विलक्षण अनुभवाच्या ह्या गोष्टी आहेत यात शंका नाही. ह्या अनुभवांना योगायोग म्हणायचे की चमत्कार हा एका निराळ्या चर्चेचा विषय होईल. अनुभवांची विविधता आणि ज्यांना हे अनुभव आले त्यांच्यातील विविधता,त्यामुळेही हे अनुभव वाचावेसे वाटतात. काही गोष्टी योगायोग वाटतात हे खरे. पण काही घटनांची उकल नेहमीच्या तर्क बुद्धीच्या आधारे करणे शक्य होत नाही.
पहिली भेट, पहिले प्रेम, ह्या गोष्टी विसरता येणे अशक्य आहे असे म्हटले जाते.निदान सत्तरीतला आयर्व्हिंग तरी विसरला नव्हता. आपल्या प्रिय हेन्रिएटाच्या ‘भेटीलागी जीवा लागलीसे आस’ अशी तीव्र आस एकाकी आयर्व्हिंगला लागली होती.हेन्रिएटा त्याची पहिली प्रेयसी.त्याच्या पहिल्या प्रेमाची आणि आयर्व्हिंगची एका स्त्रीच्या तीव्र सदिच्छेमुळे, अखेर भेट होते.त्याचे उत्कट प्रेम सफळ होते. शेवट हृदयंगमरीत्या गोड होतो. योगायोग घडून येण्यासही इथे एका स्त्रीची तीव्र सदिच्छाच कारणीभूत ठरली.
‘चमत्काराशिवाय नमस्कार नाही’ किंवा ‘चमत्कार तिथे नमस्कार’ असे आपण बरेच वेळा म्हणतो. पण रब्बाय शपिराच्या बाबतीत नमस्कारामुळेच चमत्कार घडला. रोजच्या अत्यंत मनापासून केलेल्या,”गुड मॉर्निंग्,हर्र म्युलर्” मुळेच त्याचे प्राण वाचले.
‘कुणाच्या खांद्यावर….” असे आपल्याला डेव्हिड ब्रॉडीविषयी वाटले तरी त्याच्या निरपेक्ष धडपडीमुळेच,”रावाचा रंक झालेल्या” निर्धन, आणि निराधार सॅम्युअल विंस्टाईनला, स्वाभिमानाने, प्रतिष्ठा राखून,आपल्या स्वत:च्या जागेत अखेरचा विसावा घेता आला!. ह्या घटनेला योगायोग म्हणायचा का चमत्कार?
‘अचानक धनलाभ’, ‘अकल्पित संपत्तीयोग’ असे आपण बरेच वेळा वर्तमानपत्रातील भविष्यात वाचतो. पण टॉम स्टोनहिलला त्या अपरात्री अंत्यविधीच्या शौचालयात जावे लागते आणि त्याच्या म्हशीचाही मावसभाऊ लागत नसलेल्या कुणा स्टॅन्ले मॅरोची सर्व संपत्ती टॉमला कायदेशीररीत्या मिळते. लॉटरी लागण्यासाठीसुद्धा एखादे तिकिट घ्यावे लागते! इथे एक पैसाही कुणाला खर्चावा लागला नाही! ही केवळ अचंबित,थक्क करणारी घटना असे म्हणायचे का? ती तशी आहे हे नक्की. पण हे असे कसे घडले? कसे घडते? खरेच झाले असेल का? असे प्रश्न आपल्याला पडतातच.
त्या मागचा कार्यकारणभाव उलगडत नाही. कादंबरीच्या हस्तलिखिताची प्रत चोराच्या हातून नेमकी लेखकाच्याच अंगणात पडावी ह्यामध्ये योगायोगाचा भाग आहे असे वाटते.पण हा योगायोग घडून आला ह्याचा आनंद लेखका इतकाच आपल्यालाही होतो.
एकमेकांची काहीही ओळखदेख नसताना, दोन आंधळ्या व्यक्ती कोणत्या शक्तीने सहज चौक ओलांडतात? तारुण्यसुलभ भावनांच्या मधुर आवेगानेच त्यांनी तो ओलांडला असावा! गमतीचा भाग असा की दोघांनाही आपला सखासोबती डोळस आहे असे वाटत असते! तारुण्याच्या भरतीची लाट अशी असते!
१८३८ साली लिहिलेल्या कादंबरीतील “टायटन” आणि १९१२ साली तयार केलेल्या तुलनेने आधुनिक “टायटॅनिक” बोटींचे त्यांच्या निर्मितीतीतील साम्य आणि दोन्ही बोटींचा तितकाच एक सारखा दुर्दैवी शेवट पाहून ह्याला काय म्ह्णायचे ते समजत नाही. इतिहासाची पुनरावृत्ती म्हणायची का चमत्कार?
तयार कपड्यांच्या मोठ्या कारखानदाराची उधारी, एक सज्जन आणि सचोटीने व्यापार करणारा व्यापारी,त्याचा धंदा बुडाला, काही वर्षे उलटून गेली तरी जवळचा अखेरचा दागिना देऊन ती चुकती करतो. त्या सोन्याच्या कड्याची किंमत नेमकी ८७२४ डॉलर्स कारखानदाराला मिळते! व्यापारी आणि सचोटी ह्या दोन गोष्टी सहसा एकत्र आढळत नाहीत असा अनेकांचा अनुभव असतो. पण अपवाद हे असतातच. असे सचोटीचे व्यापारी असतात हे तितकेच खरे आहे. आपल्याही माहितीचे असे काही व्यापारी असतात.
ह्या गोष्टीवरून मला माझ्या धाकट्या भावाने फार पूर्वी संगितलेली, ह.भ.प.ल.रा. पांगारकरांच्या आयुष्यात घडलेली अशाच तर्‍हेची घटना आठवली. त्यांनी आपल्या “चरित्रचंद्र” ह्या आत्मचरित्रात ही लिहिली आहे.
ल.रा. पांगारकर आधुनिक शिक्षण घेतलेले आणि श्रद्धावान गृहस्थ. लेखक, आणि ‘मुमुक्षु’मासिकाचे संस्थापक आणि संपादक. व्यवहारात आर्थिक चढ उतार येतच असतात. काही काळ त्यांची ओढग्रस्त स्थिती झाली होती. घराचे भाडेही ते देऊ शकत नव्हते. घरमालक रोज तगादा लावायचा. एके दिवशी तर जागा सोडून जा असे म्हणाला होता. पांगारकरांसारख्या सज्जनाला आपण घरमालकाचे पैसे देऊ शकत नाही ह्याचे वाईट वाटत होते. कुठुनही पैसे येण्याची शक्यता नव्हती. असेच एका रणरणत्या दुपारी ते घरी बसले होते. दुपारची उन्हाची वेळ होती. काळजी चिंता तर पोखरतच होती. तिचा दाह तो निराळाच. तेव्हढ्यात एक गृहस्थ आला. पांगारकारांना नमस्कार करून म्हणाला,” आपल्या मासिकाची विक्री आणि काही वर्गणीदारांची बाकी आणली आहे ती मोजून घ्या” पांगारकरांना तसे काही आठवत नव्हते. पण वेळ भर उन्हाची म्हणून पांगारकर अगोदर त्या माणसासाठी पाणी आणण्यासाठी घरात गेले. पाण्याचा तांब्या घेऊन बाहेर आले तर तो माणूस पैसे व्यवस्थित ठेवून निघून गेला होता. पांगारकर बुचकळ्यात पडले. बाहेर येऊन पाहिले. पण तो माणूस दिसला नाही. काय कारू शकणार ते? त्यांनी पैसे मोजले. ते नेमके ३७ रुपये आणि काही आणे भरले. थकलेल्या घरभाड्याची नेमकी रक्कम!
ह्या गोष्टींना ‘योगायोगांच्या’, ‘बोला फुलांची गाठ’ ‘अच्ंबित करणाऱ्या अकल्पित घटना’ किंवा ‘विलक्षण अनुभव’ म्हणा, काहीही नाव द्या. त्या कशाही असोत पण एक खरे की मित्रमंडळीत गप्पाष्टके रंगवायला ह्या “अनुभवाच्या”गोष्टी, किस्से विविधता आणतील.गप्पांची खुमारी वाढवतील ह्यात शंका नाही. आपल्यालाही असे काही अनुभव आले असतात. तेही आठवतील.
काय म्हणावे हे कळत नाही अशा घटना आहेत ह्या. अखेर कार्ल युंग म्हणतो ते बरोबर आहे असे वाटते. ‘शक्याशक्यतेच्या पलीकडेही’ काहीतरी असलेल्या ह्या घटना आहेत एव्हढेच आपण म्हणू शकतो.
हे अनुभव ” स्मॉल मिरॅकल्स ” ह्या लहानशा पुस्तकातील आहेत. लेखक (किंवा लेखिका असतील) दोघेही ज्यू असल्यामुळे ज्यू लोकांचे अनुभव यामध्ये जास्त आहेत्.
ह्या विलक्षण, पण “सुरस, आणि चमत्कारिक” गोष्टी वाचून मला आनंद झाला तसा तुम्हालाही होवो असे म्हणून “उपसंहाराचे” चार शब्द , आपणा सर्वांची नेहमीची प्रतिक्रिया व्यक्त करून संपवतो:
“जगात काय, केव्हा, कुठे आणि कसे घडेल हे सांगता येत नाही.”