रेडवूड सिटी
जोझेफ हेलर ( १९२३ – १९९९ )

ज्या पुस्तकाने वाचकांची एक नवीन पिढी निर्माण केली किंवा नवीन पिढीच्या वाचकांना आवडलेली आणि बहुचर्चित कादंबरी लिहिणारा जोझेफ हेलर न्यूयॉर्क जवळच्या कोनी आयलंड इथे १९२३ साली जन्मला . दुसऱ्या महायुद्धात हेलरने B25 बॉम्बर विमानातून साठ वेळा -साठ वेळा ! हे साधारण धाडस आणि पराक्रम नाही – शत्रूंवर बॉम्बहल्ला करण्याची अतुलनीय कामगिरी केली. प्रत्येक वेळी हल्ला करून तो सुखरूप परत येत असे. १९४९-५० मध्ये फुलब्राईट स्कॉलरशिप मिळवून तो ऑक्सफर्डला गेला. त्यानंतर त्याने एक पुस्तक लिहायला घेतले. ते पुस्तक जगभर वाचले गेले म्हटले तर ती अतिशयोक्ती होणार नाही. त्या पुस्तकाचे नाव Catch 22 ! आठवले ना आता?
तुम्ही बहुतेकांनी वाचले आहे. पण विसरला असला तर थोडक्यात त्यातली मेख सांगतो.
अमेरिकन हवाई दलाचा एक अत्यंत संदिग्ध नियम आहे. त्या नियमानुसार कोणी हवाईदलासाठी लढाऊ बॉंबहल्ल्याच्या कामगिरीवर जाण्यासाठी ( विशेषत: B25 विमान घेऊन ) तयार झाला तर तो मनोरुग्ण मानला जातो. पण तुम्ही जर का मानसिक विकाराच्या कारणासाठी हवाई दलातून मुक्त करावे असा अर्ज केलात तर आताच सांगितलेला नियमच तुम्ही मनोरुग्ण वगैरे काही नसून लढाऊ विमानातून हल्ला करण्याच्या कामी तुम्ही पूर्णपणे पात्र आहात हे सिद्ध करतो ! तुम्हाला त्याच कामगिरीवर पाठवले जाते. Catch 22 ची ही मेख आहे !
योझरीन हवाई दलात कॅप्टन आहे. तो ह्या Catch 22 चा बारकाईने अभ्यास करत असतो. नेमकी काय भानगड आहे ते समजावून घेण्याचा अभ्यास चालू असतो. त्याला कारणही तसेच आहे. त्याचे नर्स डकिटवर प्रेम असते. आणि तिचेही. दोघांचेही एकमेकांवर फार प्रेम असते. दोघांनाही हवाईदलातून बाहेर पडायचे असते. पण ते काही जमत नसते. मिलो माईंडरबाइंर्डर मदत करेल असे त्यांना वाटते. हा मिलो मेसचा मुख्य (भोजनाधिकारी) असतो. हा नंबर एकचा भ्रष्ट माणूस. पैशासाठी काहीही करेल असा.ह्याच्यावर फितुरीचा खटलाही झाला. पण त्यातून सुटतो. म्हणून योझरीन त्याच्याकडे जातो.
योझरिन कादंबरीचा नायक म्हणायला हरकत नाही. घरी जाण्यासाठी तो रीतसर रजा मागतो. ती मंजूर होण्यापूर्वी त्याचे अधिकारी योझरीनला एका पाठोपाठ सारखे B25 घेऊन हवाई लढाईवर पाठवत असतात. त्यातून जिवंत परत यायचे एव्हढी कसरत करणे इतकेच काय ते त्याच्या हाती असते. मरेन तरी नाहीतर जिवंत परत येईन असे घोकतच हल्ल्याच्या दर कामगिरीवर जाताना योझरींन म्हणत असे. पण अखेर तो पळून जायचे ठरवतो. एका लहान बोटीत बसून तो स्वीडनला जाण्यासाठी निघतो. तो तिथे जीवानिशी पोचतो इतकेच आपल्याला समजते. प्रत्येक वाचकाला तो जिवंत राहावा असेच वाटत असते.पुस्तक वाचत असता तेही त्याच्याबरोबर वल्ही मारत जात असतात ! तर अशी Catch 22 ची थोडक्यात गोष्ट आहे.
साठ वेळा B25 विमानातून बॉम्बहल्ल्याच्या लढाईत म्हणजे मृत्यूच्या जबड्यात आपणहून जाण्यासारख्या कामगिरीतुन वाचलेला जोझेफ हेलर अखेर १९९९साली वारला. Catch 22 नंतरची त्याची पुस्तके फ़ारशी चांगली नव्हती. त्यावरचे त्याचे उत्तर Catch 22 इतकेच लाजवाब आहे. तो म्हणतो, ” मी Catch 22 नंतर तितके उत्कृष्ट दुसरे काही लिहू शकलो नाही असे जेव्हा लोक म्हणतात त्यावर मला त्यांना विचारावेसे वाटते, ” दुसऱ्या कोणी लिहिले आहे का ?” !