रेडवूड सिटी
रात्रीची गस्त घालत पोलीस चालला होता. रस्त्यावर तुरळकही रहदारी नव्हती. एखादा माणूस आपल्या लांब कोटाची कॉलर वर करून टोपी सावरत भरभर जात होता. पण त्याचेही लक्ष त्या पोलिसांकडे हमखास जात असे. कारण त्याची चालण्याची ढब. कुणावर छाप पाडण्यासाठी तो तसे मुद्दाम चालत नसे. त्याची ती शैली होती. हो भाषेसारखीच चालण्याचीही शैली असते. कुणीही दोन वेळा वळून पाहील असेच तो पोलीस चालत असे.

तो भाग मुळात शांत. तिथली दुकानेही लवकर बंद होत. वस्तीही ‘लवकर निजे… ‘ अशीच होती. दुकानाच्या कुलपाकडे बारकाईने पहात, एखादे ओढून पाहत,आपला दंडुका हलवत तो जात होता. सगळे काही आलबेल वाटले तरी केव्हा काय होईल ते सांगता येत नसते हे पोलिसांना माहित असते.

अजून रात्रीचे दहासुद्धा वाजले नव्हते. पण थंडी आणि गार बोचरे वारे. त्या वाऱ्यात पाऊस मिसळलेला ! कोण बाहेर पडणार अशा वातावरणात? ऑफिसांचे, दुकानाचे दरवाजे पाहत, आपला दंडुका निरनिराळ्या तऱ्हेने फिरवत, आजूबाजूला आपली पोलिसी नजर टाकत तो गावाच्या शांततेचा रक्षक गस्त घालत होता. पुढच्या चौकात थोडे आत गेल्यावर पोलिस एकदम हळू हळू जाऊ लागला. एका दुकानापाशी कुणीतरी हातात सिगारेट घेऊन उभा असल्याचे दिसले.

पोलीस येतो आहे हे पाहून आपणहून तो माणूस म्हणाला,” हवालदार, काही नाही. सगळे ठीक आहे. मी माझ्या मित्राची वाट पाहत थांबलोय.” आमची ही भेट वीस वर्षांपूर्वीच ठरलेली आहे. विश्वास बसत नाही ना? तुम्हाला वेळ असला आणि कंटाळवाणे होणार नसेल तर सांगतो हां ! ” तो माणूस उत्साहाने आपणहून पोलिसाला सांगत होता. पोलिसाने मान हलवलेली पाहून तो सांगू लागला,” मुद्याशीच येतो. वीस वर्षांपूर्वी या जागेत एक रेस्टॉरंट होते. ‘ बिग जो ‘ ब्रॅडीचे म्हणून ओळखले जायचे.”

“आता अलीकडे पाच वर्षापर्यंत होते ते !” पोलिसाने माहितीत भर घातली. इतका वेळ हातात तशीच धरलेली सिगारेट त्या माणसाने काडीने पेटवली. त्या प्रकाशात त्याचा चौकोनी वाटावा असा चेहरा दिसला. उजव्या भुवईवर जखमेची खूणही दिसत होती. पण टायच्या पिनवर हिरा चमकत होता. ” आजच्या रात्री बरॊबर वीस वर्षांपूर्वी मी आणि जिम्मी या इथेच ‘ बिग जो ‘ ब्रॅडीच्या हॉटेलात जेवत होतो. जिम्मी माझा खास दोस्त. माझा एकमेव मित्र म्हणा ना! आम्ही दोघे इथे न्यूयॉर्कमध्येच लहानाचे मोठे झालो. लोक आम्हा दोघांना भाऊच समजत. इतके आम्ही नेहमी एकत्र, बरोबर असू. मी वीस आणि जिम्मी अठरा वर्षाचा असेल. दुसरे दिवशी सकाळी मी पश्चिमेला माझे भाग्य काढण्यासाठी जाणार होतो. जिम्मीलाहि माझ्याबरोबर चल; आपण दोघे मिळून जाऊ असे किती वेळा म्हणत होतो. पण तो काही न्यूयॉर्क सोडायला तयार नव्हता. “मी इथेच ठीक आहे. मला इथेच बरे वाटते. मी काही न्यूयॉर्क सोडून तिकडे कॅलिफोर्निया,टेक्सासला काही येणार नाही.तो ठामपणे म्हणायचा.” “शेवटी मी एकट्याने जायचे ठरवले.

” जिम्मीला सोडून जाताना फार वाईट वाटले. आम्ही त्याच वेळी ठरवले, बरोबर वीस वर्षांनी ह्याच ठिकाणी ह्याच दिवशी रात्री दहाला इथेच भेटायचे. मग आम्ही कुठेही असलो, तरी नक्की भेटायचे. वीस वर्षांत आमच्या दोघांचेही थोडे तरी भाग्य उजळले असणार. भाग्याचे जाऊ दे पण भेटायचे हे मात्र नक्की झाले.”

” मी काहीतरी फार निराळे, वेगळे ऐकतोय असे वाटतेय हो. पण वीस वर्षे हा खूपच मोठा काळ झाला, नाही का? मध्यंतरीच्या काळात तुमचा दोघांचा काही संबंध नाही आला? ” पोलिसाने विचारले. पोलिसही यात रंगलाय हे दिसत होते. ” पहिली दोन तीन वर्षे आमचा पत्रव्यवहार असायचा. पण हळू हळू कमी होत बंद झाला. अहो,अमेरिकेचा पश्चिमेचा भाग म्हणजे मोठं प्रकरण आहे. आणि माझी इकडे तिकडे धावपळ चालली होती. माझे बऱ्यापैकी चालले होते. तो हातवारे करून बोलत असता त्याच्या बोटातली हिऱ्याची अंगठीही चमकत होती. मला माहित होते कि काही झाले तरी माझी आणि जिम्मीची भेट होणारच. कारण तो दिल्या शब्दाचा पक्का आहे. तो मला विसरणार नाही. मला खात्री आहे त्याची. तेव्हढ्यासाठीच माझ्या जिवलग दोस्तांला भेटायला दोन हजार मैलांवरून मी आलोय.” बोलता बोलता त्या गृहस्थाने किती वाजले पाहायला खिशातून घड्याळ काढले. त्याची साखळीही सोन्याची होती. “दहाला तीन मिनिटं आहेत., आम्ही इथून त्यावेळी दहाच्या ठोक्याला निरोप घेतला होता.” तो माणूस सांगतच होता.

” तुमचे चांगले चाललेले दिसतेय, हो ना ?” पोलिसाने अंगठी घड्याळ हिरा पाहून अंदाज बांधला होता. “हो खरंय !. जिम्मीचेही चांगले चालले असणार. तो फार धडपड करणारा नाही. धीराने, बेताबेताने तो पुढे जातो हे मला माहित आहे. मला हुशार लोकांशी चढाओढ करावी लागते तिकडे.” तो माणूस म्हणाला.

पोलिसा आपला दंडुका त्याच्या स्टाईलमध्ये फिरवत म्हणाला, मी निघतो माझ्या गस्तीवर. तुमचा मित्र तुम्हाला लवकरच भेटो. पण तुम्ही दहा म्हणजे दहापर्यंतच त्याची वाट पाहणार का? “पोलिसाने जात जात विचारले. छे: छे: ! अहो इतक्या लांबून आलोय. जिम्मीसाठी मी आणखी अर्धा तास तरी वाट पाहेनच.” बराय हवालदारसाहेब ! तुमच्याशी बोलून मन मोकळ झालं माझं.” तो माणूस मनापासून पोलिसाला म्हणाला.

आता पाऊस वाढला होता. त्याबरोबर वाराही जोराचा वाहू लागला. पायी जाणारे दोघे तिघे तोंडावरचे पाणी पुसत, लांब कोटाची कॉलर गळ्याशी घट्ट धरत झपाझप जात होते. तो लांबून आलेला माणूस जिम्मी येतो का नाही याचा विचार करत सिगारेट पीत उभा होता. वीस एक मिनिटे होऊन गेली असतील. समोरून एक उंच माणूस थंडीच्या लांब कोटाची कॉलर कानापर्यंत ओढत घाईघाईने रस्ता ओलांडून थेट वाट पाहत असलेल्या माणसाकडे गेला.
“तू बॉबीचा ना? त्या माणसाने अंदाज घेत विचारले. “अरे , जिम्मी तू आलास का?” तो माणूस आनंदाने ओरडतच विचारू लागला !
“बरे झाले बाबा !” आलेला माणूसहि आनंदाने म्हणाला. तो पर्यंत दोघांनीही एकमेकांचे हात हातात घट्ट धरले होते!

“अरे तू बॉबच ! अरे वीस वर्षे म्हणजे केव्हढा मोठा काळ. ते जुने हॉटेल गेले. बॉब मला येताना सारखे वाटत होते,’ बिग जो ‘ चे हॉटेल आज असते तर आपण इथेच जेवलो असतो ! गेले ते हॉटेल! बॉब तुझे कसे काय चालले आहे तिकडे ?” “जिम्मी, अरे मला पाहिजे होते सर्व मला तिकडे मिळाले ! तू वीस वर्षात उंच झालास रे.” “हो, माझी उंची वीस वर्षाचा झालो तेव्हा वाढायला लागली.”
“काय म्हणतेय तुझे न्यूयॉर्क, जिम्मी ? ” त्या माणसाने विचारले.
” बरे चाललेय माझे. सरकारी खात्यात नोकरी मिळाली. मी खुश आहे. चल बॉब, पुढे माझ्या माहितीचे एक हॉटेल आहे तिकडे जेवू या .. झकास गप्पा मारू या, चल.” दोघेजण हातात हात घालून निघाले. टेक्सास कॅलिफोर्नियाचा माणूस आपली यशोगाथा दोस्ताला ऐकवत होता. दुसरा साधा, आपल्या मोठ्या कोटाच्या खिशात हात घालून ऐकत होता. कोपऱ्यावर एक मोठे दुकान लागले. त्या दुकानाच्या झगझगाटात ते दोघे आले. तेव्हा दोघे एकमेकाकडे पाहू लागले. हजारो मैलावरून आलेला माणूस एकदम थांबला आणि झटक्यात आपला हात काढून घेत म्हणाला,” तू जिम्मी नाहीस ! वीष वर्षे म्हणजे खूप झाली हे खरे पण सरळ, टोकदार नाकाचे अचानक नकटे नाक कधीही होत नाही.” तो माणूस जवळ जवळ ओरडतच म्हणाला. “खरंय, पण एक चांगला माणूस गुन्हेगार होऊ शकतो वीस वर्षात.” नुकताच आलेला दुसरा माणूस त्याला म्हणाला.

” तू आमच्या अटकेत आहेस, “सिल्कि” बॉब ! शिकागो पोलिसांकडून संदेश आलाय कि तू इथेच आहेस. शांतपणे येणार का बेड्या घालूनच नेऊ?” पण तुला पोलीस स्टेशनवर नेण्याआधी तुला ही चिट्ठी द्यायला मला सांगितले आहे. तू इथेच वाच. पोलीसमन वेल्सने ती लिहिली आहे .”

‘सिल्की’बॉबने चिठ्ठी उघडून वाचायला घेतली. सुरवातीला तो स्थिर होता. पण तो पुढे वाचू लागला तसा त्याचा हात कापू लागला. चिठ्ठी लहान होती. तिच्यात लिहिले होते :
“बॉब,आपण वीस वर्षांपूर्वी ठरवलेल्या वेळी, ठरलेल्या ठिकाणीच मी होतो. तू जेव्हा सिगारेट पेटवण्यासाठी काडी पेटवलीस त्यावेळी मला तुझा चेहरा दिसला ! शिकागो पोलिसांना तूच हवा होतास. पण तुला अटक करण्याचे धैर्य मला होईना. म्हणून मी निघून गेलो. साध्या वेषातल्या पोलिसावर हे काम सोपवले.”

— जिम्मी

O’Henri च्या After Twenty Years या कथेचे स्वैर भाषांतर.

रेडवूड सिटी

कल्पना करा, नुकतेच जेवण झाले आहे. सिगारेट ओढायची तल्लफ आली. रमत गमत प्यावी म्हणून ब्रॉडवेवरून चालत निघाला आहात.

सिगरेटच्या हलक्याशा झुरक्याबरोबर डोक्यात विचारही चालू झाले आहेत. कालच पाहिलेले करुणरसपूर्ण नाटक आणि त्या अगोदर रविवारी पाहिलेला विनोदी फार्स समोर आले. त्यावरून “आयुष्य म्हणजे काय गंमत आहे नाही ?'” इथपासून ते नाटकातली नायिका सुंदर का फार्समधल्या नायिकेची, धमाल उडवून देणारी, खट्याळ तितकीच देखणी, मैत्रीण जास्त सुंदर? तिथपर्यंत येऊन ते दोन सुंदर चेहरेच डोळ्यासमोर येऊ लागतात. आणि तेव्हढ्यात शेजारून कोणीतरी अचानक तुमचा हात पकडतो ! तुम्ही चमकून तिकडे पाहतात तोच ती समोर पाहतच फक्त “चौकटीमधला त्रिकोण” हे दोनच गूढ शब्द म्हणत एक चुरगळलेला कागद तुमच्या हातात कोंबते ! झटकन पुढच्या गर्दीत मिसळूनही जाते.

हे काय घडले हा प्रश्न तुम्हाला पडायच्या आत ती मागे वळून पहाते. ती फार घाबरुन, तुमच्याही पाठीमागे पाहत असते ! काय कराल अशा वेळी? काही करणार नाही. आपण बहुतेक सारेजण काही करणार नाही. कशाला या भानगडीत पडा म्हणत हळू हळू रस्त्याच्या एका कडेला जाऊन तो कागद कुठेतरी फेकून द्याल. कुणी आपल्याला पहिले तर नाहीना ही आणखी एक काळजी लागलेली असते. आतून थोडे घाबरलेलेही असणार तुम्ही. काही करणारे धाडसी थोडे असतात. ते अशा प्रसंगाची वाट पाहत असतात. तरीही त्यातले थोडेच पुढे जाऊन तो कागद हळूच वाचून कागदात सांगितले असेल त्याचा पाठपुरावा करतील. यासाठी मुळात धाडसी वृत्तीच पाहिजे. त्यातला थरार उत्कंठा आणि धोका पत्करायची खरी तयारी पाहिजे.

मोठ्या शहरात, महानगरात असे प्रसंग केव्हाही येऊ शकतात. महानगरात अशी कितीतरी आव्हाने आपली वाट पाहत असतात. काही कारण नसताना आपण सहज त्या इमारतीकडे पाहतो, एका खिडकीतून लहान मुलाचा रडवेला चेहरा दिसतो. आपण सरळ पुढे जातो. विचार करतो त्याचा. पण तितकाच. शांत गल्लीतून जात असता एक किंकाळी किंवा कुणाच्या तरी रडण्याचा आवाज ऐकू येतो. “चला, लवकर पुढे; कशात अडकायला नको.” असे मनात म्हणत सटकतो. नेहमीच्या रस्त्यावर, पण टॅक्सीवाला आज बोलता बोलता आतल्या बाजुला सोडतो. जुन्या वाड्याचा भला मोठा दरवाजा बंद असतो. हळूच तो किलकिला होतो. एक रुमाल फडफडत येऊन जवळ पडतो. आपण फक्त इकडे तिकडे पाहतो. तोपर्यंत दरवाजा हळूच बंद होतो! घाम पुसत, टॅक्सीवाल्यावर चरफडत झपाझप ढांगा टाकत मुख्य रस्त्याला लागतो. अशा प्रसंगांचे गूढ उकलण्याची यत्किंचितही मनाची उभारी आपण दाखवत नाही. तिथून पळण्यात आपली बुद्धी वाकबगार असते! फार थोडे लोक धाडस करून त्याच्या मागे लागतात. ‘काय होईल ते होवो, बघू याच ‘असे म्हणत स्वतःला ते त्यात झोकून देतात ! काही दिवसानंतर त्यांचे चित्त थरारक,जागच्या जागी खिळवून ठेवणारे अनुभव, आपण चवीने ऐकतो नाहीतर वाचतो. बस्स इतकेच !

याला अपवाद म्हणजे रुडाल्फ स्टाईनर ! रुडाल्फ पियानोच्या दुकानात सेल्समन म्हणून काम करतो. उत्तम व्यक्तिमत्वाचा.राहणीही रुबाबदार. हा पठ्ठ्या खरा धाडसी. बरेच वेळा असे काही घडेल म्हणूनच तो बाहेर फिरायला पडतो.एक दोनदा त्यात त्याला रहस्य वगैरे न सापडता त्यालाच गुन्हेगारांच्या तावडीतून आपली कशीबशी सुटका करून घ्यावी लागली ! भारी घड्याळ आणि बऱ्यापैकी रक्कम गमवावी लागली. तरी त्याचा उत्साह मात्र कमी झाला नाही.

आज संध्याकाळीही फिरत फिरत तो गावात, जुन्या भागात आला होता. रस्त्यावर घरी परतणाऱ्यांची आणि ‘आज हॉटेलात जेऊ’
म्हणणाऱ्यांची वर्दळ बरीच होती. थंडीमुळे दात एकमेकांवर आपटतात तसा आवाज एका शोकेस मधून ऐकू येऊ लागला. तो हॉटेलकडे पाहू लागला. पण दुसऱ्यांदा पाहिल्यावर पुढच्या इमारतीच्या दरवाजावर दाताच्या दवाखान्याची पती दिसली. तो हसला. तेथील दातांची कवळी वाजत होती.

इमारतीखालीच एक सहा फुटापेक्षा थोडा जास्तच उंच निग्रो उभा होता. त्याचा पोशाख काय विचारता ! लाल भडक कोट. खाली पिवळी जर्द विजार. आणि डोक्यावर लष्करी टोपी! लोक पाहून,जे घेतील असे वाटायचे, त्यांना दाताच्या डॉक्टरचे कार्ड देत होता.
रुडाल्फ या रस्त्याने बरेच वेळा येत असे. पण तो या निग्रोकडून कार्ड काही घेत नसे. त्याला टाळूनच जात असे म्हणाना. पण आज त्या आफ्रीकनने त्याच्या हातात सफाईने कार्ड दिलेच! त्याची हुशारी पाहून रुडाल्फ त्याच्याकडे पाहून थोडेसे हसला. क्षण दोन क्षण तिथे थांबला.

दहाबारा पावले चालून आल्यावर त्याने ते कार्ड पाहायचे म्हणून पाहिले. आणि चमकला. कार्ड उलटून पाहिले. पुन्हा पुन्हा पाहिले. कार्डाची एक बाजू कोरी होती. एका बाजूवर शाईने फक्त दोन शब्द लिहिले होते. ” दरवाजा हिरवा “, बाकी काही नाही; एव्हढेच. रुडाल्फने काहीजणांनी फेकून दिलेली दुसरी दोन कार्डे उचलून पहिली. ती दाताच्या डॉक्टरांची होती. डॉक्टरच्या कामाची जाहिरात होती. दोन्ही बाजूला छापलेली.

पियानो सेल्समन साहसी रुडाल्फ पुढच्या कोपऱ्यावर जाऊन थांबला. विचार करू लागला. त्याने रस्ता ओलांडला. एक चौक पुढे गेला. आणि पुन्हा रस्ता ओलांडून उलट्या दिशेने आला. निग्रोकडे न लक्ष देता त्याने दिलेले कार्ड घेतले आणि पुढे निघाला. थोडे अंतर जाऊन ते कार्ड पहिले. तसेच कार्ड. तेच हस्ताक्षर. आणि तेच शब्द! “दरवाजा हिरवा” ! आजूबाजूला तीन चार कार्डे लोकांनी फेकून दिली होती. रुडाल्फने ती सर्व पहिली. ती सर्व दाताच्या दवाखान्याचीच होती!

आता मात्र रुडाल्फला स्वस्थ बसवेना. तो पुन्हा दातांची कवळी वाजत असलेल्या शोकेसपाशी उभा असलेल्या निग्रोच्या दिशेनेच गेला. तो निग्रो काहीजणांना कार्ड अदबीने देत होता. पण या खेपेला निग्रोने त्याला कार्ड दिले नाही. दिले नाहीच पण तो त्याच्याकडे ” तुही तसलाच रे.धाडस नाही ” अशा नजरेने पाहतोय असे वाटले. त्याचे असे पाहणे रुडाल्फला लागले. आपल्यात ‘ते धाडस ‘ नाही म्हणतोय काय हा! त्या दोन शब्दात काय रहस्य दडले असेल ते असो पण त्या निग्रोने आपल्यालाच दोन्हीही वेळा निवडले आणि ते कार्ड दिले. आणि आपण इथेच फिरतोय हे पाहून तो आपली निर्भत्सना केल्यासारखे हसला; रुडाल्फच्या हे जिव्हारी लागले.

रहदारीपासून तो जरा दूर उभा राहून अशी इमारत कोणती याचा अंदाज घेऊ लागला. त्याचे लक्ष एका पाच मजली इमारतीकडे गेले. तळमजल्यावर एक रेस्टॉरंट होते. हीच ती इमारत असणार असे त्याला वाटले.

जवळपास सगळा पहिला मजला बंद होता. लोकरी कपडे, फरच्या वस्तू कपडे ह्यान्चे ते मोठे दुकान असावे. दुसऱ्या मजल्यावर दाताच्या
डॉक्टरची निऑन पाटी चमकत होती. दुसऱ्या अनेक व्यवसायांच्या पाट्या तिथे लागल्या होत्या. त्यांच्याही वरच्या मजल्यांवर वर खिडक्यांना पदे दिसत होते. उघड्या खिडक्यांतून दुधाच्या बाटल्या वगैरे वस्तु वरून लोक राहत असावेत असे वाटत होते. विचार करून रुडाल्फ जिने चढत चढत वर जाऊ लागला. एका मजल्यावर जिन्याच्या तोंडाशी थांबला. मार्गिकेत फक्त दोन दिवे होते. एक लांब उजव्या बाजूला आणि दुसरा डाव्या हाताला. प्रकाश अगदी मंद होता. डाव्या हाताला पाहिले.त्याला हिरवे दार दिसले! थोडा थबकला. जाऊ का नको असे करत उभा राहिला. पण लगेच त्या निग्रो माणसाचे अपमानकारक हसणे आठवले.

तो पुढे गेला. दारावर थाप मारली. दारावरची थाप आणि दरवाजा उघडे पर्यंतचा काळ ही खरी धाडसाची कसोटी असते! आत काय असेल ! काहीही असू शकते. बदमाश आपले सापळे लावून तयारीत असतील. प्रेमात पडलेली तरुणी सुटका करून घेण्याच्या तयारीत असेल ! कुणी मरूनही पडलेलं असेल. विचार न करता उडी घेतलेल्या माणसाच्या वाट्याला काहीही येऊ शकेल ! आतून काहीतरी काहींतरी हालचाल ऐकू आली. एका विशीतल्या मुलीने दरवाजा हळूच उघडला. तिचा तोल जातोय असे वाटत होते. दरवाज्यावरचा हात घसरत खाली आला. ती खाली पडणार तेव्हढ्यात रुडाल्फने पुढे होऊन तिला धरले. उचलून एका जुन्या कोचावर ठेवले. दरवाजा लावून घेतला. तिच्या चेहऱ्या सारख्याच फिकट मलूल प्रकाशात त्याने खोली पाहिली. नीट ठेवली होती. पण गरिबी झाकत नव्हती

रुडाल्फने इकडे तिकडे पहिले पण काही दिसले नाही. शेवटी आपल्या हॅटने तो तिला वारा घालू लागला. वाऱ्याने नाही तरी हॅटची कड तिच्या नाकाला लागल्याने तिने आपले डोळे उघडले. डोळे फार सुंदर होते तिचे. जागी झाली म्हटल्यावर ती सुंदरही आहे आहे हे त्याच्या लक्षात आले. आपण आतापर्यन्त केलेल्या अनेक धाडसी गोष्टींचे सार्थक झाल्यासारखे रुडाल्फला वाटले. वाटायलाच पाहिजे. तरुणांसाठी कोणत्याही पराक्रमाचे पारितोषिक सुंदर स्त्री आपली होणे हेच असते !

मुलगी शांतपणे त्याच्याकडे पहात होती. ती हसली. “चक्कर येऊन पडले ना मी ?” तिने विचारले. रुडाल्फने मान हलवली. “कुणाला येणार नाही?” ती म्हणत होती. तीन तीन दिवस पोटात अन्न नसल्यावर दुसरे काय होणार?” ती असे म्हणल्यावर रुडाल्फ घाई घाईने म्हणाला,” थांब, मी आलोच.” जाताना त्याने तिथलेच थोडे पाणी तिला अगोदर दिले.

हिरव्या दरवाजातून तो जिन्यावरून दोन तीन पायऱ्या चुकवतच खाली गेला. पंधरा वीस मिनिटांनी पाव लोणी चीझ कॉफी पाय केक थोडे कोल्ड मीटचे काप दूध घेऊन आला. एका टेबलावर त्याने सगळ्या वस्तू ठेवल्या.

“तीन तीन दिवस खायचं नाही ! हा कसलं वेडेपणा?” रुडाल्फ म्हणाला. ” उपाशी राहण्याची कुणाला हौस असते का ?” ती मुलगी विचारात होती. रुडाल्फला आपली चूक समजून आली. त्याने कॉफीसाठी कप कुठं आहे असे विचारल्यावर ती, खिडकीपाशी शेल्फवर, म्हणाली. “चला आता आपण खाऊन घेऊ “असे रुडाल्फने म्हटले. पण त्या अगोदरच ती मुलगी कोल्ड कट्स खात होती. तिच्या हातातला तो तुकडा काढून घेत तो म्हणाला,” अं हं . अगोदर थोडे दूध पी. त्याबरोबर तुला पाहिजे तर केक खा; नाहीतर ब्रेड, चीझ काहीही खा. हे कटस,पाय उद्यासाठी ठेव.म्हणजे जड जाणार नाही.” त्याने तिला दूध ओतून दिले. त्यानंतर ती भराभर खाऊ लागली. रुडाल्फ कॉफी पीत तिच्याकडे पाहत होता. ती किती उपाशी आहे हे लक्षात येत होते. त्यानंतर तिने कॉफी घेतली. चेहऱ्यावर थोडी कळा व तरतरीही आली. ते पाहून रुडाल्फलाहि बरे वाटले.

तिने आपली स्थिती कशी आहे ते सांगितले. महानगरातल्या अनेक लोकांच्या कथा एकसारख्याच असतात हे त्याला जाणवले. गरिबी. स्थिर काम नाही. रोज काम मिळेल याची शाश्वती नाही. मिळाले तर पगार अत्यंत कमी. दोन वेळचे भागणेहि कठीण. पण तिच्या तोंडून त्या हालअपेष्टा ऐकताना आपण होमरचे महाकाव्य ऐकतोय असे वाटत होते. तारुण्यात सगळे आवाज, स्वर,मधुरच लागतात कानाला !

“या सर्वातून तुला जावे लागले ! विचारही सहन होत नाही.” तो उदगारला. ” खरचं काही काही दिवस फार भयंकर वाटतात.” मुलगी म्हणाली. “तुझे कुणी नातेवाईक, मित्र मैत्रिणीअसतील की? रुडाल्फने विचारले. ” कोSsणी नाही !” चेहरा टाकून ती म्हणत होती. ते ऐकल्यावर तितक्याच उदासपणे,”मीही एकटाच आहे!” “खरंच?” ती काहीशा उत्सुकतेने म्हणाली. रुडाल्फला त्यातली तिची भावना कळली.

थोड्या वेळातच त्या मुलीच्या पापण्या मिटू लागल्या. “मला झोप येतेय. पण मला खूप बरं वाटतंय.” ती असे म्हणल्यावर रुडाल्फ म्हणाला,” तर मी आता निघतो. जाऊ ना? पुन्हा काही त्रास होणार नाही ना ? रात्री छान झोप. काळजी करू नकोस. उद्या चांगलं बरं वाटेल तुला.” रुडाल्फ मोठ्या आस्थेने बोलला. त्याचे प्रेमही स्पष्ट जाणवत होते. त्याने आपला हात पुढे केला. तिने तो हातात घेतला. थोडा वेळ ती त्याचा हात धरूनच होती. मग त्याच्याकडे पाहत “गुड नाईट ” म्हणाली. पण तिचे डोळे त्याला काहीतरी विचारत होते. रुडाल्फला समजले. तो लगेच म्हणाला,” हो, मी उद्या येईन नक्की. कशी आहेस तेहि मला समजेल. आता माझ्यापासून तुझी सुटका नाही !” तो असे म्हणल्यावर दोघेही हसली.

दरवाजा उघडून तो जाणार तेव्हा तिने विचारले ,” विचारायचे राहूनच गेले की. पण नेमक्या माझ्याच दारावर तू कसे ठकठक केलेस?” काय उत्तर द्यावे ते समजेना त्याला. क्षणात “हे कार्ड दुसऱ्या कुणाच्या हातात पडले असते तर? ह्या विचारात तो पडला. तिला कार्डविषयी काही न सांगता तो म्हणाला,” ह्याच इमारतीत आमचा एक पियानो दुरुस्त करणारा राहतो. मी मजला चुकलो आणि तुझ्या दारावर थाप मारली.” जाताना त्याला तो हिरवा दरवाजा लावायला सुद्धा वेळ लागला. कारण दोघेही एकमेकांकडे पाहत होते. जिन्याकडे आला तरी तिचा हसरा चेहराच त्याच्या समोर होता.

जिन्याजवळ आल्यावर तो तिथे थबकला. आणि कुतूहलाने आजूबाजूला पाहू लागला. तो त्या मार्गिकेमधून पुढे पाहत पाहत जाऊ लागला. पुन्हा उलटे फिरून विरुध्द्व बाजूला चालत गेला. वरच्या मजल्यावरही गेला. आणि तो चक्रावून गेला. तिथले सगळे दरवाजे हिरवे होते ! दरवाजे हिरवे ! अलिबाबाची मर्जिना येऊन रंगवून गेली की काय? हा विचारही चमकून गेला.

रुडाल्फ रस्त्यावर आला. तो आफ्रिकन अजून तिथेच होता. आपल्या हातातली “ती ” दोन्ही कार्डे त्याच्यासमोर धरत रुडाल्फ त्याला विचारता होता,” ही कार्डे तू मला का दिलीस? आणि कसली आहेत ही कार्डे? ” जाब विचारावा तसे तो विचारत होता. तो निग्रो सरळपणे हसत हसत म्हणाला,” साहेब, ते तिकडे आहे.” त्याने रस्त्याच्या दुसऱ्या टोकाला हात दाखवला. “तुम्ही इकडच्या उलट्या बाजूला गेलात. पण मला वाटते तुम्हाला उशीर झाला आहे. पहिला अंक संपलाही असणार ! ” रुडाल्फने निग्रोने दाखवलेल्या इमारतीकड़े पाहिले. नाट्यगृहावरची इलेक्ट्रिकची पाटी मोठ्या ऐटीत झळाळत रुडाल्फला म्हणत होती “दरवाजा हिरवा” !

“साहेब, नाटक एकदम फर्स्ट क्लास आहे, एव्हढे मात्र मी सांगतो “, निग्रो माणूस रुडाल्फला सांगत होता. एजंटने मला नाटकाची ही कार्डे वाटायला दिली. तो मला म्हणाला डॉक्टरांच्या कार्डाबरोबर ही सुध्दा दे. मला एक डॉलरही दिला त्यासाठी.” तुम्हाला डॉक्टरचे कार्ड हवे का? देतो.” तो निग्रो रुडाल्फला सगळे मोकळेपणाने सांगत होता.

रुडाल्फ शिट्टी वाजवतच निघाला. शिट्टी वाजवत उद्याच्या भेटीची चित्रे रंगवत, स्वप्नांच्या धुंदीत रुडाल्फ घरात शिरला.
किंचित धाडसाचेही किती सुंदर आणि गोड बक्षीस रुडाल्फला मिळाले!

O’henri च्या Green Door या कथेचे हे स्वैर भाषांतर.

रेडवूड सिटी

मराठी शाळेत असल्यापासून दिवाळीची सुट्टी लागली की दिवाळी सुरु झाल्यासारखे वाटायचे. शाळेला सुट्टी म्हणजे दिवाळी!
मुलांची दिवाळी नरक चतुर्दशी पासून सुरु व्हायची. त्या अगोदरचे दोनतीन दिवसही दिवाळीचे असतात म्हणे. पण vआमचे मात्र ते दोन दिवस फटाके कोणते घ्यायचे —भुंगे, ऍटम बॉम्ब, सुतळीबॉम्ब, तोटे –ह्याचे दिवाळीतले नाही तरी हवेतले किल्ले बांधण्यात किंवा वासूनानाला आकाशदिवा करण्याची हुक्की आली तर त्यासाठी आयत्या वेळेच्या भाषणाची तयारी करण्याइतकी धावपळ, तारांबळ उडायची !

 
शेवटी फटाके सालाबादप्रमाणे तेच ! आमचे सगळ्यात ‘डेंजरस ‘ फटाके कोणते तर लवंगी फटाक्यांची माळ ! टिकल्यांच्या डब्या ( ह्यांचीच काय कोणत्याही ‘आयटम ‘ची संख्या विचारू नका ) , रंगीत काड्यापेट्या, फुलबाज्या (रंगीत उशिरा आल्या), रंगीत फुलबाजा येईपर्यंत विजेच्या दिव्याचा आणि फुलबाज्यांचा एकच रंग — पिवळा!
ऍटम बॉम्ब,भुंगे आकाशात उडणारे बाण, तोटे असले ‘लई डेंजर बेs ‘ फटाके हजरत खानच्या, जुन्या गिरणीतील हब्बूच्या चाळीतील माझ्यापेक्षाही लहान मुले बिनदिक्कत उडवत असत ! तेही कोणी वडीलधारी मंडळी त्यांच्यावर देखरेख करत नसताना ! आणि आम्ही? आम्ही फक्त धीटपणे (लांबून)पाहत असू .
पुढच्या वर्षी वडिलांच्या मागे लागून कसेबसे आकाशात जाणारे बाण आणले. ते बाटलीत ठेवून उडवण्याच्या पद्धतीचा शोध आम्हाला लागला नव्हता. आम्ही eco friendly पद्धतीने मातीच्या लहान ढिगाऱ्यात ठेवून ते उडवले. आम्ही उत्सुकतेने आकाशाकडे डोळे लावून पाहू लागलो ! आणि इकडे ते दोन बाण सररररss sसस्सस्ससरर्रsssss करत रस्त्यावरून जाणाऱ्या लोकांच्या धोतरात गेले ! आमचे पहिलेच ‘Dangerous’ फटाके त्या वर्षाचे “item”बॉम्ब ठरले! पण खरा आनंद ह्याचा झाला की हजरतखान, हब्बू , जुन्या गिरणीच्या, मरीस्वामीच्या चाळीतली मुलेही आम्हाला ओळख देऊ लागली ! काही तर दोस्तही झाले !
आमच्या “राम”बाणांनी त्या दोघा तिघांची जी त्रेधा तिरपीट उडवून दिली त्यामुळे लिगाडे चाळीतली, गोगटे, नागवंशी चाळीतल्या लहानांपासून ते मोठ्यांपर्यंतच्या हसण्याच्या आवाजामुळे त्या वर्षी फटाक्यांचे आवाजही चार दिवस कुणाला ऐकू येत नव्हते !
दिवाळीचे चार पाच दिवस संपतात. पण फराळाचे पदार्थ, कुणाची तरी थोडीशीही का होईना दारू आणि सुट्टीतले दिवसही शिल्लक असतात. ते दिवसही आम्ही लहान मुले दिवाळीच्याच आनंदात घालवत असू. फटाके उडवण्याचेही वेळापत्रक असते. ते सुद्धा लहान मुलांनीच तयार केलेले आहे ! खास दिवाळीच्या दिवसातही ते कमीअधिक प्रमाणात पाळले जाते.
सकाळी आंघोळीच्या वेळी आणि फराळ झाल्यानंतरच्या काळापर्यंत सर्व आवाजी फटाक्यांचा अंमल चालू असतो. तोफा मशीनगनसारखे आवाजांच्या फैरी चालू असतात. दुपारची जेवणे झाली आहेत. वडिलमाणसे डुलकी घेत पडली आहेत.ह्या वेळी लहान पोरे टिकल्या वाजवत बसतात. तर काही लवंगी माळ सुटी करून अधून मधून एक एक लवंगी उडवत आवाज काढतात. एखादा धीट तोटा उडवतो. त्यातलेही एखादे दुसरे लहान मूल रंगीत काड्या ओढत त्याचा रंग पाहात बसले असते. टिकल्यांच्या डब्या बहुतेक वेळा दुपारच्या सत्रात संपत येत असतात. एखादीच लवंगी माळही उडून, आवाज काढून गप्प होत असते.

एवढ्या काळात दोन तीन वेळा तरी पोरे घरात जाऊन फराळाचे डबे उघडून तोंडात बकाणे भरून पुन्हा हातात मावेल तेव्हढा चिवडा/ शेव /शंकरपाळ्या/चकली, हाताला लागेल तो पदार्थ घेऊन पळत येत. कुणीतरी आत जाऊन आपटबार घेऊन येते. काही नाही, फटकन पायरीवर ती लहानशी छडी आपटली कि झकास आवाज येई. आबासाहेब नाहीतर अण्णा दरडावयाचे. थोडा वेळ मुले गप्प होत. पण तेव्हढ्यापुरतेच.(आता आपटबार मिळत नसावेत.) लगेच टिकल्यांचे फटाफट आवाज सुरु. कुणी शौकीन फुलबाजीही लावायचा. तिचा चटचट आवाजही दुपारी गोड वाटायचा. बऱ्यापैकी मुलांजवळ टिकल्या उडवायचे लहानसे पत्र्याचे पिस्तूल असायचे. पण त्याला बंदुकच म्हणायचे. पण खरी गंमत एकावर एक अशी टिकल्यांची चवड रचून बत्त्याने किंवा साध्या दगडाने ठोकून त्या उडवायच्या ! अरे काय तो ठठो आवाज !

तोट्याच्या आवाजालाही लाजवेल असा ! (कारण आमच्याकडे तोटे नसत नां !) मग कुणीही ओरडॊ आरडो फिकीर नै !दुपारी उडवण्याची म्हणण्यापेक्षा खेळण्या-बघण्याची दारू म्हणजे साप! सापाच्या वड्या पेटवल्या की त्यातून भराभर साप वर येत असे! आवाज नाही की उजेड नाही! नुसती गंमत बघणे. दुपारचा दुसरा उद्योग म्हणजे न उडालेले फटाके शोधायचे आणि ते जपून ठेवायचे. त्यात अर्धवट फेकून दिलेल्या फुलबाज्या, लवंगी फटाके, अर्धवट उडालेल्या भुंग्याच्या डब्या.
अंधाराला सुरवात झाली की दारात अंगणात पणत्या, आकाशदिवे लागलेले असायचे. मग तोटे, मध्येच एखादा ऍटम बॉम्ब आपला दरारा स्थापना करत. पण रात्र ह्या आवाजी फटाक्यांची असली तरी खरा मान झाडांना, भुईचक्रे आणि सुदर्शन चक्रांचा ! डोळ्यांना सुख देणाऱ्या शोभेच्या दारूचा ! त्याच बरोबर बाणांचा ताणाहि असे. सुssssईईई आवाज करत वर जाणारे भुंगेही आपले अस्तित्व राखून असत. ह्या गर्दीत लहान मुले आपल्या फुलबाज्यांची आतषबाजी दिमाखाने दाखवतात. हवेत फुलबाज्यांनी नक्षी काढायची किंवा अक्षरे लिहायची! झाडे/कुंड्या उडवण्यासाठी अजून थोडा वेळ असायचा. कारण थोरल्या बहिणी आणि त्यांचे मिस्टर यायचे असतात. ती मंडळी आली की झाडे लावायची! ताटकळणे हा सुध्दा या वेळापत्रकाचा आनंदाचा भाग असतो. ते येई पर्यंत फुलबाज्या, रंगीत काड्या filler असत. झाडे लावताना भोवताली डोळे विस्फारून आम्ही उभे असू. झाडांची कारंजी उडायला लागली की हसत मागे पळत यायचे. चेहरे रंगीत प्रकाशात न्हाऊन निघायचे.मध्येच कुठेतरी हजारी, पंचहजारी फटाक्यांच्या माळा अखंड आणि प्रचंड आवाज करत उडतच राहतात!
रात्र शांत होते. पहाट होते ती धडाम धाड या आवाजानेच. हे वेळापत्रक अखंड चालू आहे. पण दिवाळीचे दिवस संपले कि दारूचा साठा बहुतेक संपलेला असे. कुणापाशी थोडा किंचित असे.आमच्या श्यामकडे नक्की असे. रंगीत काडी पेटी,(ती संपल्यावर घरातली नेहमीची काडेपेटी असतेच!) एखाद दुसरी टिकल्यांची डबी, एक दोन फुलबाज्या, सापाच्या गोळ्यांचा डबा. एकेक करत काढायचा हळूच! शिवाय दुपारी गोळा करून ठेवलेली बेजमी असेच.
मग लवंगी सुटे फटाके उडव, किंवा त्याला वात नसेल तर मुडपून ती पणती वर धरून तिचा भुस्स्स आवाज आणि किंचित प्रकाशाचा आनंद घेत तशा त्या लवंगा उडवायच्या! त्याला आम्ही फुसनळ्या किंवा फुसके फटाके म्हणायचो. शशी भुंग्याच्या डब्यातली दारू एका कागदावर काढायचा.त्याची पुडी करताना त्यात एखादी वात अडकवायचा. आणि पेटवून द्यायचा. आम्हीं सगळे थोडे दूर जायचो. कधी मोठा आवाज, तर कधी आवाज होत होत ती पुडी गरकन गोल फिरायची. टिकल्या तोंडी लावायला असायच्याच. टिकल्या फरशीवर झटकन ओढून फोडायच्या! ह्याला कौशल्य लागायचे. पण ते सगळ्यांकडे असल्यामुळे कुणाचे कौतुक नसे. पण भुंग्याची करामत शशीनेच करावी ! बरेच वेळा डबीत हे सर्व घालून तो भुंगे वरही उंच उडवत असे. काय आनंद होता तो! बंदुका वगैरे नसलेली मुले ओळंब्यासारखे एक यंत्र करायचे. साधी दोरी. तिच्या तळाशी एक जाड आणि जड लोखंडी लहान चकती. त्यावर टिकली/ल्या ठेवायच्या. वरून आणखी एक तशीच जाड आणि जड चकती सोडायची. मग ती दोरी दगडावर जोरात आपटायची! अरे, काय सॉलिड आवाज यायचा! टिकल्या फुटल्या असे वाटायचेच नाही !
दिवाळीच्या अनेकांच्या अनेक व्याख्या आहेत. पण आमची दिवाळीची व्याख्या म्हणजे फक्त फटाके,फराळआणि शाळेला पंधरा दिवसांची सुट्टी! ही दिवाळी !
सुट्टी संपून शाळेला जाताना हाताला फटाक्यांचा आणि मनाला दिवाळीच्या आठवणींचा सुवास अजूनही असायचा !
दिवाळी ‘ Happy ‘ नव्हती की तिच्या ‘ हार्दिक शुभेच्छाही ‘ नव्हत्या ! दिवाळी सर्वांसाठी दिवाळीच होती !

रेडवूड सिटी

नऊच्या ठोक्याला मॅक्सवेल कंपनीचा मालक हार्वे ऑफिसमध्ये आला. घाईघाईतच. हे रोजच्याप्रमाणेच. आपला विश्वासू सचिव पिचरकडे पाहत “Good Morning Pitchar’ म्हणत गडबडीतच थेट आपल्या टेबलाकडे गेला. हेही रोजच्याप्रमाणेच. हार्वे बरोबर त्याची स्टेनो लिलीही आली. हेसुद्धा नेहमीप्रमाणेच.
पण लिली आपल्या केबिनकडे न जाता मागे रेंगाळली. हे मात्र नेहमीप्रमाणे नव्हते. त्याचे थोडेसे आश्चर्य पिचरलाही वाटले.
आजचा लिलीचा पोशाख साधा पण अंगाबेताचा असल्यामुळे लिली आणि तिचा पोशाख एकमेकांना शोभून दिसत होते. आज लिलीची हॅटही वेगळी होती. काळ्या रंगाचा मधला टोप आणि भोवतालची कडा सुरेख पोपटी रंगाची. काळ्या रंगाच्या मधल्या टोपाला जाळीदार पांढऱ्या लेसचे मोठे फुल ! हेही रोजच्याप्रमाणे नव्हते.
हार्वे ऑफिसमध्ये आला म्हणजे वॉल स्ट्रीटवरील शेअर बाजार सुरु झाला हे ऑफिसमधल्या सर्वांना माहित होते. मग ऑफिसमध्ये कामाची गडबड सुरु व्हायची. हार्वेचे वॉलस्ट्रीटवरील ऑफिस म्हणजे शेअर्स आणि इतर आर्थिक व्यवहाराच्या सल्लागाराचे ऑफिस. वॉलस्ट्रीटवरची सर्व गडबड त्या प्रमाणात तिथेही असणारच. तेथील ताणतणाव येथेही होतेच.
लिली हार्वेच्या टेबलाजवळ गेली. तो स्वतःचा राहिला नव्हता. तो यंत्र झाला होता. समोरच्या मशिनमधून छापलेल्या पट्ट्या येत होत्या. त्या वाचत हार्वे कानाला फोन लावून बोलत असे. कधी तर एकाच वेळेस दोन दोन फोन कानाला लागलेले असत. त्यातच हातात कागदाचे कपटे. ते वाचत बोलणे चालूच.कधी फोन कान आणि खांद्यामध्ये दाबून टेबलावरचे कागद उचलून कारकुनांना सूचना देणे चालायचे. अशा रगाड्यात लिली समोर येऊन उभी राहिली. त्याने तिला पाहिले असले तरी ती त्याला दिसली असेल का नाही याची शंकाच आहे. थोडा वेळ ती तिथेच उभी राहिली होती.
“हं, काय आहे? काही काम?” दुसऱ्या हाताने कागद उचलून वाचणे चालूच. “नाही, काही नाही.” म्हणत ती पुन्हा मागे आली. पिचरला आश्चर्य वाटले. ही अजून इथेच? लिलीने पिचरला विचारले, “मि.पिचर, ह्या एक दोन दिवसात मि.मॅक्सवेल दुसरी स्टेनो घेणार आहे असे काही म्हणाला का?” “हो! स्टेनो बघायला मला त्याने सांगितले होते. आता थोड्या वेळात ब्युरोकडून कोणी तरी येईल. ९:४५ वाजून गेले तरी अजून कसे कोणी आले नाही?” पिचरने पुष्कळच माहिती लिलीला दिली.
लिली गप्प झाली. मग हळू आवाजात म्हणाली,” असू दे. आजचा दिवस तरी मी कामावर आहे म्हणायचे!” इतके म्हणत ती आपली केबिनकडे गेली.
तासाभराने हार्वेला आपल्या टेबलासमोर सोनेरी केसांच्या बटा रुळताहेत, लांब साखळीतले एक बदामाचे लॉकेटहि झुलते आहे असे दिसले. कामात असल्यामुळे तिकडे त्याने लक्ष दिले नाही. पण जेव्हा पिचरने घसा खाकरल्यासारखे केले तेव्हा हार्वेने मान वर करून पाहिले. “आपल्याला स्टेनोची जागा भरायची आहे. त्यासाठी ब्युरोकडून मुलाखतीसाठी ही आली आहे .”
“कुणी सांगितले तुला,आपल्याला स्टेनो पाहिजे म्हणून?”
“काल दुपारी तुम्हीच मला स्वत: सांगितले. म्हणून मी आपल्या ब्युरोला कळवले.”
मी काहीच बोललो नाही ह्या संबंधात तुझ्याशी.” “त्या मुलीला जाऊ दे.” ती मुलगी बिचारी निराशेने आणि रागात निघून गेली.
पिचर बिचारा आपण तोंडघशी पडलो असे वाटून जागेवर जाता जाता अकौंटंटला म्हणाला., “अलीकडे हार्वेला काय झालय कुणास ठाऊक ! काल मला म्हणाला दुसरी स्टेनो पाहू या म्हणून. आणि आज म्हणतोय की मी कधी असे म्हणालो? काय करायचं आपण!”
“आपण काय करणार? तो मालक आहे.जाऊ द्या,” अकाउंटंट पिचरला म्हणाला
हार्वेला आणि ऑफिसातल्या कुणालाही क्षणाची फुरसत मिळत नव्हती.ऑफिसमधल्या सगळ्या टेबलावरचे फोन खणखणत होते. शिपाई या टेबलावरचे कागद, पट्ट्या, निरोप दुसऱ्या टेबलाकडे धावत पळत घेऊन जात होते.कामाची घाई गडबड चालली होती. त्यामध्ये हार्वेला श्वास घेणेही मुश्किल होत असे. सगळी जबाबदारी अखेर त्याच्यावरच असणार ! शेअर, बॉंडस, सरकारी रोखे, नाणे बाजार, गहाणखत या सर्वांचे व्यवहार मॅक्सवेल कंपनीत होत असत. शेअर बाजारात होणारे भूकंप, वादळे, दरडी कोसळणे, एकदम महापूर येणे, या सर्वांचे धक्के दिवसभरात हार्वे मॅक्सवेल सारख्या कंपन्यांनाही बसतच असत. चोवीस तास त्यातच बुडून गेलेल्या,अनुभवी हुशार हार्वेचे आडाखे अचूक ठरत. त्यामुळेच त्याची कंपनी लहान असली तरी त्याच्याकडे काही मोठी आणि प्रतिष्ठेची अशीले होती. हार्वेचा अभ्यास बारकाईने सतत चालू असे. त्यातच तो पूर्णपणे बुडून गेलेला असायचा.पटापट निर्णय घ्यायचा. कित्येक वेळा त्याला दुपारच्या जेवणाचेही भान राहत नसे. अशावेळी लिली त्याची काळजी घ्यायची.
दुपार होत आली. बाजारातील उलाढालीचा वेगही मंदावला. हार्वेला श्वास घ्यायला थोडी फुरसत मिळाली.
इतका वेळ तो उभा राहूनच काम करत होता. खुर्चीवर बसला. शेजारच्या खिडकीतून वाऱ्याची हलकेच एक झुळूक आली. पण ती एकटी आली नव्हती. बरोबर सुगंध दरवळत आला होता. हार्वेला त्या सुगंधातून लिलीची मूर्ती डोळ्यासमोर आली . तिच्याच खोलीतून हा सुगंध येत असे. त्याबरोबर तो लिलीकडे ओढला जात असे. “आज तिला विचारायचेच” असे ठरवून तो तिच्या खोलीत गेला. लिली कामात होती.
हार्वे लिलीच्या टेबलावर आपले दोन्ही हात ठेवून थोडेसे झुकून तिच्याकडे हरवलेल्या नजरेने पाहत होता. लिलीला कळेना. तीही त्याच्याकडं पाहात राहिली क्षणभर. हार्वे म्हणाला, लिली! तू माझी होशील का? तू आल्यापासूनच माझ्या मनात भरली होतीस. पण मला ते सांगता येत नव्हते. प्रियाराधन का काय म्हणतात ते मला जमत नाही.आणि मला तेव्हढा वेळही नसतो.आता थोडी उसंत मिळाली म्हणून तुझ्याकडे मोठ्या आशेने धावत आलोय. ते बघ फोन वाजू लागले. “पिचर, त्याला दोन मिनिटे थांबायला सांग”हार्वे मध्येचओरडून पिचरला म्हणाला. पण आज मी तुला मनापासून विचारतोय, लिली तू माझ्याशी लग्न करशील का?”
हार्वे हे जस जसे बोलत होता तशी लिली त्याच्याकडे डोळे मोठे करून हा काय विचारतोय मला असे ! आणि आज? तिच्या डोळ्यातून अश्रू वाहू लागले.आनंदाच्या तरंगात अश्रू तरळू लागले ! लिली तशीच उठली, हार्वेच्या गळ्यात हात घालून आता रडता रडता हसतअनिता हसता हसता रडत ती म्हणाली,” हार्वे! माझ्या लक्षात आले. अरे कामात किती बुडून जातोस रे? अरे ! आपले कालच संध्याकाळी लहानशा चर्चमध्ये लग्न झाले हे विसरलास तू?” असे म्हणत लिलीने हार्वेला आणि हार्वेनेही लिलीला एकदमच मिठीत घेतले!

O’Henri च्या Share Broker’s Romance ह्या कथेचे स्वैर भाषांतर.

रेडवूड सिटी

संध्याकाळ ओसरली होती. आणि पार्कमधली गर्दीही. थंडी सुरू झाल्यामुळेही असे असेल. निघण्याच्या तयारीत असलेली दोन चार मुले जाता जाता रेंगाळत कारंजापाशी खेळत होती. मधल्या झाडांवरून एका इमारतीच्या टॉवरचे मोठे घड्याळ स्पष्ट दिसत होते.
व्हॅल्युनाचा राजा मायकेल राजाच्या रूबाबात पार्कमधल्या आपल्या नेहमीच्या बाकावर बसला होता. त्याच्या बुटांची दशा झाली होती. चांभारानेही त्यांना हात लावला नसता.त्याच्या कपड्यांचीअवस्थाही बुटांपेक्षा फारशी वेगळीनव्हती.सामान्य माणसाची हॅटही खुद्द राजेसाहेबांच्या हॅटपेक्षा बरी असेल. दोन तीन दिवसांची वाढलेली दाढी राजाच्या चेहऱ्याची शोभा वाढवत होती.
आपल्या आवडत्या बाकावर बसून राजा समोरच्या मोठ्या इमारतींकडे पाहत किंचित हसत स्वतःशी म्हणत होता….. “मनात आणले तर ह्या सर्व इमारती विकत घेऊ शकतो मी. ग्रीक पुराणातल्या क्राईसस राजा इतक्या श्रीमंत असलेल्या कुणाही श्रीमंतांशी मी बरोबरी करू शकतो. दाग-दागिने, हिरेमोती, जमीनजुमला, नुसते नाव घ्या,सर्व काही ह्या वॅल्युनाच्या राजा जवळ आहे ! माझे राज्य लहान असेल पण त्याचा राजा मी मायकेल श्रीमंतांपेक्षा श्रीमंत आहे. मनावर घेतले तर, जगातील देशांचे सर्वोच्च किताब, विद्वानांचे स्तुतीचे उद्गार आणि आदर मानमरातब माझ्या एका होकाराची वाट पाहत आहेत !”
पण मायकेलने भिकाऱ्याच्या वेषात राहण्याचे ठरवले.संध्याकाळ झाली की तो त्याच्या बाकावर येऊन बसायचा. वैभवशाली जीवनवृक्षाची फळे त्याने चाखली होती. पण त्याची कडवट चव तोंडात घोळत असताना तो एडन जवळील आपले राज्य सोडून इकडचे जग जवळून पाहण्यासाठी इथे आला.
आपल्या विचारांच्या स्वप्नात असलेला राजा मायकेल, बैराग्यासारखा बसून येणाऱ्या जाणाऱ्या माणसांचे निरीक्षण करत होता. आपली संपत्ती स्थान यापेक्षा समोरच्या वास्तवात नि:स्वार्थीपणे रमणे हा त्याचा खरा विरंगुळा होता. त्याच्या या अनुभवातून कुणाचे काही चांगले होई त्यावेळेचा त्याचा आनंद त्याला श्रेष्ठ होता. कुणाच्या अडचणी आपल्या राजेशाही दिलदारीने दूर झाल्या की तो मोठ्या समाधानात असे.
विचारात गुरफटून गेलेल्या मायकेलचे लक्ष घड्याळाकडे गेले. घड्याळाकडे पाहून तो हसला खरा पण त्या हसण्यात खिन्नता चीड आणि विषाद होता. लोकांचे येणे जाणे, त्यांची घाई गडबड, त्यांचे ताण- तणाव, खालीवर होणारे आशा-निराशेचे झोके सगळे ह्या घड्याळामुळे आहे असे त्याचे ठाम मत होते.
थोड्याच वेळात मायकेल पासून दोन बाक सोडून एका तरुण येऊन बसला. सिगारेट ओढू लागला. झुरके घेण्याच्या पद्धतीवरून तो अस्वस्थ आहे हे समजत होते. मधूनच तो समोरच्या मोठ्या घड्याळाकडे पाहायचा. लगेच एक झुरका घ्यायचा. मायकेल हे पाहात होता.
राजे मायकेल उठले आणि त्या तरुणाजवळ जाऊन राजाला शोभेल अशा पद्धतीने ते त्या तरुणाशी बोलू लागले. ” तरुण माणसा, तू कोणत्या तरी काळजीत दिसतोस. मी व्हॅल्यूनाचा राजा. माझ्या कपड्यांवरून जाऊ नकोस. मी वेषांतरात वावरतोय. अडचणीत असलेल्यांना शक्य ती मदत करत असतो. त्यात मला आनंद वाटतो. तुझी चिंता जर मी दूर करू शकलो तर त्याचा मला आनंदच होईल. कसली काळजी करतोस?” तरुण माणसाने मोठ्या उत्सुकतेने वर पहिले. पण मायकेलचा अवतार पाहिल्यावर कपाळाला आठी पडली. तो हसला तरी ती आठी तशीच होती. पण “चला कोण माणसे भेटतील ! थोडा वेळ गमतीत जाईल “ह्या विचाराने तो म्हणाला, ” महाराज, तुमच्या भेटीने मला आनंद झाला. तुम्ही वेषांतर करून आला आहात हे मला पटतेय. मदतीबद्दल आभारी आहे.पण तुमच्या मदतीचा मला काही उपयोग होईल असे वाटत नाही. माझी अगदी खाजगी बाब आहे ही. तुम्ही मला मदत करायला तयार झाला ह्याबद्दल मी तुमचा खरंच आभारी आहे !” तो तरुण खोट्या नम्रतेने म्हणाला. आणि मनातही त्या राजाला तो हसत होता.
राजा मायकेल त्या तरुणा जवळ पण राजाला शोभेल असे अंतर ठेवून बसला. सुरवातीला लोकांकडून अशी टिंगल टवाळी होते. मदत नको म्हणतात याचा त्याला अनुभव होता. आणि आपल्या वेशावरून लोकांना असे वाटणार हेही आता माहीत झाले होते. पण एक होते, महाराज मायकेलशी कुणीही उद्धट आणि अपमानास्पद बोलण्याचे धाडस करू शकत नव्हता. याला कारण राजा मायकेलचे चालणे बोलणे बसणे यातून त्याचा दरबारीपणा आणि सुसंस्कृतपणा पटकन जाणवत असे.
“घड्याळं ! ही घड्याळं म्हणजे माणसाच्या पायातील बेड्या आहेत.” राजा बोलू लागला,” वारंवार घड्याळाकडे पाहताना तुला मी बघत होतो. अरे घड्याळाचा चेहरा निर्दय आणि जुलमी! त्याच्यावरचे आकडे लॉटरीतिकिटासारखेच फसवे! घड्याळाचे काटे म्हणजे हातचलाखीचा खेळ! तरुणा, घड्याळाच्या नादात पडू नकोस.मनस्ताप वाढवून घेऊ नकोस.घड्याळावर तुझे आयुष्य बेतू नकोस.”
“मी घड्याळ वापरत नाही “,तो तरुण म्हणाला, ” ज्या दिवशी कपडे उत्तम घालतो त्या दिवशी घड्याळ वापरतो.” तो तरुण आता थोडे मोकळेपणाने बोलू लागला. त्यात मायकेलची थट्टा नव्हती.
“माझा मनुष्य स्वभावाचा अभ्यास आहे. मी सांगतो ती प्रौढी समजू नकोस. मी तत्वज्ञानाचा उच्च पदवीधर आहे. साहित्यातील पदवीधर आहे. यापेक्षाही महत्वाचे म्हणजे माझी थैली भाग्याने भरलेली असते. तुझ्या चेहऱ्यावरून तू मोठ्या चिंतेत आहेस हे मी ओळखले. तू प्रामाणिक आहेस हेही माझ्या लक्षात आले. आता मी जे सांगेन ते एक. सल्ला म्हण की उपदेश पण मी जे सांगेन ते एक. ”
“माझ्या ध्यानाकडे पाहून, माझी काळजी हा काय सोडवणार हे मनात आणू नकोस.” मायकेल हे सांगत होता खरा पण तो तरुण अधिकच अस्वस्थ होऊन समोरच्या चार मजली इमारतीकडे पाहात राहिला होता. खिडक्यांचे पडदे ओढलेले होते. त्यामधून खोल्यांतील मंद प्रकाश बाहेरून दिसत होता.
“नऊला दहा मिनिटं कमी !” आता काय करायचे ? आता काय होणार? अशा विचाराने तो तरुण हात हलवत त्या घराकडे पाठ फिरवून काही पावले गेला असेल तोच “थांब” अशी राजा मायकेलने आज्ञाच केली. मायकेलच्या आवाजात बादशाही जरब होती. तरुण तिथेच थबकला. निराशेने म्हणाला,” तिच्यासाठी अजून दहा मिनिटे थांबेन. नंतर मी क्षणभरही थांबणार नाही.” नंतर मोठ्याने मायकेलला म्हणाला,” माझ्या हितचिंतक मित्रा! त्यानंतर मात्र आपण दोघे जगातील सर्व घड्याळांना आणि स्त्रियांना समुद्रात बुडवू !”
“खाली बस”, मायकेल शांतपणे म्हणाला, “घड्याळे बुडवण्याला माझी हरकत नाही. पण पुढे जी तू भर घातलीस ती अजिबात योग्य नाही. आणि चांगलेही नाही ते. आपल्या दोघांपेक्षा,बायका घड्याळाच्या जास्त विरुद्ध आहेत.त्या घड्याळाला जुमानत नाहीत. आपले दोष, चुका,अपराध यांची सतत मोजणी करणाऱ्या आणि सुखांना मर्यादा घालणाऱ्या या काळ – वेळेच्या तावडीतून मुक्तता करण्यास स्त्रियाच मदतीला येतील. बरं, तुझी इच्छा असेल तर तुझ्या व्यथेची कथा मला सांगशील का? ”
तो तरुण बाकावर बसला. त्याला राजा मायकेलची थट्टा करण्याची पुन्हा लहर आली, म्हणून नाटकी अदबीने झुकल्यासारखे करून,” महाराज, समोरच्या तीन खिडक्यांतून प्रकाश दिसतोय ते घर दिसते ना? संध्याकाळी सहा वाजता मी त्या घरी गेलो होतो. मला जी आवडली तिच्या घरी. जिच्यासाठी मी वेडा झालो तिच्या घरी. मध्यंतरी मी उडाणटप्पुसारखा वागत होतो.तिला माहीत झाले होते ते. माझे ते वागणे चुकलेच. मी पुन्हा तसे वागणार नाही. माझ्यावर विश्वास ठेव आणि मला क्षमा कर हे सांगण्यासाठी मी तिच्याकडे मोठ्या आशेने गेलो होतो. माझ्यावर विश्वास ठेव, मला क्षमा कर अशी मी तिला विनवणी केली. केविलवाणा होऊन तो तरुण मायकेलला सांगत होता.
“मला विचार करू दे. पण एक गोष्ट नक्की. एक तर मी तुला मनापासून माफ करेन. किंवा मी तुझे पुन्हा कधीही तोंड पाहणार नाही.ही काळ्या दगडावरची रेघ आहे. हे लक्षत ठेव. मी जर तुला क्षमा केली तर साडे आठ वाजता माझा सिल्कचा पांढरा स्कार्फ ह्या खिडकीतून तुला दिसेल. झाले गेले मी विसरले असे समज. लगेच मला भेटायला ये. आणि माझा स्कार्फ दिसला नाही तर… तर सर्व काही कायमचे संपले असे समज.” असे ती निश्चयाने मला म्हणाली. इतके सांगून तो तरुण निराशेने म्हणाला,”मी त्या घड्याळाकडे सारखा पाहतोय. तिने सांगितलेली वेळ टळून गेली त्याला तेवीस मिनिटे होऊन गेली होती. मी इतका अस्वस्थ निराशा का झालो याचे आता, भिकाऱ्याच्या वेषातील महाराज, तुम्हाला आश्चर्य वाटते का?”अगदी कडवटपणे शेवटची दोन वाक्ये तो तरुण म्हणाला.
“मी तुला पुन्हा तेच सांगतोय,ऐक.” राजा मायकेल अगदी शान्तपणे सांगत होता. “स्त्रिया वेळेच्या आधीन नसतात. वेळेच्या विरुद्ध जाणाऱ्या त्या, त्याच्या कट्टर शत्रू आहेत.घड्याळे शाप आहेत तर स्त्री ही वरदान आहे. आता एव्हढ्यात केव्हाही तिचा स्कार्फ तुला दिसेल.” !
“तुमच्या राजाज्ञेने तसे काही होणार नाही.”तो तरुण उपहासाने हसत पुढे म्हणाला, “कारण तुम्हाला माझी मेरियन माहीत नाही. घड्याळाचा ठोका चुकेल पण मेरियन एका क्षणाचीही चूक करणार नाही.८वाजून ३१ मिनिटे झाल्यावरच मला समजायला हवे होते. मी निघतो. दोस्ताकडे जाऊन बसतो. गुड नाईट अं .. अं .. महाराज!” मध्येच राजाची थट्टा शिवाय त्यात हेटाळणीही मिसळून,असे दरबारात बोलला असता तर काय झाले असते …गर्दन केव्हाच उडालीअसती!
तरीही शांतपणे राजा मायकेल समोरच्याला कोड्यात पाडणारे आपले हास्य करीत त्या तरुणाच्या कोटाची बाही पकडीत म्हणाला, ” “नवाचे ठोके पडेपर्यंत थांब. जाऊ नकोस. माझ्या जवळ संपत्ती, सत्ता, व ज्ञान सर्व आहे. पण झोपेपुढे मात्र मी असहाय्य होतो.आतापर्यंत त्याचे पाणीदार डोळे सौम्य होऊन स्वप्नाळू दिसू लागले. “तू थोडा वेळा माझ्यापाशी बसून राहा. तुझी लाडकी प्रेयसी तुझीच होणार ! शाही घराण्यातील पुरुषाचा हा शब्द आहे. लक्षात ठेव. मुला, तुझ्या लग्नात मी तुला एका लाख डॉलर देईन. तुमची ही नदी कोणती? हां! हडसनच्या काठी राजेशाही घरही तुला मिळेल. पण त्या घरात एकही घड्याळ लावायचे नाही ! समजले? लावलेस तर एक कवडीही मिळणार नाही. अट मान्य आहे ?” ” का नाही?” त्या भल्या मोठ्या घड्याळाकडे पाहत तो तरुण पुढे म्हणाला,” नऊ वाजायला तीन मिनिटे बाकी आहेत.”
राजा मायकेलला झोप येऊ लागली. तो म्हणाला “मी झोपतो. पण तू इथेच थांब. जाऊ नकोस.”
हरून-अल-रशीद या इतिहासातल्या खलिफासारखा वेषांतर केलेल्या राजा मायकेलने बाकावरच ताणून दिली. पेंगाळलेल्या डोळ्यांनीच राजा त्या तरुणाला सांगत होता,”इथे मी रोज संध्याकाळी येत असतो. लग्न ठरले की इथे ये. तुला चेक देतो. पण जोडप्याने यायचे हां !”
“थँक यु, युअर हायनेस !” आता मात्र तो तरुण गंभीरपणे मनापासून म्हणाला. पण मला हडसन नदीवरच्या घराची जरुरी नाही. तरीही तुमचे किती आभार मानावे ते समजत नाही.”
राजा झोपी गेला. त्याची वेडी वाकडी झालेली हॅट खाली पडली. त्या तरुणाने खऱ्या अदबीने ती उचलली. राजाच्या चेहऱ्याला वारा लागू नये म्हणून चेहऱ्यावर अलगद ठेवली.त्याचे पाय नीट करत सरळ झोपवले.”बिचारा राजा!” असे कौतुकमिश्रित आदराने म्हणत त्याचे फाटके कपडेही व्यवस्थित केले.
मोठ्या पण गोड आवाजात नऊचे ठोके पडू लागले. तरुण मुलाने मोठा निराशेचा सुस्कारा सोडला. प्राणाहून प्रिय असलेल्या आपल्या मेरियनच्या घराकडे अखेरचे पाहून घेतले; मोठ्याने रडायचेच बाकी होते. तो स्फुंदु लागला. हुंदके आवरत नव्हते त्याला. तेव्हढ्यात समोरच्या इमारतीतील चौथ्या मजल्यावरच्या खिडकीतून मेरियनचा पांढरा स्कार्फ पूर्ण उमलला ! क्षमा आणि स्वर्गसुखाचे अदभूत दैवी प्रतीक असा तो स्कार्फ समोर डोलत होता.
तेव्हढ्यात घाईघाईने घरी जायला निघालेला एक गृहस्थ, प्रेमाच्या लहरींवर फडकणाऱ्या स्कार्फच्या पांढऱ्या झेंड्याकडे “हे काय?” या संभ्रमाने पाहत चालला होता. ढगात विहार करणाऱ्या त्या तरुणाने त्या गृहस्थाला किती वाजलेत असे विचारले. त्या गृहस्थाने ८ वाजून साडे एकोणतीस मिनिटे काटेकोरपणे सांगितले. आणि सवयीप्रमाणे तो मोठ्या घड्याळाकडे पाहू लागला. “अरे ! ते घड्याळ आज अर्धा तास पुढे !?” दहा वर्षात असे मी पहिल्यांदाच पाहतो आहे हे.” तो गृहस्थ गोंधळून गेला होता. आपले घड्याळ खिशातून काढत तो पुढे म्हणाला,” माझं हे घड्याळ कधीही वेळ चुकत नाही. नेहमी बरोबरच ! ”
पण तो बिचारा कुणाशी बोलत होता ? किती वाजले विचारणारा तो तरुण वेळ ऐकून लांब लांब ढांगा टाकत कधीच आपल्या मैत्रिणीकडे गेलाही होता !
सकाळ झाली. दोन पोलीस पार्कमध्ये आपली रोजची फेरी टाकत आले. पार्कमध्ये कोणीही नव्हते. दाढीचे खुंट वाढलेला, वेडी वाकडी झालेली हॅट बाजूला पडलेली आणि अंगावर फटाके कपडे असलेला माणूस बाकावर झोपला होता.
“गांजेकस माईक !” चरस गांजा पिऊन रोज इथे येऊन पडतो. वीस वर्ष असं चाललेय. “त्यांच्यापैकी एक ज्येष्ठ पोलीस त्या तरुण पोलिसाला सांगत होता. तो दुसरा पोलीस माईकच्या हातात कोंबलेल्या चुरगळलेल्या पन्नास डॉलरच्या नोटेकडे अचंब्याने पाहत होता.
दोघे पोलीस ‘महाराजाधिराज मायकेलच्या’ बुटाच्या तळव्यावर मधून मधून दंडुके रप रप मारत, “चलो माईक उठो, उठ उठ” म्हणत उठवत होते !

[ प्रख्यात लघुकथाकार व’हेनरीच्या The Calip h, Cupid and The Clock याकथेचे स्वैर भाषांतर. ]

रेडवूड सिटी

अँथनी रॉकवॉल अति धनाढ्य होता. पण ह्या गर्भश्रीमंत आणि प्रतिष्ठित वस्तीतील लोक अँथनी रॉकवॉलला आपल्यापासून दूर ठेवत. कारण एकच. तो त्यांच्यासारखा उच्चभ्रू नव्हता. तो तिथल्या खास लोकांसारखा पूर्वापार श्रीमंत नव्हता.
अँथनी आपल्या लायब्ररीत होता. घंटा वाजवून बोलावण्याच्या फंदात तो कधी पडत नसे. या उच्चभ्रूंच्या वसाहतीत राहत असे तरीही !
दरवाजापाशी जाऊन आपल्या गगनभेदी आवाजात, “माSइSSक ” असे गरजला. माईक धावत आला. आदबीने उभा राहिला. त्याच्याकडे न पाहता म्हणाला,” धाकट्या साहेबांना मी बोलावलंय म्हणावं. मला भेटल्याशिवाय कुठे जाऊ नका म्हणावं .”
तरणाबांड रॉकवॉल आल्यावर अँथनीने वर्तमानपत्र बाजूला करत आपल्या मुलाकडे मायेने पाहिले.
“रिचर्ड, महिन्याला तू साबणावर किती खर्च करतोस ?” रिचर्डला या प्रश्नाची अपेक्षाच नव्हती ! गोंधळलेल्या नजरेने पाहत तो म्हणाला, ” बाबा, का?” मी आपलाच साबण वापरतो.” “आणि कपड्यांवर किती पैसे खर्च होतो ?” बाबांनी माझ्या कॉलेजच्या वर्षांत एकदाही असे विचारले नव्हते . आणि आजच असा हिशेब काय मागताहेत? रिचर्डच्या मनात आले. “साधारणतः ५०-६०डॉलर्स करत असेन महिन्याला. त्याच्यापेक्षा जास्त कधीही
नाही.” रिचर्ड,अरे, तुझा खर्च फारच बेताचा आहे की ! मी तर ऐकलेय,तुझ्या बरोबरची तरुण पोरं २४ डॉलर्स डझनाचा साबण काय वापरतात, आणि कपड्यांवर बिनदिक्कत शंभर डॉलर तरी उडवतात. तुला पैशाची काही कमतरता नाही. तू कितीही खर्च केलास तरी चालण्यासारखा आहे.” अँथनी पुढे बोलतच होता.” तरी तू जे खरे चांगले आणि अस्सल आहे तेच वापरतोस. ” मी केवळ, युरेका आपला साबण आहे म्हणून वापरतो असे नाही. अरे, आपला युरेका खरोखर शुद्ध साबण आहे. लोकांना फक्त सुगंध आणि कंपनीचे मोठे नाव इतकेच माहीत असते. उगीच विनाकरण महागड्या वस्तू वापरल्या म्हणजे काही माणूस श्रीमंत ठरत नाही. माझ्या दृष्टीने तू खरा विचारी आणि खरा श्रीमंत आहेस. शेजारच्या दोन बंगलेवाल्यांना रात्री झोप येत नाही. का? त्यांच्या घरांमध्ये मी घर घेतले म्हणून. कारण मी साबण बनवणारा ना !”
“बाबा, सर्व काही पैशामुळे मिळत नाही. सामाजिक स्थान त्यापैकीच एक आहे.” रिचर्ड खिन्न होत म्हणाला. “हे:! असलं काही मला सांगू नकोस. अरे मी ‘क्ष’ पर्यंत ज्ञानकोश पहिला. आतापर्यंत पैशामुळे मिळत नाही अशी एकही गोष्ट,वस्तू मला त्यात आढळली नाही ! अरे, तू मला एक तरी उदाहरण दाखव जे पैशांनी विकत घेता येत नाही!”
” बाबा !” रिचर्ड काही सांगणार होता पण थांबला. पुन्हा बोलू लागला,” समाजातील विशिष्ट वर्तुळात प्रवेश मिळत नाही तिथे स्थान कुठून मिळणार? इथे तुमच्या संपत्तीचा काहीही उपयोग नाही !” हे सांगताना तरुण रुबाबदार रिचर्ड्सचा चेहरा आणखीनच पडलेला झाला .
“अरे, विशिष्ट लोक, वर्तुळ हे काय जे तू म्हणतोस ते सुध्दा आपला युरेकाच वापरतात!” ” हो बाबा, वापरतही असतील. युरेका त्यांची शरीरे स्वच्छ करीत असेल. पण मन स्वच्छ करत नाही नां !” “रिचर्ड, तू माझ्यापेक्षा जास्त शिकला आहेस. तू तत्वज्ञान सांगतोस. तुझे मोठमोठे शब्द मला समजत नाहीत. मला व्यवहार समजतो. पण मी आज तुला मुद्दाम बोलावले त्याचं कारण निराळं आहे.”
“कशासाठी? ” रिचर्डने विचारले. ” गेले दोन आठवडे मी पाहतोय, तू मला आमचा नेहमीचा उत्साही खळखळून हसणारा रिचर्ड दिसत नाहीस. उदास असतोस. तब्येत ठीक आहे ना? लिव्हर बिवर बिघडली नाही ना? पण तू तसा नाहीस म्हणा. तुला काही हवं असेल तर मला सांग. अरे तू तोंडातून शब्द काढताच तुझा बाप चोवीस तासात दहा मिलियन डॉलर देईल तुला!”
“बाबा, तुमचा तर्क अगदीच चुकला नाही. लिव्हरच्या जवळपासच दुखणे आहे.”
” हां ! असं आहे तर. काय नाव आहे तिचे?” अँथनी रिचर्डकडे पाहात हसत म्हणाला .
रिचर्ड लायब्ररीतच इकडे तिकडे फिरू लागला. आपल्या वडलांचा, विश्वासाने कुणाच्या पाठीशी उभा राहण्याचा स्वभाव त्याला आवडायचा. “अरे मग तिला विचारत का नाहीस सरळ? विचारल्याबरोबर तुझ्या गळ्यातच पडून हो म्हणेल! तुझ्याकडे काय नाही? मोठी पदवी आहे. देखणा,रुबाबदार आणि पैसेवाला आहेस.आणखी काय पाहिजे? विचार तरी तिला. लवकर .”
” बाबा, वेळ निघून गेलीय. काही संधीच राहिली नाही आता. ”
“नाही कशी? तूच पुन्हा आण. आलेली वाया घालवू नकोस.”
” तिला फिरायला घेऊन जा एखाद्या बागेत. ह्यासाठी बाग फार चांगली. काही नाही तर चर्चपासून घरापर्यंत तिच्याबरोबर जा. संधी जाते कशी? ”
” बाबा, या वर्गाची ठेवण समाजाने कठीण आहे. समाजाचे यंत्र कसे चालते त्याची कल्पना नाही तुम्हाला. त्यांची चाके एकात एक फिरत असतात. बिनबोभाट.सगळे आधीच ठरलेले. बाबा, लेंट्री चे(Lentry) वेळापत्रक अगदी मिनिटावारी, कितीतरी अगोदर ठरलेलं असतं ! तिच्या क्षणा क्षणाचे वेळापत्रक मी लिहीत नसतो!”
“रिचर्ड, तू काय बोलतोयस ! माझ्यापाशी असलेल्या सगळ्या संपत्तीने तासाभराचा वेळही ती तुला देणार नाही?”
“माझ्याकडूनच उशीर झाला,” उसासा टाकत रिचर्ड म्हणत होता. “परवा ती युरोपला जाणार आहे. दोन वर्षं येणार नाही. उद्या मला ती फक्त काही मिनिटसाठीच भेटणार आहे. टॅक्सी घेऊन तिने मला ग्रॅन्ड सेंट्रल स्टेशनवर बोलावले आहे. ती आणि मी तिथून ब्रॉडवेवर वॉलेक (walllack )थिएटरवर जाणार आहोत. तिथे तिची आई आणि दुसरे लोक वाट बघत असतील आमची. टॅक्सीतून ब्रॉडवेवर जायला असा किती वेळ लागतो! फार तर सात आठ मिनिटं . तेव्हढ्यात मी तिच्याशी बोलणार आणि मागणी घालणार ! कसं शक्य आहे? ” “बाबा, हा गुंता तुमचा पैसा,अफाट संपत्ती सोडवू शकत नाही . बाबा, पैशाने एक मिनिट जरी विकत घेता आले असते तर सर्व श्रीमंत शतायुषी झाले असते!” असे म्हणून रिचर्ड उपरोधाने विषण्णपणे हसला.
” मिस लेन्ट्रीशी मला निवांत मिळणार नाही. काही सांगायलाही वेळ नसणार. तिथे पैसे काय करणार ! ”
रिचर्डने आपल्या मनातले सगळे सांगून टाकले. त्याच्या वडिलांनी ऐकून घेतले. तरीही दोन्ही हाताचे पंजे, इलाज नाही काय करणार अशा अर्थाने हलवले. ते इतकेच म्हणाले, ” अरे तू खूप शिकलेला , मी साधा, साबणाचा कारखानदार. मी काय बोलणार ? बघ तुला जितका वेळा मिळेल त्यात बाजी मार !”
त्या रात्री रिचर्डची आत्या एलेन आली. एलेन शांत,आणि प्रेमळ होती. तिचे बोलणेही गोड होते. रिचर्डचे तिला फार कौतुक ! आली ती थेट आपल्या भावाकडेच गेली. अँथनी संध्याकाळी आलेले वर्तमानपत्र वाचत होता. आल्याबरोबर ती, प्रेमविव्हळ रिचर्डच्या प्रेमाविषयी बोलू लागली. मोठी जांभई देत अँथनी म्हणाला, एलेन, मला सगळं सांगितलंय त्याने. पैसा काही करू शकणार नाही असेही वर त्याने मला सांगितले. तो, पूर्वापार गर्भश्रीमंत असलेल्या प्रतिष्ठितांच्या जगाविषयीही बरेच काही बोलला. आणखीही काही बरेच बोलला. सामाजिक यंत्रे, त्यांचे संकेत वगैरे काहीतरी सांगत होता. आता मला झोप आलीय,” असे म्हणत त्याने पुन्हा एका मोठी जांभई दिली. तरीही एलेन थांबलीच. ती म्हणाली, “अरे सारखा पैसा पैसा करू नकोस. खऱ्या प्रेमापुढे पैसा म्हणजे किस झाडकी पत्ती! प्रेमाच्या सामर्थ्याची तुला कल्पना नाही! पण रिचर्डने फार उशीर लावला हे खरे. तिने आपल्या रिचर्डला होकारच दिला असता. आता वेळ फार थोडा आहे. पण अँथनी, तुझा पैसा तुझ्या रिचर्ड्सला त्याचे प्रेमसुख मिळवून द्यायला काही उपयोगी पडणार नाही.” येव्हढे म्हणाली आणि एलेन आपल्या खोलीकडे गेली.
दुसरे दिवशी रात्री रिचर्ड लेन्ट्रीला घ्यायला निघाला. तेव्हढ्यात एलेन आत्याने त्याला बोलावले. तो खोलीत गेल्यावर एका जुन्या डबीतून तिने हिरा असलेली सोन्याची अंगठी काढली. रिचर्डला म्हणाली, ” काही झालं तरी ही अंगठी आज तू घाल. तुझ्या आईने ती मला दिली. तिच्या प्रेमात ह्याच अंगठीने यश मिळवून दिले असे ती मला सांगत होती. भाग्याची आहे ही. तुझ्या आईची आहे. लक्षात ठेव.”
आईची आहे हे ऐकल्यावर रिचर्ड त्या आंगठीकडे बराच वेळ पाहत राहिला. करंगळीत घालण्याचा प्रयत्न केला, पण अंगठी काही बोटात गेली नाही. मग सगळ्या पुरुषाप्रमाणे त्याने ती कोटाच्या खिशात ठेवली.
रिचर्ड स्टेशनवर आला. मिस लेन्ट्रीला, गर्दीतून भराभर काढत पण सांभाळून, बाहेर घेऊन आला. टॅक्सीत बसल्याबरोबर,”आईला ताटकळत ठेवायचं नाही बरं का.” लेन्ट्री रिचर्डला म्हणाली. “वॉलेक थिएटरकडे. लवकर. जितक्या वेगाने जात येईल तितक्या वेगाने ने.” रिचर्डने टॅक्सीवाल्याला सांगितले. टॅक्सी निघाली. चौतिसाव्या रस्त्याशी टॅक्सी आली आणि रिचर्डने टॅक्सी थांबवायला सांगितली. लेन्ट्रीकडे पाहत म्हणलं,” माझ्या आईने दिलेली अंगठी खाली पडली. कुठे पडलीय ती मला माहित आहे. आलोच मी…”
रिचर्ड पटकन खाली उतरला. अंगठी घेऊन परतही आला ! जेमेतेम एक मिनिटही लागले नसेल त्याला.पण तेव्हढ्यात समोरून येणारी एक मोठी व्हॅन टॅक्सीसमोरच येऊन थांबली. ड्रायव्हरने तिच्या डाव्या बाजूने आपली गाडी काढण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हढ्यात दुसरी एक मोठी वॅगन मध्ये आली. आता टॅक्सीवाला उजव्याबाजूने निघण्याचा प्रयत्न करू लागला. त्यासाठी मागे जायला हवे होते. मागे फर्निचरने भरलेला ट्र्कयेऊन धडकला ! टॅक्सीवाला चरफडत पुन्हा थोडे मागे पुढे करू लागला. काही उपयोग होत नव्हता. एक अस्सल शिवी हासडून थंड बसला .
चारी बाजूने वाहने येतच होती. पण तीही पुढे जाऊ शकत नव्हती. तेव्हढ्यात एक दोन घोड्यांचे कोचही गर्दीत घुसले. घोडे गोंधळून एक दोनदा खिंकाळले. पण त्याचं कोण ऐकणार! जिकडे पाहावे तिकडे वाहनेच वाहने. सर्व वाहतूक ठप्प! रिचर्डने डोके बाहेर काढून पाहिले. त्याचा डोळ्यांवर विश्वास बसेना, इतकी वाहने अडकून पडली होती. ब्रॉडवे, सिक्स्थ अव्हेन्यू आणि चौतिसावा रस्ता जिथे एकमेकांना छेदतात तिथे सर्व रहदारी बंदच झाली होती! आणखीही वाहने येताना दिसत होती.
सगळे पाहिल्यावर रिचर्ड, जशी त्याचीच ही चूक असा चेहरा करून लेन्ट्रीला म्हणाला,” सॉरी मिस लेन्ट्री! आपण चांगलेच अडकून पडलोय. तास दोन तास तरी लागतील ही कोंडी फुटायला. वेढाच पडलाय आपल्याभोवती जसा! माझ्या हातून अंगठी पडली नसती तर..” त्याला पुढे बोलू न देता लेन्ट्री म्हणाली ,” तुझ्या आईची अंगठी मला बघू दे ना ! आता आपण काहीच करू शकत नाही. आणि मला ते ऑपेरा वगैरे फारसे आवडतही नाहीत.”
त्या रात्री अकरा वाजता अँथनी रॉकवेलच्या दारावर कुणीतरी हलकीशी थाप मारल्याचा आवाज आला. दिवसाचे अकरा वाजले असोत की रात्रीचे, अँथनी त्याच आवाजात गडगडायचा ! “आत या !” तांबडा गाऊन घातलेला अँथनी सागरी चाच्यांच्या पराक्रमाचे पुस्तक वाचत होता. ते कुणीतरी म्हणजे रिचर्डची प्रेमळ आत्या एलेन होती. पांढऱ्या केसांची, सुंदर देवदूत परमेश्वर पृथ्वीवर विसरून गेला की काय, अशी भासणारी एलेन आत आली .
“त्या दोघांचं जमलं अँथनी !” एलेन हळुवार गोड आवाजात ते मधुर शब्द अँथनीला ऐकवत होती. “तिने रिचर्डला लग्नाचं वचन दिलं. ते दोघे ब्रॉडवेला जाताना मध्ये वाहनांची इतकी कोंडी झाली म्हणे. न भूतो ना भविष्यति! दोन तास वाहतूक ठप्प झाली होती. अरे रिचर्डला किती सांगू आणि नको असे झाले होते. हो, आणि अँथनी, पैशाच्या सामर्थ्याविषयी इतके गर्वाने बोलत जाऊ नकोस. अरे, जिव्हाळ्याच्या, खऱ्या प्रेमाचे प्रतीक असललेल्या रिचर्डच्या आईच्या अंगठीची ही किमया ! मीच त्याला ती शकुनाची म्हणून दिली होती. ”
रिचर्डच्या आईचा, म्हणजे आपल्या पत्नीचा उल्लेख ऐकल्यावर अँथनीने पुस्तकातून डोके बाहेर काढून आपल्या बहिणीकडे भावविवशतेने पाहिले. पण क्षणभर.लगेच पुन्हा वाचायला लागला.
” पण वाटेत ती अंगठी खाली पडली.ती आणेपर्यंत रहदारीच्या नाकेबंदीचे हे रामायण घडले! टॅक्सीतच रिचर्डने लेन्ट्रीला मागणी घातली. तिने होकार दिला.पुढचे सांगताना रिचर्ड पुन्हा त्या स्वप्नात गेला होता.अँथनी ऐकतोयस ना? मला म्हणाला, “आत्या, काय सांगू ? ती हो म्हणाली! पण पुढे जे म्हणाली ते ऐकून मी स्वर्गात आहे असे वाटले! ती माझ्या जवळ येऊन, कानात सांगावे तसे गुणगुणत होती, ” रिचर्ड तू मला विचारलेस आणि ‘हर तरफसे बजनें लगी सेंकडो शहेनाईयां ” असे झाले मला! मला ते पुन्हा पुन्हा ऐकावे असे वाटत होते. “अरे, प्रेम ते प्रेमच ! प्रेमापुढे पैसा पाचोळा आहे !”
“खरेच? फार छान झालं ! फार छान बातमी सांगितलीस एलेन, मला ! रिचर्डच्या मनासारखे घडलं ! मी त्याला पैशाविषयी ….”
” अरे आला का पुनः तुझा पैसा! तुझा पैसा काय करणार होता? अँथनीला मध्येच तोडत एलेन म्हणाली.किंचित चिडून म्हणाली असावी. आपल्याला पुन्हा तिचे सोन्या नाण्यावरचे प्रवचन ऐकायला लागणार हे ओळखून अँथनी घाईघाईने म्हणाला,”एलेन ! तू खरंच चांगली बातमी दिलीस मला. पण माझे पुस्तकही रंगात आले आहे. त्या चाचाची बोट समुद्रात कलंडायला आली आहे. बोटीत खजिना आहे.माझ्यासारखीच, त्या धाडसी चाचाला खजिन्याची किंमत,महत्व याची जाणीव आहे. मला वाचू दे थोडे आता एलेन ” असे म्हणत अँथनी पुन्हा पुस्तकाकडे वळला.
दुसरे दिवशी सकाळी केली नावाचा कोणी माणूस आला आहे असे माईक आपल्या धन्याला म्हणाला. “आत पाठव.” अँथनी म्हणाला. केली आत आल्यावर चेकबुक पुढे ओढत अँथनी रॉकवॉल म्हणाला,” काम एकदम झकास झाले. आमच्या युरेका साबणासारखे शुद्ध आणि सफाईदार ! मी तुला पाच हजार डॉलर्स खर्चाला दिले होते.”
“आणखी माझे तीनशे डॉलर खर्च झाले.” केली सांगू लागला. “अंदाजापेक्षा जास्त खर्च आला. सगळ्या वॅगन्स आणि कॅब प्रत्येकी पाच डॉलरमध्ये आल्या. पण ट्रक आणि घोड्याचे कोच मात्र दहा डॉलरच्या खाली येईनात. आणि मालांनी भरलेल्या ट्र्कसनी तर वीस घेतले. शिवाय पोलीस ! त्यांनी तर मला कैचींतच पकडले. पन्नास डॉलरशिवाय ते बोलतच नव्हते. दिले काय करणार? दुसऱ्या दोन पोलिसांना पंचवीस पंचवीस दिले. साहेब सगळी वाहने इतकी नेमक्या वेळीआली. एक सेकंद आधी नाही की उशिराही नाही ! चारी दिशेने वाहने येतच होती. मी माझ्यावर काय खूष झालो! पण सगळे काम फत्ते!” केली बोलतच राहिला. “तुमचे काम म्हटल्यावर काय ! तुम्ही पैशाला मागे पुढे पाहत नाही. म्हणून मी ते अंगावर घेतले.पण सगळे कसं जमून आले की नाही? ”
“तुझ्या मेहनतीचे हजार आणि तुझे खर्च झालेले तीनशे मिळून तेराशे डॉलरचा हा चेक !” “बरं, केली ! तू पैशाला तुच्छ वगैरे काही मानत नाहीस ना?”
“मी ! आणि पैशाला कमी लेखणार ?” केलीने उलट विचारले. साहेब, एक सांगू? जगात पैशाची किंमत आणि शक्ती फक्त दोघांनाच माहित असते. एक, श्रीमंताला आणि दुसरी म्हणजे गरिबाला !” केलीने गंभीरपणे सांगितले.
ते ऐकून अँथनी रॉकवॉल निराळ्या समाधानाने मोठ्याने हसला !

रेडवुड सिटी

“मी गियानाचा. माझे वडील मोटर सायकलवरून भरधाव चालले असताना ते फेकले गेले. त्या अपघातात ते वारले.”

” तुझ्या वडिलांची न विसरता येणारी एखादी आठवण सांगशील का “

“माझे वडिल सुतारकाम करायचे. आमचं गाव लहान. काम मिळवण्यासाठी ते रोज शेजारच्या गावी जायचे. त्यासाठी ते बोटीतून जायचे. पण आमच्या गावची Essequibo नदी मोठी लहरी आणि तितकीच बेभरवशाची होती. जेव्हा माझे बाबा परतायचे त्यावेळी मी संध्याकाळी नदीवर जायचो. नदी ठीक असेल तेव्हा बोट काठाला लागायची. पण बरेच वेळा बोट किनाऱ्यापर्यंत येऊ शकत नसे. त्यावेळी बोट पात्रात थांबायची. सर्व  लोक बोटीत थांबायचे. मी काठावर वाट पाहात बसलेला असे. दुरून बाबांना मी दिसलो की ते कसलाही विचार न करता सरळ नदीत उडी घ्यायचे. लाटांशी दोन हात करत, पोहत पोहत ते माझ्यासाठी यायचे! पाण्याने निथळत असलेले बाबा मला घेऊन घरी येत. माझ्या लहानपणी बाबा असे बरेच वेळा मी काठावर त्यांची वाट पाहताना दिसलो की  जीव धोक्यात घालून पोहत पोहत यायचे!  कसा विसरेन मी बाबांना?”

• मोठ्या इमारती समोरील, उत्तम गणवेशातला रखवालदार किंवा द्वारपाल

——————————–                                                  

अमेरिकेत दोन पुस्तके आहेत. एक गरीबांचे आणि दुसरे श्रीमंतांचे. गरीबाच्या हातून गुन्हा झाला की त्याला २०वर्षांची सजा. आणि तोच गुन्हा श्रीमंताने केला की त्याला फक्त ताकीद द्यायची. तो मोकळा.”

“ते म्हणतात की कसले गरीब हो! ‘कामं करायला नकोत ह्यांना. वर पुन्हा सगळं ‘ चकट फु पाहिजे’ हे बघा मी लहानपणी शेतात कापूस वेचायचो. तेरा वर्षाचा होईपर्यंत वेचला. मग अॅलाबामा सोडले. न्युयाॅर्कच्या रस्त्यावर शिक्षण सुरु झाले. आजतागायत लांब लांब पल्याच्या ट्रक चालवल्या. त्त्यावर पोट भरत होतो. एकदाही कुठलीही सवलत मागितली नाही आणि घेतलीही नाही. माझी चारी मुले काॅलेजमध्ये शिकताहेत.”

” ते म्हणतात,” की हे गरीब कोपऱ्यावर, कुठे जरा आडोसा दिसला, बंद मार्केटच्या पायऱ्यांवर हातात बियरची बाटली आणि तोंडात सिग्रेटचं थोटुक घेऊन बसले असतात. ही माझी पिशवी. बघा, तुम्हीच बघा काय आहे तिच्यात ते. दोन तीन चिजा दिसतील. हे पहा, पेप्सीची बाटली आणि  हे ड्रेनेक्सचं पाकिट. घरातली मोरी तुंबलीय नां! त्यासाठी.”

“पण मी कितीही सरळमार्गी असलो, कोणताही कायदा न मोडता राहिलो तरीही मला गरीबाच्या पुस्तकाचाच न्याय लागू होणार.”

• दोन कृष्णवर्णीय म्हातारे आपल्या घराच्या पायऱ्यांवर बसलेले.

——————————

” तुमच्यावर सर्वात जास्त प्रभाव कुणाचा आहे? ”

माझ्या आईचा. मी जन्मलो तेव्हा ती अठरा वर्षाची होती. मी एक वर्षाचा होतो तेव्हा माझ्या वडलानी, आईला आणि मला टाकून दिले! वडिल नसलेल्या मुलांना अनेक आया स्व:च्या बळावर एकट्याच सांभाळतात तसेच माझ्या आईनेही मला वाढवले. तिला फार कष्ट करावे लागले. पण त्यातच तिने शाळा काॅलेज पूर्ण केले. किती धडपड किती धावपळ व्हायची तिची. पण तिची ही धावपळ मेहनत पाहून माझाही आत्मविश्वास वाढला. मीही काही करू शकेन याची माझी मलाच खात्री पटू लागली.”

” होता होता तिने Ph.D ही मिळवली! दहा वर्षे लागली त्यासाठी पण तिच्या मेहनतीचे सार्थक झाले. त्यावेळी त्यात  ती कशी भरडली जात होती तेही मी पाहिले आहे.”

” मी जसा मोठा झालो तसे मला जाणवू लागले माझी आई माझ्यापेक्षा वेगळी नाही. तिलाही माझ्यासारखीच प्रथम धाकधूक होती. मला जसे दडपण आल्यासारखे वाटायचे तसेच तिलाही सुरवातीला यायचे. आपण करतोय ते आपल्या हातून बरोबर होईल ना, होतेय ना ही काळजी तिलाही वाटायची. तसेच तिने सर्व प्रतिकूलतेवर मात केली हे पाहताना मला केव्हढा आनंद व्हायचा! एकदम ऊभारी येते आजही त्यामुळे. ह्या सगळ्याचा अर्थ हाच की मी सुद्धा कोणत्याही परिस्थितीवर तिच्यासारखाच मात करेन ह्याची मला खात्री वाटते आता.”

• बराक ओबामा, अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष.

Redwood City

दोन मध्यम वयाचे डाॅक्टर पार्कमधील बाकावर बसले आहेत .

” आम्ही दोघेही डोळ्यांचे डाॅक्टर आहोत.”

“डोळ्यांसंबंधी अशी काही गोष्ट आहे का की सामान्य माणसांना ठाऊक नसते?”

” डोळा पाहात नाही. आपला मेंदू पाहातो. डोळा फक्त दिसते ते मेंदूकडे पोचवत असतो. क्षेपण करतो. डोळ्यातून आलेले काय आहे ते डोळा ठरवत नाही. आपल्या साठलेल्या आठवणी, आपल्या भावना, विचार, पूर्वी आपण काय पाहिले, अनुभवले त्या सर्वांच्या प्रक्रियांतून मेंदू जे ठरवतो ते आपण पाहतो! हे सगळे क्षणात घडत असते. मेंदूत ते क्षणोक्षणी चालू असते.”

———————————–

” मी माझ्या मुलींना  शिकवतो आहे. पण त्यांना सतत सांगत असतो. इथेच थांबू नका. काॅलेज मध्ये जा. चांगली मोठी पदवी मिळवा. ती फक्त नोकरी मिळण्यासाठी, फक्त पोटाला मिळण्यासाठी नव्हे तर आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी. कामात नोकरीत प्रगती होण्यासाठी. पुढे जाण्यासाठी! काहीतरी मिळवण्यासाठी. यासाठी शिक्षण घ्या म्हणून रोज सांगतो.”

” माझं बघा नां; दोन ठिकाणी नोकऱ्या करतो आहे पण काय मिळवले मी? आहे तिथेच आहे; आणि तेच तेच करतोय!” “म्हणून शिका, शिका सांगत असतो मुलींना.”

• एक तरूण कृष्णवर्णीय

——————————

” मी पंचेचाळीस वर्षं काम करतोय. माझी बायकोही तितकीच वर्षे नोकरी करतेय. पण आमच्या गाठीला चार पैसे नाहीत. का ते माहित आहे का?”  माझी पाची मुलं चांगली शिकलीत. दोघं पदवीधर आहेत. एकाने मास्टर्स पदवी तर दुसरे दोघे पीएचडी आहेत! हां म्हणायची झाली तर, ही इतकी संपत्ती आहे !”

• सुटा बुटातला टाय बांधलेला, ब्रीफकेस असलेला मध्यमवयाचा सदगृहस्थ

——————————-

एक कोवळा तरुण मुलगा. चांगला सूट घातलेला. हसतमुख. सर्टिफिकेट सारखे मानपत्र असावे, हातात धरले आहे.  हसऱ्या चेहऱ्यावर अभिमान आणि आनंद !  ह्या फोटोच्या खाली ब्रॅंडन स्टॅटनने लिहिले आहे. :-

” नेहमा मी लोकांकडे जातो. त्यांना काही सांगा म्हणतो. पण हा मुलगा थेट माझ्या जवळ आला. हातातले सर्टिफिकेट हवेत उंच धरून मोठ्याने जवळ जवळ ओरडतच म्हणाला, ” आताच माझा कार्नेजी हाॅलमध्ये माझा कार्यक्रम झाला!”

——————————-

” मी गृहपाठातली गणितं करते ना, तेव्हा ही माझी बहिण हाहे ना? खूप्पच मदत करत्ये. आकडे मोजताना माझी बोटं मोजून संपली की ती मला तिची बोटं मोजू देत्ये बघा. अश्शी आहे ही! “

• नीटनेटक्या पोशाखातील  दोन लहान बहिणी फोटोत हसत आहेत.

” थिआॅलजी काॅलेजात जाण्यापूर्वीपासून माझी देवावर श्रद्धा होती. काही महिन्यानंतर मी तत्वज्ञानाच्या प्रेमात पडलो. सेमिनरीत येऊन देोन वर्षे झाली असतील आणि मी एका मुलीच्या प्रेमात पडलो!”

• हुषार तरतरीत तरुणाचा फोटो.

रेडवुड सिटी

” मी लोकांना प्रेरणा देणार ” माझ्यामुळे लोकांनाही स्फूर्ती मिळेल” असे काSही नाही. प्रेरणा, स्फूर्ती, आदर्श हे शब्द आम्ही अपंग/अक्षम अनेक वेळा ऐकतो. तुम्हा सक्षम लोकांना ते मोठे प्रेरक सकारात्मक वगैरे वाटत असतील पण आमच्यासाठी, आम्हाला ते दुय्यम,कमी लेखणारे आहेत असेच वाटते. मी अपंग, कमी सक्षम, असूनही किती आनंदात आहे हे अगदी खोटं आहे. फक्त, “मी मजेत आनंदात राहाते हे खरे आहे” ; संपलं.”

” आजच मला लंडन स्कूल आॅफ इकाॅनमिक्समध्ये प्रवेश मिळालाय ! एक मिनिट थांबा हं. मला जरा लिपस्टिक लावू द्या आधी; मग माझा फोटो काढा ”

•  चाकाच्या खुर्चीत बसलेली चिनी मुलगी

“माझी परमेश्वरावर पूर्ण श्रद्धा आहे. मी दीक्षाविधी घेऊन झालेला priest आचार्य आहे. पण ह्या सगळ्याचा मला उबग आला आहे. ह्यात काही अर्थ नाही अशी आता माझी धारणा झालीय. लोक देवाधर्माच्या नावाखाली वाटेल त्या भयंकर गोष्टी करु लागलेत. लोकांच्या रोजच्या, जगण्याच्या, वैयक्तिक बाबींत ढवळा ढवळ करु लागलेत. काय म्हणायचे याला? देव हे सांगतो? धर्म असं वागायला सांगतो? देवाच्या मागे दडून, आड राहून हे चालले आहे; ह्याचा मला जास्त मन:स्ताप होतोय् मला.”

• एक म्हातारा प्राॅटेस्टंट प्रिस्ट/ धर्माचार्य

” मी सांगतो ते नीट ऐक. प्रार्थना कामी येते. फळाला येते. प्रार्थना ही शक्ती आहे.”

” तुमची प्रार्थना फळाला आली नाही असे केव्हा झालंय का? “

” होS जेव्हा मी प्रार्थना केली नाही तेव्हा! ”

• सुटा बुटातला एक कृष्णवर्णी सद्गृहस्थ                         

” सहा वेळा कॅन्सर झाला मला. प्रत्येक वेळी, साही वेळा,त्याला हरवले आहे मी!”

•  टोपी घातलेला, मोटर-बॅटरीवर चालणाऱ्या खुर्चीत बसलेला  म्हातारा

” त्याला नेहमीआपण पुढेअसावे असे वाटते. तो पुढे असतो. शांतपणे मागे राहून पुढे कसे जावे ते मी शिकले !  “

• एक तरुण कृष्णवर्णीय स्त्री

रेडवूड सिटी

वॉशिंग्टन स्क्वेअरच्या पश्चिमेकडचे रस्ते म्हणजे न सुटणारे कोडेच आहे. किती वळणे आणि आडवळणे! कुणालाही चक्रावून सोडणारे. आत शिरलात तर फिरून फिरून तुम्ही परत त्याच ठिकाणी येता.

एका चित्रकाराने तिथल्या वस्तीत जागा घेतली. तो गमतीने म्हणायचा, ” अहो, कागद, कॅनव्हास रंगाची बिलं वसूल करणारा आला तर पत्ताच लागत नाही म्हणून रिकाम्या हाताने जाईल इथून ! पण त्या वस्तीतील डच पद्धतीची घरे, उत्तरेचा वारा घेऊन येणाऱ्या खिडक्या पाहून एकेक करीत अनेक चित्रकार त्या वस्तीत राहू लागले. त्यांची ‘कॉलनी’ म्हणूनच तो भाग ओळखला जाऊ लागला.

कॉलनीतला भागात असलेल्या हॉटेलात, ओळख नसलेल्या सुझी आणि जॉन्सी सहज भेटल्या. कॉफी पिता पिता, गप्पा मारताना त्यांच्या लक्षात आले की दोघींच्या बहुतेक आवडी निवडी सारख्याच आहेत. अनोळखी सुझी आणि जॉन्सी मैत्रिणी झाल्या.

दोघीही चित्रकार. त्यांनी त्याच कॉलनीत जागा घेतली. ही मे महिन्यातली गोष्ट. दोघी मिळतील ती कामे करत मजेत राहात होत्या.

नोव्हेंबर आला. त्यांच्या बरोबर थंडी आली. पण या खेपेला थंडी एकटी आली नाही. तिने आपल्या सोबत मि. न्युमोनियालाही आणले !

वॉशिंग्टन स्क्वेअरच्या पूर्व भागात न्युमोनियाने कहर केला. पश्च्चिमेच्या चक्रव्यूहात शिरायला त्यालाही बरेच कष्ट पडले असावेत ! कारण एक दोघानाच त्याने बेजार केले होते. थोड्याच दिवसांनी जॉन्सीलाही न्युमोनिया झाला.!
जॉन्सी अंथरुणात पडून असायची. खिडकीतून शेजारच्या रिकाम्या भिंतीकडे पाहात असायची. सुझी गडबडून गेली होती. पण डॉक्टरांनी सांगितल्याप्रमाणे ती जॉन्सीची शुशृषा करत होती. त्यातच वेळ काढून चित्राची कामेही करीत असे. पण तिला उसंत मिळत नव्हती.

एके दिवशी जॉन्सीला तपासून निघताना बाहेरच्या खोलीत सुझीला ते म्हणाले,” सुझी, तू तिची चांगली काळजी घेतेस. मीही औषधे देतो आहे.पण मला तिची लक्षणे काही ठीक दिसत नाहीत. मल विचारशील तर दहा टक्केच खात्री देता येईल! ” ते ऐकल्यावर सुझीला बोलणेच सुचेना. डॉक्टर पुढे म्हणाले, तिच्या मनावर दडपण आहे कसले?” ” तसे काही मला वाटत नाही, डॉक्टर”, हां ! पण ती नेहमी म्हणते, तिला, बे ऑफ नेपल्स ची चित्रे काढायची आहेत.” ह्हे:! मी ते म्हणत नाही. तिचा कुणी मित्र अगर.. .ती कुणात गुंतली आहे का?” “छे! छे ! तसे काही नाही डॉक्टर.” “तिला बोलती कर. साध्या एखाद्या नविन फॅशनविषयी तिने विचारले तरी मला थोडी आशा वाटेल. थोडी जास्त खात्री देईन.” “पेशंट जर मनाने खचला तर औषधेच नाही तर माझे उपचार आणि वैद्यकीय शास्त्रही काही करू शकणार नाही. पेशंटने उभारी धरली पाहिजे.” असे म्हणत डॉक्टर गेले.

सुझी तिथेच बराच वेळ रडत बसली होती. पण किती वेळ असे बसणार. तोंडावरून पाण्याचा हात फिरवून, पुन्हा आपल्या मैत्रिणीसाठी तिने स्वत:ला सावरले. चित्रे काढायचे सामान घेऊन शीळ वाजवत जॉन्सीच्या खोलीत आली. जॉन्सी अजूनही झोपली होती. पलंगावर झोपलेली पण कसलीच हालचाल दिसत नव्हती. खिडकीकडे तिचे तोंड होते. ती झोपलेली पाहून सुझीने शीळ वाजवणे थांबवले. मासिकाला द्यायचे चित्र काढायला बसली. लेखक आणि चित्रकार दोघांच्याही कीर्तिचा मार्ग मासिकातूनच चालू होतो!

चित्र रेखाटण्यात गुंग झाली असताना मध्येच सुझीला जॉन्सीचा कण्हल्यासारखा आवाज ऐकू आला. ती लगेच तिच्या जवळ गेली. जॉन्सीचे डोळे चक्क उघडे होते. खिडकीबाहेरच्या भिंतीकडे पाहात ती काहीतरी मोजत होती.
ती आकडे उलटे मोजत होती. “बारा,” ती पुटपुटली. थोड्या वेळाने “अकरा;” आणि नंतर “दहा”, आणि “नऊ”. नवानंतर मात्र लगेच तिने “आठ”आणि “सात” एका पाठोपाठ एक एकदम म्हटले. सुझीने खिडकीकडे पाहिले. मोजण्यासारखे काय होते तिथे,कुणास ठाऊक? भिंतीवर एका वेलाची फांदी चढत गेली होती. भिंत चांगली वीस फूट अंतरावर. वेलाच्या बऱ्याच फांद्या सुकून गेल्या होत्या. एक फांदी मात्र अजून तग धरून होती. पानगळतीचा मोसम होता. पाने गळतच होती.

सुझीने विचारले, “काय पाहतेस तू?” “सहा,” जॉन्सी क्षीण आवाजात म्हणाली. आता भराभर पडायला लागलीत. तीन दिवसांपूर्वी तिथे शंभर तरी असावीत. मोजता मोजता माझं डोकं दुखायचं. आता सोपं झालय थोडं. बघ, आत्ता आणखी एक गेलं. सुझी, फक्त पाच उरलीत आता!”

“पाच काय उरलीत? मला तरी सांगशील ना ?” सुझी प्रेमळपणे विचारत होती. “पाने,” त्या वेलीची पानं. शेवटचं पान गळून पडेल तेव्हा मीही जाणार !” सुझी, मीही जाणार. जाणार मी आता”! तीन दिवसापासून मला माहित आहे. माझी वेळ आलीय. डॉक्टरांनी सांगितलं नाही तुला?!”

” म्यॅडकॅप आहेस का काय तू,जॉन्सी? होय गं? मी असलं कधी ऐकलं नव्हतं. ती पानं पडण्याचा तुझ्या बरं होण्याशी,न होण्याशी काही संबंध आहे का? आणि तो वेल तर तुझा आवडता आहे. तुझ्या चित्रात तो कुठे ना कुठे डोकावतोच.हो की नाही? असं काही मनात आणू नकोस. डॉक्टर इतकंच म्हणाले की तुला बोलतं कर. काढून टाक हे खूळ डोक्यातून.”
सुझी आता थोरल्या बहिणीसारखी सांगत होती जॉन्सीला.

मग सुझीच पुन्हा म्हणाली,” हे बघ मी तुला चांगलं, गरम गरम सूप करून आणते. ते घे. शांत पडून रहा. अगं मला ते चित्र उद्या संपादकाला द्यायचय. आपल्याला पैसे मिळतील. येताना आमच्या वेडाबाईसाठी पोर्ट वाईन आणेन आणि माझ्यासाठीही काहीतरी खायला आणेन. आणि हे बघ, कसलाही वेडा वाकडा विचार आणायचा नाही हं”
सुझी, जॉन्सीला थोडे खुलवण्यासाठी उत्साहाने बोलत होती. पण….

“हे बघ,सुझी, काही आणू नकोस माझ्यासाठी ती वाईन आणि फायीन,” जॉन्सी समोरच्या भिंतीवरच्या फांदीकडे टक लावून पाहात म्हणाली.” “ते पहा, अजून एक पान खाली पडले. नको मला सूपही नको. आता फक्त चारच राहिलीत. अंधार पडायच्या आत शेवटचे पानही पडलेले मला पहाचंय. म्हणजे मीही जाईन.” जॉन्सी खोल गेलेल्या आवाजात म्हणत होती.
” जॉन्सीच्या अगदी जवळ जाऊन सुझी तिचे डोके थापटत हळू आवाजात म्हणाली,”जॉन्सी, माझी शपथ आहे. तू डोळे मिटून झोप. आणि त्या खिडकीतून बाहेर अजिबात पाहायचं नाही. मला थोडा उजेड पाहिजे आहे चित्र काढताना म्हणून, नाहीतर मी खिडकी लावून पडदाही लावून टाकला असता.” ” तू त्या खोलीत जाऊन काढ ना?” थंडपणे जॉन्सी म्हणाली.
“नाही.मी इथेच बसणार चित्र काढत. तुला मी त्या खिडकीकडे पाहू देणार नाही.” सुझीही ठामपणे म्हणाली.

“बराय, पण तुझं संपल्यावर सांग मला.” जॉन्सी किंचित समजुतीने म्हणाली. तिने डोळे मिटून घेतले. “कारण ते शेवटचे पान पडताना मला पाहायचंय. मी वाट पहून थकले. मृत्यु किती लवकर येईल त्याची मी वाट पहाते आहे.” जॉन्सी निकराने म्हणाली. ” हे बघ तू झोप. मी बेहर्मनकडे खाली जाते. जाते आणि लगेच येते. त्याला मॉडेल म्हणून घ्यायचे आहे मला चित्रासाठी. मी आलेच. मी येईपर्यंत तिकडे तोंड करून झोप. हलू नकोस.” सुझी निराश आणि खचून गेलेल्या जॉन्सीच्या बोलण्याकडे लक्ष न देता म्हणाली. ती खाली गेली.

तळमजल्यावर बेहर्मन रहात होता. साठी ओलांडली होती त्याने. अशक्तही होता. चित्रकार म्हणून मात्र त्याला थोडेसेही यश मिळाले नाही. ज्या चित्रकारांना व्यावसायिक मॉडेल्स परवडत नसत ते बेहर्मनला घेत असत. रस्त्यात वाटतात अशा जाहिरातीची लहानसहान कामे मिळायची तेव्हढीच. कशी तरी हाता तोंडाची गाठ घालत होता बेहर्मन. पण नेहमी तब्येतीत बोलायचा. दारुही प्यायचा. पण स्वभावाने चांगला आणि मनाने कणखर. त्याला कुणी लेचापेचा आवडत नसे. सगळ्यांना जमेल तशी मदत करायचा. वरच्या मजल्यावर राहणाऱ्या सुझी आणि जॉन्सीचा तर तो पालकच होता जणू. त्याच्या खोलीत गेल्यावर चित्र काढायचा फळा ठेवायच्या घोडीवर एक कॅनव्हास दिसेल. बेहर्मन नेहमी म्हणायचा,” एक दिवस माझे तुम्हाला मास्टरपीस चित्र दिसेल.सर्वोत्कृष्ट! सुरु करणार आहे काढायला. पहात राहाल असे चित्र दिसेल या कॅनव्हासवर तुम्हाला. हसण्यावारी नेऊ नका. थोडी वाट पहा. या कामातून मोकळा झालो की करतोच सुरुवात.” अजूनही तो कॅनव्हास कोराच होता. रंगाची एक रेषही ओढली नव्हती.

सुझी त्याच्याकडे आली. तिने जॉन्सीची मनस्थिती सांगितली. तिच्या डोक्यातले आत्मघातकी विचारही सांगितले. ते ऐकल्यावर बेहर्मन मोठ्याने म्हणाला,” वेडी का खुळी,जॉन्सी? अरे हे कसले विचार? वेलाची पाने पडताहेत म्हणून ती मरणार? त्या जॉन्सीला झालय तरी काय? मी तर असलं कधी ऐकलं नव्हतं.” ” बेहर्मन, जॉन्सी फार आजारी आहे. डॉक्टरांनी तर आशा सोडली आहे.आणि तिच्या डोक्यात असले विचित्र खूळ शिरलेय.” सुझीचे बोलणे ऐकून म्हाताऱ्या मॉडेलला वाईट वाटले. “जॉन्सी अणि तुझ्यासारख्या मुलींसाठी यापेक्षा चांगली जागा पहिजे. माझ्या डोक्यात असलेले चित्र झाले की आपल्याला भरपूर पैसा मिळेल. मग आपण तिघेही महालासारख्या घरात राहू! चल.” बेहर्मन बापाच्या अंत:करणातून बोलत होता.

दोघेही वर आले. जॉन्सी झोपली होती. सुझीने बेहर्मनला दुसऱ्या खोलीत आणले. खोलीच्या खिडकीतून दोघांनी भीत भीतच बाहेर पाहिले. मग दोघे एकमेकाकडे काही न बोलता पाहात राहिले. बाहेर अजूनही पाऊस पडत होता. मध्येच बर्फही पडत होता. पाऊस आणि बर्फ थांबायची चिन्हे दिसत नव्हती.
बेहर्मन मॉडेलच्या जागी बसला. सुझीचे काम चालू झाले.

सुझी सकाळी जागी झाली. जॉन्सीच्या खोलीत गेली. जॉन्सी जागीच होती. खिडकीकडे डोळे लावून त्या अंगावर झोपली होते.लगेच जॉन्सी म्हणाली,”सुझी, खिडकी उघड बरं” मोठ्या नाखुशीने सुझीने खिडकी उघडली. वारा पाऊस रात्रभर चालूच होता. त्याला तोंड देत त्या वेलाचे पान टिकून होते. जॉन्सीचे ते पान तोंडपाठ झाले होते. देठाशी अजूनही हिरवट. पानाच्या दातेरी कडा पिवळसर तपकीरी… वेलाला धरून होते.

“हे अखेरचे राहिलेले. शेवटचे. मला वाटले रात्रीच पडले असणार. आज पडेल. पडणारच. ते पान गिरक्या घेत पडेल आणि इकडे मी खोल खोल अंधाऱ्या दरीत तशाच गिरक्या घेत कोसळेन ! आम्ही दोघंही एकदमच जाणार.”
तिचे बोलणे ऐकून पाणावलेल्या डोळ्यांनी सुझी तिच्या जवळ गेली. “जॉन्सी, अगं माझा तरी थोडा विचार कर. मी काय करू मग?” जॉन्सी काही बोलली नाही.

दिवस संपत आला. ‘संध्याछाया दोघींच्या भिववीत हृदया’ पसरू लागल्या. अंधार ही मागोमाग आलाच. बरे झाले सुझीने लागलीच खिडकी लावून घेतली ते. रात्री पाऊस पडत होता. पण जोराचा नव्हता. पण वारा वहातच होता. वळचणीतून पडणाऱ्या पावसाच्या पाण्याचा आवाज रात्रभर ऐकू येत होता.

पहाट हो ऊन झुंजुमुंजु झाल्यावर जॉन्सीने सुझीला खिडकी उघडायचा जणू हुकुमच सोडला. सुझी सूप करत होती. धावत आली. खिडकी उघडून सुझी पुन्हा आत गेली. जॉन्सीने त्या प्रकाशात डोळे मोठे करून पाहिले. ते शेवटचे पान अजूनही होते! जॉन्सी बराच वेळ पाहात राहिली. तिने सुझीला पुन्हा हाक दिली. “मी खरीच वेडी झाले होते ना गं? ते पान आजही आहे. मी तुला किती त्रास दिला ते सांगण्यासाठीच ते अजूनही आहे. मरणाचे विचार डोक्यात येणे पापच आहे. सुझी मला थोडे सूप दे. आणि हो, माझ्यासाठी पोर्ट वाईनही आण.दुधातून थोडी घेईन मी. पण ते राहू दे. अगोदर मला आरसा दे. माझ्या पाठीशी आणि डोक्याखालीही अजून उशा दे. तू काय करतेस ते, मी सूप घेता घेता बघत बसते. सॉरी सुझी.मी तुला फारच छळलं”जॉन्सी पुन्हा म्हणाली,”सुझी, मी नक्की बे ऑफ नेपल्सची चित्रे करणार !”

दुपारी डॉक्टर आले. जॉन्सीला तपासले. ते निघताना त्यांच्या बरोबर नेहमीप्रमाणे सुझीही गेली. ” मी आता पन्नास पन्नास टक्के म्हणेन. सुझी , तू खूप काळजी घेतलीस म्हणून हे शक्य झाले. आणि मला खाली अजून एक पेशंट बघायचाय. म्हातारा आहे.तोही चित्रकार किंवा असाच काहीतरी आहे. त्यालाही अगदी तीव्र न्युमोनिया झाला आहे. अगोदरच म्हातारा,अशक्त आणि त्यात हा न्युमोनिया. मी त्याला हॉस्पिटलमध्ये पाठवणार आहे.तिथे जास्त काळजी घेतील त्याची.” इतके म्हणून डॉक्टर गेले.

दुसऱ्या दिवशी डॉक्टर आले. जॉन्सीला तपासले. सुझीला म्हणाले”आता ती सुखरुप बाहेर आली आहे! तू जिंकलीस, सुझी! आता फक्त तिला चांगले खाऊ घाल आणि थोडे दिवस नेहमीची काळजी घ्यायची. बस्स इतकेच !” डॉक्टरांनाही आपला पेशंट बरा झाल्याचा आनंद असतोच की.

दुपार उलटून गेली. सुझी जॉन्सीच्या पलंगापाशी आली. जॉन्सी पलंगाला टेकून बसली होती. काहीतरी विणत होती. सुझी
तिच्या गळ्याभोवती आपला हात घालत म्हणाली, ” जॉन्सी, अगं तुला सांगायचय मला काहीतरी. आपला बेहर्मन आज हॉस्पिटलमध्ये न्युमोनियाने गेला! दोनच दिवस आजारी होता. रखवालदाराला, बेहर्मन त्याच्या खोलीत गारठून पडलेला दिसला. त्याचे बूट कपडे बर्फामुळे ओले झाले होते म्हणे. कुणाला कल्पना नव्हती हा इतक्या बर्फात, त्या थंडीत रात्री, कुठे आणि काय करत होता ते ! नंतर त्यांना त्याचा कंदिल दिसला.कंदिल अजून जळतच होता. शेजारी शिडीही होती.

आजुबाजुला ब्रश पडलेले, पॅलेटवर हिरवा, पिवळा असे रंगही कालवलेले होते. जॉन्सी, वेलाचे ते शेवटचे पान पहा. इतका वारा पाऊस पडत असतानाही ते हलत नव्हते. लक्षात नाही आले तुझ्या? जॉन्सी ! ते पान ! आपल्या बेहर्मनचे मास्टरपीस आहे ! त्या रात्री वेलीचे शेवटचे पान पडून गेल्यावर त्याने ते रंगवले.