आयुष्याची वाटचाल कशी करावी, “जगावे कसे ? तर उत्तम” , हे शिकवणारे मार्गदर्शक, धडपडणाऱ्यांना हात देऊन उभे करणारे शिक्षक किंवा अनुभवी उद्योजक; ‘तान्ह्या’ कंपन्यांत भांडवल गुंतवून त्यांना वाढवणारे गुंतवणुकदार; किंवा समाजातील गुणी मुलांमुलींसाठी मदत करणारे जगप्रसिद्ध खेळाडू, गायक, नट, संस्था; किंवा कुसुमाग्रजांच्या शब्दांत सांगायचे तर ‘पाठीवर थाप मारून फक्त ‘लढ’ म्हणत निश्चय बळकट करणारे, अशा विविध रुपाने अस्तित्वात असलेल्या मार्गदर्शक मददगारांची ही विशेष जमात आहे. हे इतक्या तऱ्हेने सांगण्याचे कारण म्हणजे मागच्या वर्षी एप्रिल महिन्यात टिमोथी फेरिसचे The Tribe of Mentors हे पुस्तक वाचनात आले.

पुस्तकाविषयी तर जमेल तेव्हढे सांगावेसे वाटते. पण त्या अगोदर हा लेखक कोण आहे तेही समजून घेणे प्राप्त आहे.
टिमोथी फेरिस हा कंपन्या बाल्यावस्थेत असताना त्यांच्यात पैसा गुंतवणारा कुशल गुंतवणुकदार आहे. कितीही चांगले, वेगळे,व भविष्यकाळ असलेले उत्पादन असो; त्याची संकल्पना ज्यांना सुचली ते बुद्धिमान प्रतिभाशाली असोत, पुरेसे भांडवल नसेल तर गाडे अडते. अशावेळी, कंपनी आणि उत्पादनाविषयी थोडीफार खात्री असणारे गुंतवणुकदार पुढे येतात. आपला पैसा त्यात गुंतवतात. अशा angel investor (पोषणकर्त्यां) पैकी टिमोथी फेरिस आहे. त्याशिवाय तो लेखकही आहे. तो पुढे आला 4-Hour Week ह्या पुस्तकामुळे. त्यानंतर त्याची अशीच 4-Hour Body आणि 4-Hour Chef ही पुस्तके प्रकाशित झाली.

फेरिसने StumbleUpon, Evernote आणि कितीतरी अनेक तंत्रज्ञान कंपन्यांत त्यांच्या प्राथमिक अवस्थेपासून गुंतवणुक केलेली आहे. उबेर कंपनीचा तो सल्लागारही आहे. लोकांना तो माहित आहे ते त्याच्या पॅाडकास्टमुळे. त्यातअनेक वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील व्यक्तींच्या मुलाखती असतात. या बरोबरच त्याने ‘ऐकण्याची’ Audio (श्रवण)पुस्तकेही प्रकाशित केली आहेत.

ह्या टिमोथी फेरीसने सुमारे शंभराच्यावर नामवंतांना अकरा प्रश्न पाठवले व त्यांची उत्तरे देण्याची विनंती केली. बहुतेक नामवंत हे तंत्रज्ञान क्षेत्रातील आहेत. तसेच काही गायक, वादक,लेखक, प्रख्यात बल्लवाचार्य, खेळाडू, अपंगही आहेत.
ह्या ख्यातनामांनी दिलेली उत्तरे बारावी आणि कॅालेज आटपून नुकतेच बाहेरच्या वास्तव जगात प्रवेश करणाऱ्या तरुणांना, उद्योजक व्यावसायिक होऊ इच्छिणाऱ्या धाडसी व्यक्तींना आणि इतरांनाही उपयुक्त ठरतील. म्हणूनही हे पुस्तक वाचनीय आहे.

माझ्यासारख्या सामान्य वाचकाला ही मोठी माणसे कोणती पुस्तके वाचतात, आपण वाचलेली किंवा वाचू अशी काही पुस्तके आहेत का ही माहिती मिळते. निदान नविन किंवा वेगळ्या पुस्तकांची माहिती होते. हा लाभ मोठा आहे. कारण फेरिसने त्या सगळ्यांना “ तुम्ही आतापर्यंत सर्वात जास्त कोणते पुस्तक /पुस्तके भेट दिली आहेत? आणि का? किंवा कोणत्या एका किंवा तीन पुस्तकांचा तुमच्यावर सर्वाधिक प्रभाव पडला आहे? “ हा पहिला प्रश्न विचारलाय. “तुमची सर्वात महत्वाची गुंतवणुक कोणती?” सर्वांत आवडते किंवा संस्मरणीय अपयश कोणते?”किंवा आपण कधी कुठे कमी पडलो असे वाटले का?” “ ताण तणाव घालवण्यासाठी तुम्ही काय करता?” “ तुम्हाला एक मोठा प्रसिद्धी-फलक दिला व त्यावर लिहिण्याचे स्वातंत्र्य दिले तर काय लिहाल?” ह्या आशयाचे व इतरही दुसरे काही प्रश्न त्याने विचारले आहेत.

सर्व प्रश्नांची उत्तरे दिली पाहिजेत असे नाही. ज्या प्रश्नांची उत्तरे द्यावी वाटतील ती द्यावी हा खुलासाही त्याने केला होता.
सर्वांनी दिलेल्या सर्व उत्तरांचा परामर्श घेता येणे शक्य नाही. काही प्रश्न, त्यांची काही व्यक्तींनी दिलेली उत्तरे ह्यांचा उल्लेख करावा असे ठरवले आहे. बघू या , कितपत जमते ते.

स्टीव्हन प्रेसफिल्ड Steven Pressfield ह्याने लेखनाच्या- ‘जाहिराती, पटकथा, कथा-कादंबऱ्या ,ललितेतर , आणि प्रेरक पुस्तके – पंचक्रोशीत’ आपला चांगला ठसा उमटवला आहे.

त्याची The Legend of Bagger Vance ( ह्यावर ह्याच नावाचा पाहण्याजोगा उत्तम सिनेमाही निघाला आहे.ह् सिनेमात विल्स स्मिथ, मॅट डॅमन सारखे नामवंत नट आहेत.), Gates of Fire , The Virtues of War ही त्याची काही प्रसिद्ध पुस्तके आहेत. त्याच्या कथा पटकथा असलेले चित्रपट सांगायचे तर Above theLaw, King Kong Lives, Joshua Tree ( Army of One) ही काही नावे सांगता येतील. Pressfield त्याच्या आवडत्या पुस्तकाविषयी म्हणतो की,” त्याच्यावर खरा आणि अत्यंत प्रभाव पाडणारे पुस्तक फार जाडजूड आणि प्रचंड आहे. रक्तरंजित घडामोडींनी ते भरलेले आहे. पुस्तकाचे नाव “ Thucydides’s History of Peloponnesian War “ प्रेसफिल्ड पुढे सांगतो की स्वतः लेखकच पुस्तकाच्या सुरुवातीलाच वाचकांना सावध करतो “ गंमतीसाठी, करमणुक करणारे हे पुस्तक नाही.आणि वाचायलाही सोपे जाणारे नाही.” पण प्रेसफिल्ड सांगतो की पुस्तक कालातीत, त्रिकालाबाधित सत्यांनी भरलेले आहे. लोकशाहीतील सर्वांनी हे पुस्तक वाचायला हवे असेही तो आवर्जुन सांगतो. तोही म्हणतो की मनोरंजनासाठी हे पुस्तक नाही. पण उत्तुंग तितकेच सखोल वैचारिक असे काही वाचायचे असेल तर हे पुस्तक वाचायला हवे.

War of Art, A Man at Arms, Gates of Fire, Tides of War( अथेन्स आणि स्पार्टनस् मध्ये २७ वर्षे चाललेल्या युद्धाविषयी) ही त्याने लिहिलेली काही पुस्तके. त्याच्या बहुतेक पुस्तकांच्या नावात ‘युद्ध’ आहेच. युद्धाविषयी व त्या संकल्पनेविषयी त्याला आकर्षण दिसते!

Marie Forleo मरी फर्लियो ही सुरुवातीला “ रेस्टॅार्ंट, पब मध्ये ड्रिंक्स देणे, वेटर , जॅनिटर अशी कामे करत करत , नंतर व्यवसाय विद्येची पदवीधर झाली. तिने आपले on line बी- स्कूल सुरू केले. लघु उद्योग करू इच्छिणाऱ्या व लघु उद्योजक असलेल्यांनाही तिच्या बी- स्कूल मध्ये त्यासंबंधी मार्गदर्शन व शिक्षण दिले जाते. लघुउद्योग वाढवावा कसा ह्याचेही प्रशिक्षण तिच्या संस्थेत दिले जाते. १४८ देशातील ७०,००० लघु उद्योजक तिच्या बी- स्कूल मधून प्रशिक्षित होऊन उद्योग व्यवसायिक झाले आहेत.

मरी फर्लियो लेखिका आहेच त्या शिवाय ती हिप हॅाप नृत्यातही पारंगत आहे. MTV वर तिने बसविलेली बरीच नृत्ये सादर झाली आहेत. तिची स्वतःची मरी फर्लिओ इंटरनॅशनल कंपनीही आहे. १०० झपाट्याने उत्कर्ष होणाऱ्या कंपन्यांच्या यादीत तसेच आघाडीच्या पन्नास महिला उद्योजकांच्या कंपन्यातही तिच्या कंपन्यांचा समावेश आहे. हार्पर्स बझार मासिकाने तिचा “स्वतःच्या बळावर झालेली कोट्याधीश” असा उल्लेख केला आहे. फोर्ब्ज मासिकाने “ उद्योग-व्यावसायिकांसाठी असलेल्या सर्वोत्कृष्ठ १०० websites “मध्ये मरी फर्लियोच्या वेबसाईटची गणना केली आहे. आपण आताच ज्याच्या विषयी वाचले त्या स्टिव्ह प्रेसफिल्डचे “War of Art हे तिचे आवडते पुस्तक आहे . “ ती म्हणते, “हे पुस्तक वाचकाला आपल्या न्यूनगंडातून किंवा भयगंडातून बाहेर काढते. त्याच्यात आत्मविश्वास देणारे आणि वाढवणारे पुस्तक आहे.त्याच्या मनातली मरगळ दूर करणारे ते पुस्तक आहे.शिवाय पुस्तक कुठल्याही पानापासून वाचले तरी चालते.वाचकाला प्रत्येक पानातून उत्साहाची उभारी येते.”

कायल मेनर्ड जन्मापासून दोन्ही हातांनी आणि पायांनी अपंग आहे. हात कोपरापर्यंतही नव्हते. पायही अर्धेच होते. गुडघेही दिसू नयेत इतकेच. चौरंगी अपंग म्हणतात तसा तो आहे. तो कृत्रिम हात आणि पाय वापरत नाही. आहेत त्या हाता पायांनी तो सर्व व्यवहार, हालचाली करतो. इतकेच काय कुणाचीही मदत न घेता त्याने टॅन्झानियातील किलिमॅंन्जॅरो पर्वत आणि अर्जेन्टिनातील Aconcagua अकॅांनकाग्वा पर्वत तो चढून गेला आहे. ह्या ठिकाणी किलिमॅंन्जॅरो १९३४१ फूट तर अकॅांनकाग्वा हा २२८४१ फूट उंच आहे हे अवश्य लक्षात घ्यावे. खऱ्या अर्थाने कायल मेनर्ड स्वावलंबी आहे. तो म्हणतो ,” कुणाचीही मदत घ्यायची नाही हे मी आणि घरातल्या सगळ्यांनी पहिल्यापासून ठरवले होते .” त्याच्या आवडत्या पुस्तकाविषयी तो सांगतो ,” फ्रॅन्क ह्युबर्टचे Dune ; अल्बेर केम्यु Albert Camus चे The Stranger ( अल्बेर केम्यु किंवा जॅान पॅाल सार्ट्रा ह्यांची पुस्तके वाचणे आणि ती आवडणे हे विशेष वाचकांची ओळख मानली जाते- हे मेनर्ड म्हणत नाही😀.) ) आणि The Hero With a Thousand Faces हे जोसेफ कॅम्पबेलचे ही तीन पुस्तके माझ्या खास आवडीची आहेत.” Dunes च्या पुस्तकांची -बहुधा सहा- मालिकाच आहे. Dune,Dune Messiah, Children of Dune ,Heretics of Dune वगैरे. Dune चा सिनेमाही निघाला. पुस्तकांसारखा तोही गाजला. त्याने एक व्यायामशाळा काढली आहे. तिचे नाव वाचल्यावर खूष होऊन तुम्ही “ व्वा! व्वा!” म्हणाल. नाव आहे “ No Excuse” तुम्ही ‘वा वा’ का म्हणाला ते मलाही माहित आहे .

दोन्ही हातापायांनी अपंग असलेल्या कायल मेनर्ड कधीही कोणतीही सबब न सांगता तो स्वावलंबी राहिला!
गायक, गीतकार, गिटार वादक , नट आणि रेकॅार्डसचा निर्माता. अनेक प्रतिष्ठेची सन्मानाची पारितोषिके, पदके मिळवलेल्या आणि विविध रुपाने ख्यातनाम असलेल्या टिम मॅकग्राथ चे आवडते पुस्तक आहे -Jayber Crowe . वेन्डल बेरी लेखक आहे. “पुस्तक वाचल्यावर मनाला शांति लाभते. आपण शांत स्थिर होतो. पण त्याच बरोबर पुस्तक विचारही करायला लावते . जी श्रेष्ठ कलाकृती असते ती तुम्हाला अंतर्मुख करते. स्वतःचाही पुनर्विचार करायला लावते. आपण आपल्या विचारांचे,मग ते स्वतःविषयीचे, आपण प्राधान्य देत असलेल्या गोष्टींचे, आपल्या अवती भोवतीचे, आपलेच पुनर्मुल्यांकन करू लागलो तर ती श्रेष्ठ कलाकृती समजावी. असे करत नसू तर आपण एककल्ली, एकांगी बनत जाण्याची शक्यता असते; “ असे टिम मॅकग्रा ह्या पुस्तकाविषयी म्हणतो.

अमेरिकेतील आरंभीच्या काळातील अग्रेसर आंतरजाल कंपनी AOL चे संस्थापक स्टीव्ह केस ह्यांना आवडलेल्या पुस्तकाने तत्यांना ते कॅालेजमध्ये असल्यापासूनच भुरळ घातली होती. त्यावेळेपासूनच त्यांनी ह्याच क्षेत्रात उतरायचे ठरवले होते. ते म्हणतात,” ह्या पुस्तकाचा माझ्यावर एव्हढा प्रभाव होता की ह्या पुस्तकाचे नाव, मी काही वर्षानंतर लिहिलेल्या माझ्या पुस्तकासाठी वापरले !” त्यांच्यावर प्रभाव पाडणाऱ्या पुस्तकाते नाव आहे “ The Third Wave” . ह्या पुस्तकाचे लेखक आहेत अल्व्हिन टॅाफलर. “ ह्या पुस्तकातील ( जग जवळ आणणाऱ्या) Global Electronic Village विषयी वाचल्यामुळे मला AOL सुरू करण्याचा विचार आला. निश्चय झाला.लोक एकमेकांशी Digital माध्यमातून संबंध ठेवतील, संपर्कात राहतील ह्याची मला जाणीव झाली.” “अल्व्हिन टॅाफलरने शेतकी , औद्योगिक , आणि तंत्रज्ञान ह्या तीन क्षेत्रात होणाऱ्या क्रांती विषयी लिहिले. तेच नाव वापरून मी नंतरच्या काळात येणाऱ्या तंत्रज्ञानात होणाऱ्या तीन मोठ्या बदलांविषयी, तिसऱ्या लाटेसंबंधी पुस्तक लिहिले आणि मी त्याचे Third Wave : An Entrepreneur’s Vision of Future असे बारसे केले.”

जेसी विल्यमस हा टीव्ही वरील अतिशय लोकप्रिय मालिका Grey’S Anatomy मध्ये डॅा. जॅकसन एव्हरीची भूमिका करणारा नट; आणि The Butler, The Cabin in The woods आणि आणखीही काही सिनेमातील नट म्हणूनही ख्यात आहे. तो सामाजिक कार्यकर्ताही आहे. विशेषतः त्याच्या २०१६ सालच्या कृष्णवर्णीय लोकांवर आणि विशेषतः तरुणांवर राजकीय,सामाजिक दृष्ट्या होणाऱ्या अन्याय तसेच पोलिसी अत्याचारांसंबंधीच्या भाषणामुळे तो जगापुढे आला. त्याची आवडत्या पुस्तकांची नावे सांगायची तर — Confederacy of Dunces हे जॅान केनेडी टूलचे , टोनि मॅारिसनचे Song of Solomon , Black Folk हे W.E.B. DuBois चे आणि वाचकांपैकी अनेकांना माहित असलेले क्लासिक गणले जाईल असे Ayan Rand चे Fountainhead , हे पुस्तक.

माईक मेपल्स हा भांडवल गुंतवणुक करणारी कंपनी Floodgate चा सहसंस्थापक आहे . फोर्बसच्या परिसस्पर्श कंपन्यांच्या यादीत सतत १२ वर्षे ही कंपनी मानाने टिकून आहे.

मेपल्सवर प्रभाव टाकणारी बहुतेक पुस्तके नेतृत्वगुणांची वाढ कशी करावी, त्यासाठी रोजचे आयुष्य एखाद्या उद्दीष्टपूर्ती साठी तर असावेच, स्वतःला जे योग्य वाटेल ते – मग ते स्वतःसाठी, दुसऱ्यांसाठी किंवा जी कंपनी चालवतो किंवा नोकरी करतो- ते ते काम उत्कृष्ठच झाले पाहिजे ह्या भावनेने करावे. चित्रकला, गायन शिल्पकला, जाहिरात तयार करणे कोणतेही असो ते अशा उंचीवर न्यावे की ते करतांना आपल्यालाही आकाशात झेप घेऊन विहरणाऱ्या पक्षासारखा आनंद व स्वातंत्र्य लाभावे. अशी झेप प्रत्येकालाच घ्यावी वाटते. का वाटू नये? अशा किंवा ह्यासम विचारांची पुस्तके त्याला आवडतात असे वाटते. Top Five Regrets of Dying – हे Brownie Ware चे तसेच प्रेरणादायी पुस्तकांचे भीष्म समजले जाणारे Jonathan Livingstone Seagull हे रिचर्ड ब्राख चे आजही मागणी असलेले पुस्तक. हार्वर्ड बिझिनेस स्कूल च्या पदवीप्राप्त विद्यार्थ्यांना, लेखकाने स्वतः आयुष्य कसे व्यतित करावे ह्यावर विचार केला व ठरवले,त्या अनुभवावर आधारित भाषण दिले. त्याचे नंतर त्यानते पुस्तक झाले. तेच हे हार्वर्डचा प्राध्यापक Clayton Christensen चे पुस्तक How will You Measure Your Life .

पुस्तकांचा प्रभाव, परिणाम किती होतो ह्याचे मोजमाप करणे अवघड आहे. ह्या पुस्तकांत सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे शंभर सव्वाशे नामवंतांच्या लेखी मुलाखती आहेत. किती पुस्तके, किती नावे,किती लेखक आपल्या समोर येतील ! . त्यांना आवडलेली सर्व पुस्तके आपणा सगळ्यांना आवडतील असे मुळीच नाही. आपले ते आवडीचे विषयही नसतील. त्यातील विषयांशी बऱ्याच वाचकांचा संबंधही येत नसेल. तरीही निदान ही मोठी माणसे काय वाचतात; काही नाही तरी पुस्तकांची व लेखकांची थोडी माहिती होईल. काही पुस्तकांची नावे समोर आल्यावर ,” अरे! ही पुस्तके मी सुद्धा वाचली आहे!” त्या क्षणापुरते तरी आपण नामवंतांच्या पंक्तीत जातो. ह्याचेही एक वेगळेच समाधान असते.

नंतर, माझ्या हातून लिहिले गेलेच, तर टिमोथी फेरिसने प्रसिद्ध व्यक्तींना विचारलेल्या इतर काही प्रश्नांना त्यांचा प्रतिसाद पाहू या.

प्रत्येक काळात काही गोष्टींचा सुकाळ येत असतो. पन्नास ते साठ सत्तरच्या दशकांत स्टेनलेसच्या भांड्यांचा, वस्तूंचा सुकाळ आला होता. कोणत्याही प्रसंगी एकमेकांना स्टेनलेसची भांडी देण्याचा सपाटा चालू होता. प्रत्येकाची घरे स्टेनलेसच्या भांड्यांची दुकाने झाली होती. नंतरचा काळ कॅसेटसचा आला. कॅसेटसनी कहर केला होता. प्रत्येक घरात हॅालमधले एक कपाट शोकेस कॅसेट्सनी गच्च भरलेली असे. त्यातच काही घरांत जर व्हिडिए कॅसेटस किंवा नंतर डीव्हीडी कॅसेटस् असल्या तर त्यांच्या आरत्या ऐकाव्या लागत. अशांची प्रतिष्ठा वेगळीच असे. एकूणात काय तर कॅसेटच्या ढिगाऱ्यावर माणसाची पत प्रतिष्ठा मोजली जायची.

बायकांच्या साड्यांमध्ये तर वॅायलच्या साड्यांनी तर वेड लागायची पाळी आली होती. पुरुषांवर. त्यातही खटावचीच वॅायलची साडी सर्वोत्तम हाही एक अस्मितेचा भाग झाला होता.तशा कॅलिको,अरविंद, नंतर बॅाम्बे डायिंग व आमच्या लक्ष्मी विष्णु मिलच्या ( माधव आपटे यांची) ह्यांच्या वॅायल्स गाजू लागल्या. मग मी का मागे म्हणून नंतर वेगळ्या स्वरूपात रिलायन्सही त्यांची गार्डन वरेली साड्या घेऊन स्वतंत्र दुकानेच काढू लागले! सर्वांचा सुकाळ झाला.

पुरुषांतही ह्या लाटा येत पण त्या लहान लहरींसारख्या येत. विजारींच्या कापडांत समर सुटिंग, तर कधी शार्कस्किनच्या चमकदार सुटिंगच्या मग रेमंडमुळे टेरुल ह्यांची लहर विहरत होती. तयार शर्टांच्या बाबतीत क्रांतीची सुरुवात सॅमसन ब्रॅन्डने केली. पण पुढे लिबर्टी मिल्टन सेरिफ हे अधिराज्य गाजवू लागले. ही मंडळी नामशेष झाल्यावर झोडियाक, रेमन्डचे पार्क ॲव्हेन्यू आले ते आज परदेशी ॲरो, पीटर इंग्लॅन्ड व्हॅन ह्युजन इत्यादी परदेशी ब्रॅन्डमध्ये टिकून आहेत . ह्यांचाही सुकाळ होती म्हणायचा.

तसाच सध्या सुविचार,सुसंस्कार, प्रेरणादायी वचना-उदघृतांचा सुळसुळाट झाला आहे. त्यातही कुणालाही झेपणारा म्हणजे एकमेकांना फेकून मारण्याचा प्रकार म्हणजे गुड मॅार्निंग शुभप्रभातींचा सतत मारा.

जिथे ज्ञानेश्वरही ह्या ‘सुकाळु करी’ मधून सुटले नाहीत ( त्यांनी ‘ब्रम्हविद्येचा सुकाळु करी’ हा निश्चय केला होता हे लक्षात नसेल म्हणून सांगतो) तिथे माझ्यासारखा त्यांच्याच शब्दांत सांगायचे म्हणजे ‘ जीवजंतू’ कसा मागे राहील? तर जमल्यास मीही काही सकाळी एक सकाळचे वचन पाठवून तुमच्या दिवसाची सुरुवात हसण्याने करावी म्हणतो.

साऽऽवधाऽऽन!

काय लहर आली कुणास ठाउक ! पण एका लहान मुलाच्या मनात आपण देवाला भेटून यावे असे आले.
मुलाने आपल्या बॅकपॅकमध्ये दोन दिवसाचे कपडे भरले. आणि मधल्या सुट्टीतल्या खाण्याचा डबा भरून घेतला. पाण्याची बाटलीही घेतली. सवयीप्रमाणे कॅप उलटी घालून, “आई जाऊन येतो “ म्हणत दरवाजा धाडकन ओढून निघालाही.

खूप चालून झाले. मुलगा दमला. एका पार्कमध्ये बसला. घोटभर पाणी प्याला. माथ्यावरचा सुर्य थोडा ढळला होता . त्याने आपला डबा काढला. आईने दिलेल्या पोळीच्या भरलेल्या सुरळ्या खायला लागला. तितक्यात त्याला जवळच बसलेली एक बाई दिसली. त्याच्या आईपेक्षा मोठी होती. ती मुलाकडे ‘हा छोटासा मुलगा काय करतोय्’ हे हसून पाहात होती. मुलाला तिचे हसणे इतके आवडले की त्याने तिला जवळ जाऊन आपल्या पोळीचा घास दिला. तो तिने न खळखळ करता सहज घेतला. खाल्ला. आणि ती मुलाकडे पाहात हसली. मुलाला आनंद झाला. त्याने तिला आणखी एक पोळी दिली. तीही तिने न बोलता घेतली, खाल्ली आणि ती पुन्हा हसली. तिचे हसणे पुन्हा पुन्हा पाहायला मिळावे म्हणून तो मुलगा एक घास खाऊन दुसरा घास तिला देई . प्रत्येक घासाला तिचे हसणे त्याला पाहायला मिळे. दोघांचे बोलणे मात्र काही झाले नाही. मुलगा आणि ती बाई आपल्यातच जणू दंग होती.

बराच वेळ झाला. सुर्य मावळतीला आला. उशीर झाला असे मनाशीच म्हणत मुलगा उठला. डबा बॅगेत टाकला. निघाला. दह पंधरा पावले पुढे गेला असेल. त्याने मागे वळून पाहिले. बाई तिथेच होती. मुलगा पळत तिच्याकडे गेला. तिला त्याने आनंदाने मिठी मारली. बाईसुध्दा त्याच्याकडे हसत पाहात त्याचा मुका घेत हसत पाहू लागली.

मुलगा घरी पोहचेपर्यंत अंधार होऊ लागला होता. मुलाने बेल वाजवली. दरवाजा आईनेच उघडला. इतके दूरवर चालत जाऊनही मुलाच्या चेहऱ्यावरचा उत्साह पाहून तिने विचारले,” अरे ! काय झाले आज तुला? इतका मजेत दिसतोस ते!

“आई आज मला एक बाई भेटली. तिचे हसणे इतके सुंदर आणि गोड होते म्हणून सांगू! काय सांगू! मी इतके सुरेख छान हसणे कधी पाहिलेच नव्हते. हो, खरंच सांगतो आई!” आणि ते हसणे व तो हसरा चेहरा पाहाण्यात पुन्हा रमला.

बाईने दरवाजा उघडल्यावर सर्वात मोठा मुलगा म्हणाला,” आई आज काही विशेष झाले का? नेहमीच्या पार्कमध्येच गेली होतीस ना? किती प्रसन्न दिसतोय तुझा चेहरा आज! फिरून आल्यावर इतकी आनंदी पाहिली नव्हती तुला!

“अरे आज फार मोठी गंमत झाली. आज मला देव भेटला! खरेच! देव भेटला मला. पण देव इतका लहान असेल अशी माझी कल्पना नव्हती ! अरे त्याच्या बरोबर डबा पार्टीही केली मी!” सोफ्यावर बसत ती म्हणाली. पुन्हा तिच्या डोळ्यांसमोर तिला तो मुलगा दिसू लागला.

१९ मार्च २०२१ युट्युबवरील एका स्थळावर वाचलेल्या अति लघु बोधकथेवर आधारित.अशाच किंवा ह्याच कथेवर एक short film ही आहे असे वाचले.

अनेकांना टॉम  हॅन्क्स Forrest Gump सिनेमामुळे माहित आहे. मला तो सुधीरकडे पाहिलेल्या The Green Mile मुळेही माहित आहे. तसेच गाजलेल्या Toy Story मध्ये Woody चा आवाजी म्हणूनही माहित असेल. टॉय स्टोरी च्या चारी सिनेमात Woody ला आवाज त्यानेच दिला आहे. आता नाताळ आहे म्हणून त्याचा Polar Express सिनेमा सगळ्या वाहिन्यांवर दाखवला जाईल. ह्या सिनेमात तर त्याने मुलगा, बाप, कंडक्टर, ड्रायव्हर (हा स्वत:च) इतक्या जणांना आवाज दिला आहे! ह्या २५ डिसेंबरला काही टॅाकीजमध्ये व HBO वर त्याचा News From The World हा नवा कोरा सिनेमा येतोय.

बहुधा टॉम हॅन्क्सला ह्या भूमिकेमुळे Oscar मिळण्याची किंवा नामांकन तरी मिळण्याची शक्यता वर्तवली जाते. कथा अमेरिकेतील यादवी युद्ध नुकतेच संपले ह्या काळातली आहे. कॅप्टन केयल /केयल किड्ची(Kayla Kidd) बायको वारली. युद्ध संपल्यावर करायचे काय म्हणून हा सरहद्दी सरहद्दीवरील खेड्यापाड्यात जाऊन माणशी दहा पैशे(डाईम)घेऊन तो वर्तमानपत्र वाचून दाखवत प्रवास करत असतो. त्यातच त्याला युद्धामुळे पोरकी झालेली दहा वर्षाची मुलगी सापडते. टेक्सासमधील तिच्या आजी आजोबा कडे पोचवण्याची जबाबदारी घेतो. आणि एका मोठ्या प्रवासाला आपल्या घोडागाडीतून मजल दरमजल करत निघतो. त्यात काय होते ते ….

वर्तमानपत्र वाचून दाखवण्यावरून मला पूर्वी लहानमोठ्या पोस्ट ऑफिसच्या बाहेर एक लाकडी उतरते डेस्क घेऊन एक जण बसलेला असे, त्याची आठवण झाली.

डेस्कवर निळ्या आणि तांबड्या शाईच्या दौती, दोन तीन टाक व बाजुला डेस्कवरच टीपकागदाचा ठसा डुलत बसलेला; एव्हढाच सरंजाम. लागली तर असावीत म्हणून पाच सहा मनीऑर्डरचे फॉर्म,थोडी तिकीटे-पाकीटेही डेस्कच्या कप्प्यात असत. बरेच निरक्षर लोक आपली पत्रे मनीऑर्डरचे फॉर्म त्याच्या कडून लिहून घेत. त्याचे पैसे तो अर्थातच घेत असे. कामगार,मजूरवर्गाला,आणि इतर अनेकांना हा गृहस्थ मोठी विद्या शिकलेला वाटायचा ह्यात नवल नाही. त्या सर्वांसाठी ही फार मोठी सोय होती हे खरे.

कोर्टातही असे लोक होते व आजही आहेत. तिथे तर कोर्टाच्या मोठेपणा प्रमाणे दोन तीन ते आठ दहा जण असत. पोस्टाप्रमाणे ही माणसं साधी नसत. कोर्टाच्या वातावरणाचा हा परिणाम असावा. कोर्टाजवळची ही लिहिणारी माणसे कायदा कोळून प्यालेली असत. आज तर ते कियोस्को सारख्या टपऱ्यात कंम्प्युटर घेऊन व जोडीला झेरॅाक्सचे मशिन घेऊन आहेत. हे सुद्धा कोर्टकचेरीला नवख्या शिक्षितांना व चागल्या शिकल्या सवरलेल्यांनाही तसेच अशिक्षितांना ही ह्यांची गरज असते. पण पैसे काढायलाही बेरकी असतात. कोर्टाती पायरी चढलेला अडला नारायण काय करणार! देतात बिचारे.

टॉम हॅन्क्सने तीन चार सिनेमाच्या कथा किंवा पटकथाही लिहिल्या आहेत. फॅारेस्ट गम्प च्या कामासाठी त्याला एक रकमी मोबदला नव्हता. त्याऐवजी सिनेमाला जे उत्पन्न होईल त्याचे काही टक्के रक्कम मिळेल असा करार होता. त्याला त्याकाळी, वीस बावीस वर्षापुर्वी, ४०मिलियन डॅालर्स एव्हढी रक्कम मिळाली!
टॉम हॅन्क्स हा पंधरा सोळा वर्षाचा असतांना तो ओकलॅन्डच्या हिल्टन हॅाटेल मध्ये प्रवाशांचे सामान उचलून नेण्याचे काम करत होता. हॅालिवुडच्या चेर, सिडने पॅाइशे सारख्या अनेक नामवंतांचे सामान उचलून त्याने खोल्यात ठेवले आहे. आजही ते फोटो त्या हिल्टनमध्ये आहेत. तसेच ओकलॅन्ड टीमच्या बेसबॅालच्या मॅचेस वेळी त्याने पॅापकॅार्न चॅाकलेट विकली आहेत.

टॉम हॅन्क्सला टाईपरायटर फार आवडत. त्याच्या जवळ त्याने जमवलेले देशोदेशीचे २५० टाईपरायटर्स आहेत! तो टाईपरायटरवरच लिहायचा. आता लॅपटॅाप किंवा स्मार्ट फोन वरील कीबोर्ड वापरत असेल.

टाईपरायटरवरील प्रेमाने त्याने स्वत: एक साधन App केले! त्याचे नाव त्याने Hanks Writer ठेवले आहे. की बोर्डवरील अक्षर उमटताना टाईपरायटरच्या ‘की’चाच आवाज येतो व ओळ संपली की तशीच बेल वाजते! चला, माझ्या लिखाणाचीही ओळ संपली. टिंग्!

कर्णाच्या रथाचे चाक रक्ताचिखलात रूतले. कर्ण रथाखाली उतरून ते चाक बाहेर काढू लागला. कर्ण ? महारथी कर्ण खाली उतरून चाक काढू लागला? सारथी नाही उतरला चाक काढायला? सारथी नव्हता का?

सारथी होता.आणि तोही श्रीकृष्णाच्या तोडीचा सारथी होता. राजा शल्य!

शल्याने दुर्योधनाला तो त्याच्या कौरवांच्या बाजूने लढेन असे आश्वासन दिले होते. त्याप्रमाणे तो आपल्या सैन्यासह कौरवांकडे येण्यास निघाला होता. पण वाटेत पांडवांनी त्याला आग्रहाने थांबवून घेतले. पाहुणचार केला. आपली बाजू सांगितली. आमच्या बाजूने तू लढ अशी विनंतीही केली. शल्यही जवळपास तयार झाला होता. पण आपण दुर्योधनाला अगोदरच त्याच्या बाजूने लढणार असे आश्वासन दिल्याची त्याला जाणीव झाली. पांडवांना,” पण मी आधीच दुर्योधनाला त्याच्या बाजूने लढेन असे कबूल केले आहे. माझी इच्छा असूनही मला तुमची बाजू घेता येत नाही असे सांगितले. पण त्याच बरोबर मी तुम्हाला मदत करेन” असेही सांगितले.

शल्याचे बोलणे ऐकून कृष्ण नेहमीप्रमाणे स्वत:शी हसल्यासारखे हसत म्हणाला,” शल्या,तुझी वाणी जरी वापरलीस तरी ती खूप मदत होईल!” कृष्णाच्या बोलण्याचा अर्थ कुणाला समजला असेल असे वाटत नाही. पण शल्य, कृष्णाने आपले वर्म काढून डिवचले की आपल्या शैलीचे कौतुक केले ह्यावर विचार करत पांडवांचा निरोप घेऊन कौरवांच्या युद्ध शिबिरात आला.

दुर्योधनाने शल्याचे स्वागत केले. द्रोणाचार्य पडल्यानंतर कर्णाकडे सेनापतीपद आले. दुर्योधनाने व कर्णाने त्याला आपले सारथ्य करावे अशी विनंती केली. सारथ्यात शल्याच्या तोडीचा,एक श्रीकृष्ण सोडल्यास कोणीही नव्हता. म्हणूनच दुर्योधनाने शल्याला तशी विनंती केली. शल्य मनात म्हणत होता,कर्ण पराक्रमी वीर आहे पण एका सूतपुत्राचे मी सारथी व्हावे हे कसे शक्य आहे. पण दुर्योधनाची मैत्री व त्याच्याविषयी वाटणारी जवळीक यामुळे तो कबूल झाला. पण एक अट घालून. तो फक्त कर्णाच्या रथाचे सारथ्यच करेल. सारथ्याची इतर कामे तो मुळीच करणार नाही. शिवाय मी कर्णाशी बोलताना किंवा मी कर्णाला काहीही बोललो तरी त्याला ते मुकाटपणे ऐकून घ्यावे लागेल. प्रत्युत्तर दिले तर माझीही प्रत्युत्तरे सहन करून ती ऐकावी लागतील. ह्या अटी मान्य असल्या तरच मी कर्णाचा सारथी व्हायला तयार आहे.

कर्णाला शल्याच्या अटीच्या पहिल्या भागाविषयी काही विशेष वाटले नाही. सारथ्य तर फक्त सारथ्य कर चालेल! असेच तो मनात म्हणाला असेल. पण शल्याने दुर्योधनाला मदत करण्या बद्दल अशा अटी घालाव्यात हेच कर्णाला पटण्यासारखे नव्हते. कर्णाला, आतापर्यंत राजमंडळात आपला विषय निघाला की त्याचा एखादा दोष काढता येत नाही असे जाणवल्यावर , मग केवळ “तो काय शेवटी सूतपुत्रच!” असे म्हणत अनेक राजे काय बोलत असतील ह्याचा त्याला अंदाज होता. त्यामुळे शल्य काय बोलेल ह्याची शक्यता त्याला माहित होती. तरीही आपला मित्र दुर्योधनाचे सांगणे मान्य करत शल्याची ती अट त्याने मान्य केली.

रणांगणावर शल्य कर्णाचा किती उपहास, उपमर्द, अपमान करत असे त्याला सीमा नाही! कर्णाच्या पुर्वीच्या पराभवांचा उल्लेख करीत त्याच्या वर्मावर बोट ठेवून झोंबणाऱ्या शब्दात बोलत असे. पराक्रमात अर्जुनाचे गोडवे गायचे;प्रत्येक बाबतीत अर्जुनाची स्तुती करून कर्णाला हिणवायचे. कर्ण अर्जुनाच्या तोडीचा नाही असे सांगत त्याची सर्वतोपरी खच्ची करण्याची संधी सोडत नसे. कर्णाचा शल्याने सतत तेजोभंग करीतच तीन दिवस सारथ्य केले होते. कर्णाच्या पराभवात शल्याचा मोठा वाटा होता. सुरुवातीला कर्णानेही उत्तर देतांना शल्याचा उल्लेख न करता सगळ्या मद्रदेशीयांच्या संदर्भात बोलत त्यांची निंदा केली होती. पण शल्यानेही त्याला तिरकस शब्दांत सुनावले होते. ह्या पार्श्वभूमीवर कर्णाच्या रथाचे चाक जमीनीत रूतल्यावर कर्णालाच ते बाहेर काढण्यासाठी उतरावे लागले ह्यात आश्चर्य वाटायला नको!

कर्ण रथचक्र शक्ति लावून काढत असता कृष्ण उदारदात्या कर्णाला विचारु लागला,” कर्णा तुला रथ देऊ का दुसरा?” मुळात दानशूर, उदार कर्ण दुसऱ्याची मदत मग तो कृष्ण असला तरी कशी घेईल? किंबहुना कृष्णाची मदत तो कशी घेईल? कर्णाचे उत्तर त्याला साजेसेच होते. तो म्हणाला,” कृष्णा ज्याच्या बाजूने, ज्याच्या साठी मी लढतो आहे त्या राजा दुर्योधनापाशी अनेक रथ आहेत. पण मी माझ्याच रथातून युद्ध करत असतो. म्हटले तर कौरवांचा राजा माझ्यासाठी दहा रथ पाठवेल. त्यामुळे मला तुझे सहाय्य घेता येणे शक्य नाही कृष्णा!” पण तुझी इच्छाच असेल तर कृष्णा तुला बरे वाटावे म्हणून मागतो. द्यायचेच असेल तर मला लाकडाचे मोठे दांडके दे. ते जास्त उपयोगी येईल.” पण कृष्णाला मानी कर्णाचे असले क्षुल्लक मागणे आपण पुरे करणे कमीपणाचे वाटले असावे. तो पुन्हा कर्णाला म्हणाला, “कर्णा,मी तुला रथ देत असता तू मला लाकडाचे दांडके मागतोस ! आणि मी ते देईन अशी अपेक्षा करतोस? अजूनही विचार कर! मी तुला पाहिजे तसा रथ देईन, बघ! “

कर्ण मनांत म्हणाला असेल,” रथापेक्षा दुसरा सारथी देतो म्हणाला असतास तर माझ्या स्वभावाला मुरड घालूनही ते मी लगेच मान्य केले असते.”

कर्णाने समोर मोडून पडलेल्या रथांपैकी एका रथाचा दांडका काढून आणला. ते मोठे दांडके चाकाच्या पुढे ठेवून त्यावरून चाक बाहेर काढण्याच्या खटपटीस लागला.

पण अखेर कर्णाची वेळ आली होती. कर्णाच्या त्या स्थितीत अर्जुनाने युद्धधर्माच्या विरुद्ध कृत्य करीत त्याच्यावर बाण मारायला सुरुवात केली. तेव्हा कर्णाने अर्जुनाला अशा परिस्थितीत लढणे हे युद्धधर्माविरुद्ध आहे; ह्याला धर्मयुद्ध म्हणत नाहीत असे सांगितले. पण “तेव्हा कुठे गेला होता राधासुता तुझा धर्म?” (कवि मोरोपंत) अशी एकेका प्रसंगाची आठवण करून देत, प्रश्न विचारत, अर्जुनाने कर्णावर शरसंधान चालूच ठेवले… इत्यादी इत्यादी …. भाग माहित आहेच.

कर्णानंतर शल्यच कौरवांचा सेनापती झाला. पण एका दिवसातच शल्याचा फडशा पडला. पांडवांकडून निघताना कृष्ण हसत शल्याला जे म्हणाला त्याचा अर्थ शल्याला अखेरीस लक्षात आला असेल!

वजन-मापाची, लांबी- रुंदीची, अंतराची कोष्टके प्राथमिक शाळेत पाठ करावी लागत त्यावेळेस कंटाळा यायचा. इंच फूटांपासून, यार्ड ,फर्लांग ते मैल ह्यांची कोष्टके पाठ करण्यापेक्षा मैलो न् मैल चालणे बरे वाटायचे. आपल्याकडे एक मैला नंतर दोन मैल हे अंतर सुद्धा कोष्टकात होते. दोन मैल म्हणजे एक कोस. एका मैलापेक्षा जास्त अंतर कोसात सांगितले जात असे. खेड्यात पलीकडचे गाव ,”अहो हे काय चार कोसावर तर आहे!” असे म्हणत.

काय गंमत आहे पाहा. पैशा नाण्यांची कोष्टके पाठ करताना मात्र मजा वाटायची. माणसाला लहानपणापासून पैशाचे आकर्षण आहे हेच खरे. आम्हा लहान मुलांना पैशाचे महत्व माहित नव्हते. पण पैसे खुळखुळायला मजा येत असे. सुट्या पैशांची नाणी बाजूला करत चवड रचणे हा एक वेगळाच विरंगुळा असे. नोकरीत फिरतीवर असताना भुसावळ मेडिकल स्टोअर्समध्ये रात्री दुकान बंद केले की बरेच वेळा गप्पा मारत, मालक बाळासाहेब आचार्यांच्या बरोबर नाण्यांची; रूपये, दोन रुपये, पाच रुपयांच्या नाण्यांची चवड करत त्यांचा गल्ला मोजत असे. आचार्य विनोदी बोलायचे. त्यांच्यामुळे माझे कोमट विनोदही कढत व्हायचे. पण ह्या हसण्या खिदळण्यामुळे नाणी व चवड पुन्हा मोजायला लागायची! पण बाळासाहेब हुशार. नोटा मात्र ते स्वत: मोजत !

बाजारात शिरताना, कापडाची पथारी पसरून पैशाची, एक आण्याची, चवल्यांची (दोन आण्यांचे नाणे) , पावल्यांच्या (चार आण्यांचे एक नाणे, अधेली ( आठ आण्यांचे नाणे) आणि रुपयांच्या नाण्यांच्या चवडी रचून चिल्लर देण्याचा व्यवसाय करणारे दिसले की आता बाजारात आलो हे समजायचे. नाण्यांच्या त्या चवडी व बाजूला नाण्यांच्या सरमिसळीचा ढिगारा मागे वळून वळून पाहात पुढे जात असू.

‘पैशांची चवड’ घेऊन बसलेले तीन चार जण पाहिले की मनात यायचे, “इतके पैसे! हे उघड्यावर घेऊन कसे बसतात? “ आम्हाला पैसे मुठीत घाम येईपर्यंत घट्ट धरून तरी ठेवायचे किंवा चड्डीच्या खिशात तळाशी खोल दडवून ठेवायचे येव्हढेच माहित होते. दुसरा प्रश्न पडायचा की हे एव्हढे पैशेवाले लोक आणि रस्त्यावर पथारी पसरून का बसलेत? आणि ह्यांचा अवतार इतका साधा कसा? ह्या व अशा सगळ्या प्रश्नांना श्यामने एकाच प्रश्नाने वाचा फोडली. त्याने वडिलांना विचारले की,” हे आपला पैसा का विकतात? आणि दुसरे लोक तो कशाने विकत घेतात? “ अण्णांनी आम्हाला समजेल असे थोडक्यात सांगितले की,”ही माणसे,ज्यांना सुटे पैसे, मोड हवी असते त्यांची ती मोठी नाणी, नोटा घेऊन त्याबदली सुटे पैसे देतात. त्याबद्दल ते थोडे पैसे कापून घेतात; म्हणजे पैसे कमी देतात.”

आज रस्त्यांवर पैशांच्या नीटनेटक्या रचलेल्या चवडी व तो व्यवहार करणारी ती लहान माणसे दिसत नाहीत. ती आता गगनचुंबी इमारतीतील काचेच्या चकाचक ॲाफिसातून डॅालर्स, पाउंड, युरो,येनच्या खरेदी विक्रीचा आंतरराष्ट्रीय व्यापार करत असतात !

पैशाची मोजणी पै ह्या एकाक्षरी लहान नाण्याने होई. तीन पै मिळून एक पैसा होई! पण पै हे नाणे बंद झाले होते. दोन पैशांचा एक ढब्बू होत असे. हे तांब्याचे मोठे नाणेही एक दोनदाच पाहिल्याचे लक्षात आहे. तेही बंदच झाले होते. पण त्या ऐवजी ब्रिटिश सरकारने दोन पैशाचे एक लहानसे चौकोनी नाणे काढले होते. तेही लवकरच बंद झाले! पै वरून चिं. वि. जोशींच्या लहानपणी त्यांनी केलेल्या विनोदाची आठवण येते.. ते आपल्या वडिलांबरोबर जात असता म्हणाले, “बाबा,तो पहा एक पैसा येतोय.” चिंवि काय म्हणत होते ते वडिलांना समजेना. . त्यांनी विचारले,” अरे कुठाय पैसा?” “तो काय,समोरून पै काका आणि त्यांची दोन मुले येताहेत. तीन पै एक पैसा!”

महायुद्धाचे ढग येऊ लागले तसे पैशाच्या नाण्यांच्या जोडीनेच व्यवहारात नोटांची चलती सुरु झाली. नोटा होत्याच पण सामान्यांच्या वाट्याला कमी येत. पगारदार नोकर, व्यापारी लोकांत, बॅंकात, नोटांची उठबस जास्त होती.नाण्यांचे आकार कमी होऊ लागले. रुपयातली चांदी एकदम कमी झाली. इतर नाण्यातील स्टेनलेस एकदम वाढले. पैशाची तर फार नाटके झाली. पहिल्या प्रथम तांबडा पण साधा एक पैसा असूनही त्याचा आकार नेटका होता. तो निम्याने कमी झाला.
युद्ध सुरू झाल्यावर तर त्याला मध्यभागी भोक पाडले! त्याला भोकाळी पैसा नाव पडले. त्याकाळची जुनी मंडळी पैशाचे हे हाल पाहून नेहमीची शेरेबाजी करू लागली. “चिंतामणराव! काही खरं नाही आता. ”कलियुग आलं हो कलियुग!काय काय पाहावं लागणार आहे आणखीन! पांडुरंगा तुलाच माहित!” हे केवळ एका पैशाचा आकार कमी झाला व हे कमी झाले म्हणून की त्याचा कोथळाच बाहेर काढला त्यामुळे ही थेट कलियुगापर्यंत नेणारी नेहमीची पराकोटीची शेरेबाजी!

पण लोकही इतके डोकेबाज की स्टोव्ह रिपेर करणाऱ्यांनी त्याच्या पंपाच्या दट्ट्यात वॅाशर म्हणून; सायकल दुरुस्ती करणाऱ्यांनी, लहान यंत्रे दुरुस्त करणाऱ्यांनी तो पैसा वॅाशर, चकती म्हणून वापर करायला सुरुवात केली. काही पेंटर लोकांनी कल्हई करून पाट्यांच्या अक्षरात, बॅार्डरच्या नक्षीत,तर बायकांनी लहान मुलींच्या परकराच्या घेराला कल्हई केलेला व साधा पैसा वापरून फॅशन करायला सुरुवात केली. बऱ्याच हौशी पोरांनी तांबड्या करदोट्यात तो ओवून गळ्यात घातला. तर पैलवान लोक काळ्या दोऱ्यात ओवून दंडात ताईत म्हणून बांधू लागले! पैशाचे व्यवहारातील हे असले चलनवलन पाहून, पैशाचे अवमूल्यन आहे का मूल्यवर्धन आहे ते अर्थशास्त्र्यांनाही समजेनासे झाले!

चार पैसे एक आणा, दोन आण्यांची एक चवली. चार आण्यांची एक पावली किंवा सोळा आण्यांचा एक रुपया होतो हे कोष्टक न पाठ करताही शाळकरी मुलांनाही माहित असे. आजही अनेकांना,पैसा जवळ नसला तरी, पैशाचे कोष्टक मात्र तोंडपाठ असते. अनेक गरीबांना फक्त कोष्टकच येत असते.

रुपया म्हणताना तो,”चांगला एक बंदा रुपया,” किंवा “खणखणीत एक रुपया दिला की त्याला !”असे जोर देऊनच म्हटले जाई. रुपया हे नाणे खरेच मोठे होते. चांदीचा रुपयाही पाहिला व हातात घेतल्याचे आजही अनेकांच्या लक्षात असणार ह्यात शंका नाही. कुणी आपली वस्तु किंवा बाजू खरी व भक्कम असल्याची ग्वाही,”अहो आमचे नाणे खणखणीत आहे!” तसेच लग्नाच्या स्थळा संबंधात मुलाची किंवा मुलीची ग्वाही देताना, “अहो आमचा मुलगा-मुलगी म्हणजे खणखणीत बंदा रुपया आहे!” असे अभिमानाने सांगितले जाई!

चांदीचे रुपये ह्या हातातून त्या हातावर ओघळत नेताना होणारा आवाज आजही ऐकू येतो ! आजही कधी चार पैसे खिशात खुळखुळतात तेव्हा जगाचा राजा झाल्याचा आनंद होतो.

नाहीतरी पैशाचाच आवाज सर्वात गोड असतो म्हणा!

बेलमॉंट