रेडवुड सिटी

शेक्सिअरविषयी इतके तोंड भरभरून लिहिले जाते, त्याच्याविषयी इतके बोलले लिहिले गेल्यावरही शेक्सपिअरची नाटके त्यांनी लिहिलीच नाहीत ;
दुसऱ्याच कुणीतरी ती लिहिली आहेत, असे म्हणणारे अनेक संशोधक समीक्षक लेखक आहेत. त्याच्यावर जितके गौरवपर लिहिले जाते तसे “शेक्सपिअर” हा दुसराच कोणीतरी असावा ही शंकाही कायम व्यक्त केली जाते. इतके रामायण ऐकल्यावर रामाची सीता कोण? असा प्रश्न विचारणाऱ्यांइतके हे टीकाकार अनभिज्ञ नाहीत. खरा “शेक्सपिअर” कोण असावा असे वाटणारे अंदाजे पन्नास उमेदवार तरी ‘बाशिंग’ बांधलेले आढळतात. पण त्यापैकी अनेक जणांच्या पात्रतेबद्दल लगेच आक्षेप घेता येतात त्यामुळे ते बहुसंख्य आपोआप स्वयंवर मंडपातून बाहेर जातात!

शेक्सपिअरची नाटके ही शेक्सपिरने लिहिलीच नाहीत असे ठामपणे सांगणारी थोडी थोडकी नाही तर पाचहजारांच्यावर पुस्तके आहेत! शेक्सपिअरची नाटके वाचल्यावर कायदा , वैद्यकीय ज्ञान, राजकीय बाबी, मुत्सद्दीपणा, कोर्टातील कामकाज, ल्ष्करी घडामोडी, ह्या व इतर अनेक गोष्टींचे ज्ञान असलेल्या माणसाने, विविध क्षेत्रातील तज्ञाने लिहिली असावीत ही खात्री वाटते. पण एकच व्यक्ति इतक्या निरनिराळ्या व परस्परांत फारसा संबंध नसलेल्या विषयात तज्ञ असणे शक्य नाही हेही माहित असते. त्यातूनच पुढे कुणा एका लेखकाने ही नाटके लिहिली नसावीतहा विचार बळावतो.त्या दृष्टीनेही हे संभाव्य लेखक कोण ह्यावर तर्कवितर्क होऊन पुस्तके लिहिली गेली आहेत. शेक्सपिअर हा लेखक नसावा ही शंका येण्यामागे आणखी एक मोठे महत्वाचे व व्यवहारात नेहमीच्या समजांवर आधारलेले कारणही असावे. ते म्हणजे शेक्सपिअर हा खेडेगावात वाढलेला, तिथेच शिकलेला ही पार्श्वभूमी असलेला. बरे जग पाहिलेला, किंवा ह्या अगोदर लिखाण केलेला,साहित्य प्रसिद्ध झालेला किंवा साहित्यिक वर्तुळात माहित असलेला असाही तो नव्हता. केंब्रिज किंवा आॅक्सफर्ड मध्ये शिकलेला तर नव्हताच नव्हता. नेहमीच्या वापरातील शब्द वापरायचा तर असा गावंढळ माणूस इतक्या तोलामोलाची एक दोन नाही तर ३६-३७ नाटके नाटके लिहिलच कसा? असा अनेक संशोधकाचा संशय आणि मत आहे. कुणा एका बुद्धिमान आणि प्रतिभेची देणगी असलेल्या माणसाचे हे कर्तृत्व असले पाहिजे. राजकीय, सामाजिक कारणांमुळे त्याने आपली नाटके शेक्सपिअरच्या नावाने लिहिली असावीत असे ठाम मत असणारेही आहेत. शेक्सपिअर हा रंगभूमीवर नट म्हणूनही सर्वांना माहित होता. त्याचा साहित्याशी म्हणायचा तर तेव्हढा एक संबंध दाखवता येतो.

अमेरिकेतील पीबीएस ह्या प्रतिष्ठित व विश्वसनीय अशा वाहिनीने १९९६ साली ह्या प्रश्नावर एक तासाचा लघुपट काढला होता. त्यात शेक्सपिअरची समजली जाणारी नाटके शेक्सपिअरची नाहीत हा निष्कर्ष निघतो असे सुचवले आहे. न्यूयाॅर्क टाईम्स्, हार्पर्स मॅगझिन ह्यांनीही हा संशय प्रकट करण्यासाठी पुष्कळ रकाने खर्च केले आहेत. स्मिथ्सोनियन सारख्या मोठ्या संस्थेनेही २००२ साली “शेक्सिअरचा लेखक कोण?” हा मोठा परिसंवाद आयोजित केला होता. पण शेक्सपिअरविरुद्ध लिहिणाऱ्या, आपली मते हिरिरीने मांडणाऱ्या सर्वांचे पुरावे हे तकलादू, परस्परविरोधी आहेत.धूर्तपणणे लोकांच्या भावनेशी खेळण्याची ही एक विद्वत्तापूर्ण पद्धत आहे. वस्तुस्थितीचा विपर्यास करणारी आहे असा शेक्सपिअरच्या बाजूने बोलणाऱ्यांचा आरोप आहे.

Concordia Uni. आॅरेगन मधील प्रां.डॅनियल राईट हार्पर्स मॅगझिनमधील लेखात म्हणतात, “ शेक्सपिअर हा एक फारसा शिक्षित नव्हता, लोकर आणि धान्य्च दुकानदार आणि साहित्यिक जगताशीच नाही तर एखाद्या वाड•मय मंडळाशीही संबंधित नव्हता.”पण ही काल्पनिक विधाने आहेत” अशी ह्या आक्षेपांची बोळवण केली जाते. आणि ह्या प्रत्युत्तरात तथ्य आहे. शेक्सपिअर हा दुकानदार व्यापारी नव्हता. चांगल्या घरातला होता. वडिल नगरपरिषदेचे महापौर होते. त्याचे गाव लहान असेल पण महत्वाचे, लोकर व कातड्यांचा व्यापार व त्यावर प्रक्रिया करणाऱ्या उद्योगाचे ते गाव होते. शिक्षण त्याकाळच्या पद्धतीप्रमाणे पुरेसे आठ वर्षे घेतले होते. हां, महाविद्यालयीन कोणतेही शिक्षण नव्हते इतके मात्र म्हणता येईल.

History Today हे विद्वानांत व वाचकांतही मान्यता मिळालेले दर्जेदार पुस्तक आहे. त्यामध्ये लेखक विल्यम डी. रुबिन्स्टाईनने लिहिले आहे की,” त्यावेळच्या सर्वमान्य कागदपत्रांत शेक्सपिअरचे नाव आढळत नाही की तो एखाद्या पुस्तकाचा कर्ता, लेखक असाही कोठे उल्लेख दिसत नाही.” ह्या म्हणण्यात थोडेफार तथ्य आहे. पण त्याच्या साॅनेटची एक पुस्तिका प्रकाशित झाली होती. तसेच नाटकांच्या घाई गर्दीच्या त्याच्या काही नाटकांची quarter books प्रकारची पुस्तके प्रकाशित झाली. त्यावर शेक्सपिअरचे कर्ता म्हणून नाव छापले होते; शेक्सपिअरचे समर्थक दाखवतात. पण त्याही पेक्षा एलिझाबेथ राणीच्या आणि किंग जेम्सच्या काळी राजवाड्यात शेक्सपिरची कंपनी आपली नाटके करत असे. जेम्सच्या काळी तर त्याच्या नाटकांचे राजांसाठी १८७ प्रयोग झाले होते. राजवाड्याच्या दप्तरांत ह्यांची नोंद होत असे. त्या अधिकृत नोंदणींच्या कागदपत्रात विशेषत: १६०४ आणि १६०५ साली शेक्सपिअरच्या नाटकाचीन नावे व लेखक विल्यम शेक्सपिअर असे उल्लेख स्पष्टआढळतात. हे असो, पण शेक्सपिअरचा विरोधी, लेखक, नाटककार ,राॅबर्ट ग्रीन त्याने आपल्या Groat’s-Worth of Wit ह्या पुस्तकातप्रथम शेक्सपिअरची केवळ एक नट पण नाटककार स्वत:ला नाटककार म्हणवून घेतो असा शेक्सपिअरला टोला मारला आहे ,पण नंतर त्याने तसे म्हटले ही माझी चूक होती असे म्हणत तो एक चांगला नाटककार आहे असेही म्हटले आहे. शेक्सपिअरचा तज्ञ, विद्वान जोनथन बेट काय म्हणतो तेही ध्यानात घ्यावे लागेल. तो म्हणतो, “शेक्सपिअरचा मृत्यु होऊन दोनशे वर्षे उलटून जाईपर्यंत शेक्सपिअर हा नाटककार लेखक नव्हता असे कोणीही म्हटले नाही की लिहिलेही नाही!”

शेक्सपिअर हा लेखक किंवा नाटककार नव्हता असे प्रथम १७८५ साली इंग्लंडमधील वाॅर्विकशायरच्या रेव्हरंड जेम्स विल्माॅटने मत मांडले होते. पण ते कुठेही प्रसिद्ध झाले नव्हते. सुमारे १८४५ते ५० ह्या दरम्यानच्या काळापासून अमेरिकेची डेलिया बेकन हिने शेक्सपिअर हा नाटककार नव्हता ह्यावर संशोधन चालू केले होते. शेक्सपिअर हा त्याच्या नाटकांचा लेखक नसून, खरा लेखक सर फ्रान्सिस बेकन आहे असे खळबळजनक विधान ठामपणे करणारी अमेरिकन बाई डेलिया बेकनला ते श्रेय जाते. तिच्या ह्या मताला राल्फ वुल्डो इमर्सन, वाॅल्ट व्हिटमन, एडगर अॅलन पो, नॅथनियल हाॅथर्न, मार्क ट्वेन, हेलन केलर ह्यासारख्या अमेरिकेतील नामवंत लेखक, कथालेखक,कवि, तत्वज्ञांचा पाठिंबा मिळत गेला. ती १८५३साली इंग्लंडमध्ये ह्यविषयावर संशोधन करायला गेली. जाताना इमर्सनने तिला इंग्लंड मधील लेखक तत्वज्ञ इतिहासकार थाॅमस कार्लाईलला तिची शिफारस करणारे आपले ओळखपत्र दिले होते. कार्लाईलने तिची राहण्याची वगैरे सोय करून दिली शिवाय इंग्लंडमधील विद्वानांची ओळख करून देतो अशीही तयारी दाखवली होती. तिने दोन वर्षे राहून फ्रान्सिस बेकनने ज्या ज्या ठिकाणी काळ व्यतित केला, तिथे जाऊन,राहून अभ्यास केला. पाचवर्षानंतर १८५७ साली ती अमेरिकेत परतली. त्याच वर्षी तिने आपला The philosophy of the Plays of Shakespeare Unfolded हा ६७५ पानांचा भलामोठा ग्रंथ प्रसिद्ध केले. वाचायला अत्यंत कंळवाणाआणि किचकट असे हे पुस्तक आहे. ह्या ६७५ पानात तिने एकदाही शेक्सपिअरच्या नाटकांच्या लेखका संबंधात फ्रान्सिस बेकनचा स्पष्ट उल्लेख केला नाही. पण वर उल्लेखिलेल्या नामवंतांचा तिला पाठिंबा मिळत गेला. पण वाचकांना संदर्भा संदर्भाने बेकन हा त्या नाटकांचा लेखक असावा असा निष्कर्ष काढता येतो.

खरा लेखक कोण किंवा कोणी तीनचारजणांनी मिळून लिहिले ह्या विषयी भाषाशास्त्राचे तज्ञ, भाषाशैलीचे विश्लेषक ह्यांचेही संशोधन चालू होते. ह्यांमध्ये आणखी तज्ञांची भर पडली म्हणजे गुप्त लिपी, भाषा वापरली आहे का ह्याचा अभ्यास सुरू झाला. युद्धात शत्रूचे गुप्तलिपीतील संदेश-पद्धती उघड करणारे तज्ञ असतात. तसे ह्या कामी तेही ह्यात उतरले. Ignatius Donnellyने जी पद्धत वापरून more low or shak’st-spur never writ a word (“शेक्सपिअरने हेलिहिले नसून मार्लोने लिहिला”) असे उघड केले त्याला, रेव्हरंड निकोल्सनने डाॅनेलीचीच पद्धत वापरून “master Will-I-am shak’st -spurr” (विल्यम शेक्सपिअरने लिहिले असे सिद्ध करून, प्रत्युत्तर दिले !

पण प्रसिद्ध तत्वज्ञ, राजकारणी,मुत्सद्दी शास्त्रज्ञ, लेखक, वक्ता, सर फ्रान्सिस बेकनने ही नाटके लिहिली नाहीत त्यासाठीचा पुरावा म्हणजे बेकनला नाटके आणि तसले करमणुकीचे प्रकार अजिबात आवडत नव्हते. त्याने आपल्या अनेक निबंधात नाटके आणि तसले साहित्य म्हणजे बौद्धिक सवंगपणा व हीन अभिरुचीचे निदर्शक साहित्य प्रकार आहेत अशी खरमरीत टीका केली आहे !

१९१८ मध्ये गेटशेड (इंग्लंड) येथील शाळेतील शिक्षक जे. थाॅमस लूनीने पडद्याआडचा खरा शेक्सपिअर म्हणजे Earl of Oxford म्हणजेच Edward de Vere हा असल्याचे आपल्या Shakespeare Identified ह्या पुस्तकात मांडले. अर्ल आॅफ आॅक्सफर्ड हा शेक्सपिअर असण्यासाठी योग्य उमेदवार होता. शिकलेला, हुषार, तसेच कवि आणि नाटककार म्हणूनही ओळखला जात असे. पण वस्तुस्थिती अशी आहे की शेक्सपिअरची कविता,नाटके म्हणून आजही जी ओळखली जातात त्याच्या पासंगालाही ह्या अर्ल आॅफ आॅक्सफर्डच्या कविता नाटके पुरणार नाहीत ! पण त्याची जमेची बाजू म्हणजे त्याने जग पुष्कळच पाहिले होते. खूप प्रवास केला होता. त्याला इटालियन चांगले येत होते. अर्ल असल्यामुळे दरबारी रीतिरिवाज, आणि राजकारणाची उत्तम माहिती होती. या शिवाय बराच काळ राणी एलिझाबेथच्या मर्जीतलाही होता.

अर्ल आॅफ आॅक्सफर्ड हाच शेक्सपिअरचा खरा शेक्सपिअर असण्याबाबत आणखी एक महत्वाची बाब आहे. शेक्सपिअरच्या सर्व नाटकांतून धीरगंभीरपणा, खेळकर विनोद, सहृदयता, स्वभावातीस शांत आणि स्थिरपणा तसेच सामान्य व्यवहारी शहाणपण हे जाणवत असते. ह्या सर्व स्वभावविशेषांच्या विरुद्ध अर्ल आॅफ आॅक्सफर्ड होता ! तो उतावळा, शीघ्रकोपी, उद्दाम बेजबाबदार आणि हिंसा करायलाही मागेपुढे न पाहणारा होता. सतरा वर्षाचा असताना त्याने आपल्या घरगड्याला ठार मारले होते. पण अर्ल असल्यानुळे आणि राजदरबारात वजन असल्यामुळे तो सुटला. अशा स्वभावाचा असलेल्या अर्ल आॅफ आॅक्सफर्डने आपणच शेक्स्पिअरचे खरे लेखक आहोत ही बाब गुप्त का ठेवली ह्यावर मात्र जे.थाॅमस लूनीने कोणतेही कारण किंवा पुरावा दिला नाही.

वरील कारणांशिवाय आणखी एक बाब अर्ल आॅफ आॅक्सफर्डच्या विरुद्ध जाते. त्याच्याच आश्रयाखाली एक नाटक कंपनी होती. त्याच कंपनीला त्याने आपली नाटके का दिली नाहीत? ‘लाॅर्ड चेम्बरलेनस् मेन’ह्या शेक्सपिअर काम करत असलेल्या कंपनीला का द्यावीत? त्याचेही उत्तर लूनी आपल्या पुस्तकात देत नाही. (मला वाटते की त्याने आपल्याच कंपनीला त्याने ती दिली असती तर त्या नाटकात व्यक्त झालेली राजकीय बाजू ह्यानेच मांडली व हा त्या मतांचा पुरस्कार करतो हे राज्यकर्त्यांना लक्षात येणे सोपे गेले असते! शिवाय जर शेक्पसपिअरच्या नावाखाली त्याने ती लिहिली असतील तर शेक्सपिअरच्या कंपनीला ती प्रयोगासाठी देणे हे जास्त सयुक्तिक आहे.) ह्यापेक्षाही अर्ल आॅफ आॅक्सफर्ड हा शेक्सपिअर नाही ह्याचा पटण्यासारखा आणखी एक पुरावा म्हणजे हा अर्ल १६०४सालीच मरण पावला होता. आणि शेक्सपिअरची उदा.The Tempest , Macbeth इ. बरीच नाटके त्या नंतरची आहेत! ह्यावर आॅक्सफर्डवादी म्हणतात की ही नाटके त्याने आपल्या मृत्यु अगोदरच लिहून ठेवली असावीत. किंवा त्या पुस्तकांवर प्रयोगाच्या तारखा चुकीच्या असाव्यात. ही नाटके हा आॅक्सफर्डचा अर्ल मृत होण्यापूर्वीही झाली असण्याची शक्यता आहे. ह्या युक्तिवादात तथ्य आहे. कारण त्या काळी स्पर्धेमुळे प्रयोग लावण्याची जेव्हढी तातडी असे, तेव्हढीच घाई नव्यानेच व झपाट्याने पुढे येत असलेल्या छपाई व प्रकाशनाच्या व्यवसायाला quarter पुस्तके छापून ती लवकरात लवकर प्रसिद्ध करण्याची घाईसुद्धा तितकीच असे!

दोन्ही बाजूंचे म्हणणे काही असो, सर फ्रान्सिस बेकन हाच शेक्सपिअरचा खरा लेखक असावा ह्या मताला जसा थोरामोठ्यांचा पाठिंबा मिळाला तसे Earl of Oxford हाच शेक्सपिअरचा पडद्यामागील खरा लेखक होता असे म्हणणाऱ्यांत नोबेल पारितोषिक विजेता प्रख्यात कादंबरीकार व नाटककार गाॅल्सवर्दी, मानसशास्त्रज्ञ सिगमंड फ्राॅईड, प्रख्यात अमेरिकन शेक्सपिरियन नट आॅर्सन वेल्स आणि डेरेक जेकब अशा थोरामोठ्या व्यक्तींनीही आॅक्सफर्डला शेक्सपिअर म्हणून उचलून धरले.

ह्या दोन मोठ्या व्यक्तींच्या पाठोपाठ ‘खरा शेक्सपिअर हाच’ म्हणून शेक्सपिअरचा समकालीन प्रसिद्ध नाटककार ख्रिस्टोफर मार्लोचे नाव पुढे येते.पण त्याच्या नावाला फार कुणाचा पाठिंबा मिळाला नाही.

त्यानंतर एक जबरदस्त आणि अनुरुप नाव समोर आले ते म्हणजे मेरी सिडनी, Countess of Pembroke,
हिचे. ही खरी शेक्सपिअर असली पाहिजे अशी चर्चा सुरु झाली. मेरी सिडनीवादी संशोधकांचा युक्तिवाद असा की शेक्सपिअरच्या नाटकांचा संग्रह First Folio हा अर्ल आॅफ पेम्ब्राॅक आणि माॅन्टगोमरी ह्यांना अर्पण करण्यात आला आहे. हे दोघेही काउन्टेस मेरी सिडनीची मुले! ह्या काऊन्टेसचे घर जमीनजुमला मिळकत स्ट्रॅटफर्ड येथेच म्हणजे शेक्सपिअरच्या गावीच होती! वरील दोन गोष्टींमुळे ती शेक्सपिअर असण्याची दाट शक्यता आहे असे मानले जाते. तिची बाजू आणखी भक्कम करणारे मुद्देही लक्षात घ्यावे लागतील असेच आहेत. ती चांगली शिकलेली, विद्वान आणि सुंदर होती. तिचा भाऊसुद्धा कवि होता. तसेच तिचे काका राॅबर्ट डड्ले हेसुद्धा अर्ल होते. साहित्यिकांत तिच्या चांगल्या ओळखी होत्या.Edmund Spenser सारख्या कवीने आपली कविताही तिला अर्पण केली आहे. पण साहित्याची आवड असूनही तिचे स्वत:चे असे काहीही साहित्यिक लेखन नाही. त्यामुळेही तिचे नाव नंतर ह्या स्पर्धेतून मागे पडले.

एक मतप्रवाह असा आहे की शेक्सपिअर, कायदा, राजदरबार व राजकारण, न्यायालयीन कामकाज,वैद्यक आणि इतर अनेक लहान मोठ्या क्षेत्राचे इतके चौफेर ज्ञान असलेला एकच चतुरस्त्र माणुस असणे शक्य नाही. चार पाच प्रतिभावान, तज्ञ, जाणकारांनी मिळून ती नाटके लिहिली असण्याची शक्यता जास्त आहे. मग त्यासाठी अनेक नावे समोर येतात. Countess of Pembroke उर्फ मेरी सिडनी, तिचा भाऊ सर फिलिप सिडनी, सर फ्रन्सिस बेकन, सर वाॅल्टर रॅले. पण ह्या मताला आणि नावांना पुष्टी देणारा पुरावा मिळत नाही. शिवाय इतक्या व्यक्ति ह्यामध्ये गोवल्या असतील तर ही माणसे इतकी वर्षे हे गुपित कसे राखू शकतील? अशक्य.

शेक्सपिअर हा नाटककार होता की नाही? शेक्सपिअरच्या नावाने ही नाटके लिहिणारा खरा लेखक कोण? ह्या प्रश्नाचे संशोधन करणारी व आपापले “खरा शेक्सपिअर “कोण हे सांगणाऱ्या पाच हजाराच्या वर पुस्तकातून सुमारे पन्नास नावे समोर येतात. त्या पुस्तकातील मते, प्रमेये, शंका, चर्चा यामध्ये एक ठळक व समान विचार असा की, शेक्सपिअरची शिक्षणासहित एकूण पार्श्वभूमी पाहिली आणि त्याची व्यक्ति म्हणून अशी फारशी माहितीही आढळत नाही, त्यावरून शेक्सपिअर येव्हढा बुद्धिमान व इतका प्रतिभशाली असणे शक्य नाही ! त्यामुळे ही उत्कृष्ठ नाटके त्याने लिहिलीच नसावीत. ह्या मतांतूनच किंवा शिक्षण, शहरे, खेडेगाव ह्या संबंधातील पूर्वग्रहातून त्याच्याविषयी हे संशयाचे मोहोळ उठले असावे.

शेक्सपिअर हा अशिक्षित, गावंढळ नव्हता. अगदी सामान्य घरातलाही नव्हता. त्याच्या वडलांचा व्यापार-व्यवसाय होता. आपला स्वभाव, व्यवहार कुशलता, बुद्धिचातुर्य, ह्यामुळे लोकांचा पाठिंबा असलेली ती व्यक्ति होती. गावचे ते नगराध्यक्ष होते. म्हणजे शेक्सपिअर गावात प्रतिष्ठा असलेल्या घरातील होता. आणि असा काही निसर्ग-नियम किंवा कोणी राज्यकर्त्याने कायद्याने बनवलेला नियम आहे की लेखक, साहित्यिक, व्यापारी, उद्योजक किंवा कलावंत होण्यासाठी उच्च शिक्षण आणि किंवा थोरा मोठ्यांचे घराणेच हवे ! पाश्चात्य देशातील आणि आपल्या महाराष्ट्रातीलही बऱ्याच प्रतिभावंत लेखक कवींची नावे वाचल्यावर कोणत्याही कलेसाठी आणि त्यात नामवंत प्रख्यात होण्यासाठी उच्चच काय फारसे शिक्षण हवे असे बंधन नाही.सर्जनशीलतेला अशा कोणत्ह्यायाही अटी लागू होत नाहीत!

सर्वकालीन श्रेष्ठ मानले जाणारे रशियन कादंबरीकार फ्योडोर दोस्ताव्हस्की, मॅक्झिम गाॅर्की कोणत्या काॅलेजात गेले होते.? गाॅर्कीला तर शाळा माहितही नव्हती. आजही त्यांच्या Crime and Punishment, Brothers Karamazov किंवाMy Childhood, My University Days, ही पुस्तके व Mother ह्या कादंबऱ्या वाचल्या जातात; अभ्यासल्या जातात. पोर्च्युगीज लेखक होझे सेरामागो( Saramago) ह्याला गरीबीमुळे मध्येच शाळा सोडावी लागली. तो यंत्र-दुरुस्तीचे काम शिकला. कामंही करु लागला. पण खरी आवड लिहिण्याची होती. लिहित राहिला. त्याच्या बऱ्याच कादंबऱ्यामुळे त्याचे परदेशातही नाव झाले; त्या वाचकप्रियही झाल्या, आणि १९९६ साली त्याला वाड.मयाचे नोबेल पारितोषिकही मिळाले! ह्या लेखकांसारखे आमचे श्रेष्ठ कवि, शाहिर, कादंबरीकार नारायण सुर्वे, शाहिर अण्णाभाऊ साठे ह्यांनी शाळेचा उंबरा पाहिला असेल नसेल पण तेही उघड्या जगाच्या बिनभिंतीच्या विद्यापीठातच शिकले. आधुनिक वाल्मिकी, प्रतिभावान कवि, चित्रपटकथा लेखक, श्रेष्ठ गीतकार, गदिमाआणि त्यांचे तितकेच उत्तम कथाकार, बनगरवाडी सारखी जागतिक दर्ज्याची कादंबरी लिहिणारे, माणदेशी माणसं सारखी अस्सल देशी लेणे ठरलेली,शब्दसामर्थ्याने सामान्यांना असामान्य बनवणारे भाऊ, व्यंकटेश माडगूळकर ह्यांनी हायस्कूल पाहिलेही नाही! लक्ष्मीबाई टिळक लग्न झाल्यानंतर काही वर्षांनी मुळाक्षरे लिहायला शिकल्या. त्यातूनच “स्मृतिचित्रे” सारखे आठवणीवजा अजरामर आत्मचरित्र निर्माण झाले. कितीजणांची नावे घ्यायची, आपल्या कडील किंवा परदेशातील प्रतिभावंतांची! उच्च शिक्षण नाही, खेडेगावातला म्हणून शेक्सपिअची नाटके त्याची नव्हेतच ह्या आक्षेपाला तसा काहीही अर्थ नाही.

शेक्सपिअरची बालपणापासून ते१८-२० वर्षे ज्या लहान गावात गेली ते अनुभव, ते दिवस, त्याच्या नाटकातही दिसतात. जोनाथन बेटने Cymbeline नाटकातील उदघृत कलेले शेक्सपिअरचे दोन ओळीचे काव्य पहा- “Golden lads and girls all must/ As chimney sweepers, come to dust ,” ह्या ओळींना आणखी वजन येते जेव्हा आपल्या लक्षात येते की वाॅर्विकशायरमध्ये सोळाव्या शतकात डॅंडलियनचे फुल येताना त्याला golden lad म्हणतआणि त्याच्या बिया इतस्तत: पसरणारा तो धुराडे स्वच्छ करणारा असतो. हे संदर्भ कोण वापरेल.? खेड्यात वाढलेला की राजवाड्यात, दरबारातच ज्याचा वावर असलेला? तसेच जेव्हा फाॅलस्टाफ ( सर जाॅन फाॅलस्टाफ ही व्यक्तिरेखा Henry IV part 1 आणि २मध्ये आहे.) आपल्याविषयी, as a boy I was small enough to creep into any alderman’s thumb ring” सांगतो तेव्हा हा अतिशयोक्त दृष्टान्त कुणाला सुचेल? एखाद्या सरदाराच्या मुलाला का ज्याचे वडीलच नगरपरिषदेचे (alderman) सभासद, उपमहापौर, महापौर होते त्या शेक्सपिअरला? शेक्सपिअरच्या स्ट्रॅटफर्डमध्ये मेंढ्यांची लोकर व कातडे ह्यांचा बाजार भरत असे. त्या पासून निरनिराळ्या वस्तु बनविण्याचा उद्योगही तिथे चालत असे. त्यामुळे त्याला ह्या वस्तूंची, त्या कशा बनवतात त्याची स्वाभाविकच माहिती होती. त्याच्या नाटकात बरेच वेळा Skin greasy fells, ( मेंढ्याच्या लोकरी चा थर, त्या खालची कातडी, त्याचा अातील थर,) neat’s oil ( कातडे कमावण्यासाठी, मऊ पडावे ह्यासाठी चरबीपासून केलेले तेल; जुना मूळ अर्थ गाय, जनावरे) हे चर्मकाराच्या बोलण्यात येणारे शब्द येतात.आणि त्याला हेसुद्धा माहित होते की lute string(तंतू वाद्य व त्याच्या तारा) ह्या गाईच्या आतड्यांपासून करतात तर bow string घोड्याच्या केसाचे असतात! त्याचे वडीलही कातड्याचे हातमोजे पायमोजे वगैरे वस्तू तयार करण्यात वाकबगार होते. अशा तऱ्हेने त्याचे स्ट्रॅटफर्ड गाव ह्या ना त्या रुपात त्याच्या अनेक नाटकात डोकावत असते. सुखवस्तु शहरी पांढरपेशांना हे जमेल का? इथे आपल्याला व्यंकटेश, आणि गदिमा किंवा नारायण सुर्वे ह्यांच्या लिखाणाची आठवण येते.

सर्व रसिक वाचकांना, नाटकवेड्या प्रेक्षकांना, शेक्सपिअरच्या किंवा त्याच्या नाटकांच्या चाहत्यांना शेक्सपिअर कोण होता, तो खरा होता की दुसराच कोणी लेखक होता ह्यापेक्षा त्याच्या हॅम्लेट, रोमियो ज्युलिएट काॅमेडी आॅफ एरर्स, आॅथेल्लो अाणि इतर गाजलेली नाटके पाहण्यात, वाचण्यात, त्यातील खलनायक इयागो(Iago) जेव्हा माणसाचे गुण सद्गुणाविषयी बोलतो, A Virtue ! a fig ! ‘Tis in ourselves that we are thus or thus. Bodies are our gardens, to which our wills are gardeners…. If the balance of our lives had not one scale of reason to poise another of sensuality the blood and baseness of our natures would conduct us to most preposterous conclusions; but we have reason to cool our raging motions,..” अशी स्वगते ऐकताना ह्या खलनायकाच्या मतावरही विचार कराव लागतो ! शेक्सपिअरची आपल्याला देणगी असलेली ,“Some are born great,some achieve greatness, and some have greatness thrust upon them !” किंवा जगातल्या सर्व प्रेमिकांचा अनुभव सांगणारे सार , The course of true love never did run smooth !” अशा रुढ केलेल्या सुभाषितांसारख्या वाक्यांचा रसास्वाद घेण्यात खरा आनंद आहे. आणि त्याचा आनंद अक्षय टिकणारा आहे.

शेक्सपिअरसंबंधी झालेले इतके वाद प्रतिवाद वाचल्यावर आपण सामान्य वाचक आणि त्याचे चाहते त्याच्याप्रमाणेच अखेर “जग ही एक रंगभूमीच आहे. ज्याला जी भूमिका मिळाली त्याला ती करावी लागते” काही श्रेष्ठ नटांना कधी दुहेरी भूमिका करण्याचीही संधी मिळते तसे शेक्सपिअरचे झाले असावे, इतकेच म्हणू शकतो.

ज्युलियेट रोमियोविषयी म्हणते त्याप्रमाणे “ नावात काय आहे? गुलाबाला दुसऱ्या कोणत्याही नावाने ओळखले तरी त्याचा मधुर सुगंध तोच असतो!” तसा शेक्सपिअरही कोणत्याही नावाने ओळखला गेला तरी त्याच्या नाटकातील प्रतिभेचा विलास, भाषासौदर्य, त्याचे भाषा प्रभुत्व, प्रभावी संवाद, काव्य, विविध मानवी स्वभावाचे सत्य दर्शन यांचीच मोहिनी रसिकांवर निरंतर आणि चिरकाल राहिल!