दुसरे महायुद्ध नुकतेच संपले होते. युरोपमध्ये कित्येक इमारतींतून कोंदलेल्या धुराचे लोटअद्यापही बाहेर येत होते. शहरे उध्वस्त झाली होती. ग्रंथालयांच्या इमारतीसुद्धा अपवाद नव्हत्या. त्यांचीही पडधड झाली होती. आगी आतल्या आत धुमसत होत्या. जळालेल्या पुस्तकांची राख पसरली होती. ह्याच सुमारास …..

…..ह्याच सुमारास लॅास एन्जलिस मध्ये रे ब्रॅडबरीच्या डोक्यात एक पुस्तक घोळत होते. त्याचे नावही त्याने ठरवले होते. The Fireman. हा फायरमन आग विझवणारा नाही. ज्याला आगवाला आपण म्हणतो तसा Fireman. आगगाडीच्या इंजिनमध्ये कोळसे टाकणारा, किंवा कारखान्यात भट्टी पेटती ठेवणारा तशा प्रकारचा. . .. एका अर्थी आगलाव्याच !

रे ब्रॅडबरी लॅास एन्जलिस मध्ये वाढला होता. १९३८ मध्ये तो बारावी पास झाला. काळ फार मोठ्या मंदीचा होता. त्यामुळे व घरच्या परिस्थितीमुळे कॅालेजमध्ये जाणे त्याला शक्यच नव्हते. त्याला वाचनाची आवड होती. तो चांगल्या गोष्टीही लिहायचा. विशेषत: विज्ञान कथा. त्याही विज्ञानातील अदभुत गूढरम्य कथा. त्याच्या गोष्टी Amazing Stories, Imagination, Super Science Stories ह्या सारख्या मासिकांत प्रसिद्ध होऊ लागल्या होत्या.

ह्यामागे त्याची प्रतिभा आणि वाचनाची आवड व ती भागवणारी लायब्ररी ह्यांचाही मोठा सहभाग होता. कॅालेजमध्ये जाणे शक्य नाही ही खात्री असल्यामुळे तो लायब्ररीत जाऊ लागला. त्याचे सर्वात आवडते ग्रंथालय म्हणजे ‘ लॅास एन्जलिस पब्लिक सेन्ट्रल लायब्ररी’. सतत तेरा वर्षे ह्या ग्रंथालयात जात होता. प्रत्येक विभागात त्याचा संचार होता. त्या प्रत्येक विभागातली सर्व पुस्तके वाचून काढली. त्या लायब्ररीचा एकूण एक काना कोपरा त्याला माहित होता. रे ब्रॅडबरी म्हणतो की,” ह्या लायब्ररीतल्या प्रत्येक खोलीत मी बसलो. प्रत्येक खोलीतली सर्व पुस्तके मी वाचली.” त्याने काय वाचले नाही? जगातल्या सर्व कविता वाचल्या. नाटके वाचली.रहस्यकथा, भयकथा, सर्व निबंध संग्रह वाचले. तत्वज्ञान,इतिहास, राजकारण, अर्थशास्त्र, कादंबऱ्या,चरित्रे आत्मचरित्रे सगळी पुस्तके वाचून काढली. सुरवातीला गरज म्हणून ग्रंथालयात जात असे. पण नंतर ग्रंथालय हे त्याचे प्रेम प्रकरण झाले ! पक्ष्याला जसे घरटे; तसे ब्रॅडबरीला ग्रंथालय हे त्याचे घर,महाल, राजवाडा होता. तो म्हणतो, “मी तिथेच जन्मलो,तिथेच वाढलो.” उगीच तो स्वत:ला अभिमानाने ‘ Library Educated ‘ म्हणवून घेत नसे!

लॅास एन्जलिसची ही मुख्य लायब्ररी १९८६ साली प्रचंड आगीच्या भक्षस्थानी पडली तेव्हा रे ब्रॅडबरीला—सच्च्या पुस्तकप्रेमी वाचकाला—काय झाले असेल! Fiction विभागातील A to L पर्यंतची सर्व पुस्तके जळून गेली. ही सर्व पुस्तके ब्रॅडबरीने वाचून काढली होती!

रे ब्रॅडबरीने आपले पुस्तक The Fireman लिहिण्याचे मध्येच थांबवले. कारण माहित नाही. चार पाच वर्षांनी सिनेटर जोसेफ मॅकार्थीने जेव्हा,”परराष्ट्र खात्यात कम्युनिष्टांची भरती आहे. त्यांची अमेरिकेविषयी निष्ठा संशयास्पद आहे.” म्हणत त्या खात्यातील व इतरही क्षेत्रातील अशा अनेक संशयितांची शोध घेण्याची मोहिम उघडली तेव्हा त्याला ,” हे काही चांगले चिन्ह नाही. परिस्थिती कसे वळण घेईल नेम नाही !” असे वाटल्याने त्याने आपली The Fireman कादंबरी पूर्ण करायची ठरवले.

रे ब्रॅडबरीचे घर लहान. घरात दोन मुले होती. बाहेर खोली भाड्याने घेणेसुद्धा परवडत नव्हते. पण त्याला लॅास एन्जल्सची बहुतेक वाचनालये माहित होती. एलए विद्यापीठाच्या पॅावेल लायब्ररीच्या तळघरात टाईपरायटर्स होते. अर्ध्या तासाला दहा सेंट भाडे होते. तिथे बसून त्याने फायरमन पुस्तक लिहून पूर्ण केले. ९ डॅालर्स ८० सेंट खर्चून नऊ दिवसात त्याने ते पूर्ण केले! पुस्तकांनी भरलेल्या ग्रंथालयात बसून पुस्तके जाळण्यासंबंधीचे पुस्तक लिहावे हा चमत्कारिक योगायोग म्हणावा लागेल !

पुस्तक लिहून झाले पण रे ब्रॅडबरीला ‘फायरमन’हे नाव योग्य वाटेना. त्याला दुसरे नावही सुचत नव्हते. एके दिवशी जणू झटका आल्याप्रमाणे त्याने लॅास एन्जलिसच्या अग्निशमन दलाच्या प्रमुखालाच फोन करून ,” कोणत्या तापमानाला पुस्तके जळून खाक होतात?” विचारले. त्यावर त्या मुख्याधिकाऱ्याने सांगितले तेच ब्रॅडबरीने आपल्या पुस्तकाचे नाव ठेवले, Fahrenheit 451.

रे ब्रॅडबरीचा जन्म १९२० साली झाला. ९१ वर्षाचे दीर्घायुष्य अनुभवुन व जगून तो २०१२ साली वारला. आयुष्यभर तो लेखन करत होता. त्याला आपण लेखक व्हावे ही स्फूर्ती कशी झाली ती घटनाही मोठी गमतीची आहे. १९३२ साली घडलेला हा प्रसंग आहे. त्यावेळी गावात मोठा उत्सव होत असे. त्या उत्सवी जत्रेत अनेक करमणुकीचे कार्यक्रम, खेळ, संगीत ह्या नेहमीच्या रंजक गोष्टी असत.

त्यावर्षी प्रख्यात Mr. Electrico नावाचा विद्युत शक्तीचा वापर करून जादूचे व इतर खेळ करणारा जादुगारही आला होता. प्रयोगातील अखेरीच्या खेळात Mr. Elctrico ने त्याच्या खेळात ‘जम्बुरे ऽऽ’ झालेल्या बारा वर्षाच्या लहान रे ब्रॅडबरीच्या डोक्यावर निळ्या प्रकाशाची तलवार ठेवून जणू भाकित केल्याप्रमाणे तो मोठ्याने , “Live Forever!” असे ओरडून म्हणाला! मि. इलेक्ट्रिकोच्या ह्या वरदानाने रे खूष झाला. “ त्या दिवसापासून मी नेमाने लिहू लागलो.” असे ब्रॅडबरी म्हणतो. त्याने ठरवले की आपण लिहायचे,लेखक व्हायचे. आयुष्यभर त्याने लेखन केले. त्याने पाचशेच्यावर कथा लिहिल्या. त्यातील जास्त विज्ञान-अदभुत कथा आहेत. कविता लिहिल्या. कादंबऱ्या,नाटके, नाटिका, सिनेमाच्या कथा पटकथा लिहिल्या. TV मालिकाही लिहिल्या. त्यात Alfred Hitchcock Presents मालिकेतील बरेच भाग त्याने सादर केले होते.

साहित्याच्या सर्व प्रकारात त्याची प्रतिभा व लेखणी सहजतेने संचार करत होती. पण वयाच्या अवघ्या बाराव्या वर्षी, आपण लेखक होऊन आपल्या पुस्तक रूपाने अजरामर होऊ असे वाटणे हे किती कौतुकाचे आणि तितकेच विस्मयकारक आहे!
रे ब्रॅडबरीने काय लिहिले नाही? त्याने विज्ञान-कल्पनारम्य कथा लिहिल्या. अदभुत कथा, भयकथा, रहस्यकथा लिहिल्या. कल्पना आणि वास्तव ह्यांचे बेमालूम मिश्रंण असलेल्या -ज्याला जादुई वास्तव म्हणले जाते- कथाही लिहिल्या. नाटके, पटकथा लिहिल्या. वाड•मयातील सर्व प्रकारांचे लेखन केले. पण तो प्रामुख्याने ओळखला जातो ते त्याच्या दोन तीन पुस्तकांमुळे. ती म्हणजे Fahrenheit 451, Martian Chronicles आणि The illustrated Man ह्या पुस्तकांमुळे. Fahrenheit 451 विषयी लिहायचे तर तो स्वतंत्र लेख होईल.

वरील पुस्तकांबरोबर त्याच्या निबंधांच्या पुस्तकांचाही उल्लेख करावा लागेल. त्या पुस्तकात त्याने वाचलेल्या पुस्तकांसंबंधी, त्याच्या आवडत्या लेखकांविषयीही लिहिले आहे. तसेच लिहावे कसे हेसुद्धा सांगितले आहे. पण बहुतेक निबंधातून त्याचा लिहिण्याविषयीचा दृष्टिकोन आढळतो. मुख्य सुत्र हेच की,” लिहिणे हा आनंदोत्सव आहे!” त्याने लिहायचे म्हणून कधी लिहिले नाही. त्याने कधीही ‘कर्तव्य’ भावनेने लिहिले नाही.

रे ब्रॅडबरीला भविष्याची वेध घेण्याची प्रतिभा होती. दृष्टी होती. आगामी काळात बॅंकेत टेलर येतील. ते इलेकट्रॅानिक असतील. म्हणजे आजच्या एटीमचे पुर्वरूप त्याच्या कथातून आले आहे. तसेच त्याच्या फॅरनहाईट ४५१ मध्ये प्रा. फेबर्स कानात लपणारे radio telephone वापरतो. त्याला तो ear thimble म्हणतो. हेच आज Bluetooth headphones, EarPods म्हणून ओळखले जातात. ब्रॅडबरीने त्याचे १९४९-५० मध्ये भविष्य केले होते. त्याने त्याचे कधी Cacophonus असेही वर्णन केले आहे.

इतक्या विज्ञान कथा लिहिणाऱ्या रे ब्रॅडबरीने आयुष्यात कम्प्युटर कधी वापरला नाही. त्याने आपले लिखाण टाईपरायटरवरच केले. तसेच त्याने कधी मोटारही चालवली नाही. लायसन्स काढण्याचा प्रश्नच नव्हता. ह्याचे कारण तो दृष्टीने अधू होता. बरेच वेळा प्रख्यात नटी कॅथरीन हेपबर्नने त्याला आपल्या मोटारीतून नेले व परत त्याच्या ॲाफिसमध्ये आणून सोडले आहे. तो सायकल किंवा टॅक्सीने ये जा करायचा. तो सायकलवरून जात असताना दुसरी प्रसिद्ध नटी डोरिस डे सायकलवरून जात असली तर ती हसत हसत त्याला हात करून मगच पुढे जाई.

रे ब्रॅडबरीच्या पुस्तकाने अक्षरश: अंतराळ प्रवास केला आहे. नासाचे मंगळावर जाणाऱ्या फिनिक्स यानातून रे ब्रॅडबरीचे Martian Chronicles हे पुस्तक मंगळावर पोचवले. तसेच नासाने मंगळावरील एका विवराला त्याच्या एका कादंबरीचे Dandelion Wines नाव दिले आहे. रे ब्रॅडबरीच्या मृत्युनंतर दोन अडीच महिन्यांनी नासाचे Curiosity Rover मंगळावर जिथे उतरले त्या तळाला Bradbury Landing हे नाव त्याच्या स्मरणार्थ देऊन त्याचे नाव व आठवण जतन केली आहे.

भविष्याचा वेध घेणाऱ्या, विज्ञानाची जाण असणाऱ्या त्याच बरोबर वाड•मयीन प्रतिभा असणाऱ्या रे ब्रॅडबरीविषयी सध्या इतकेच पुरे.