बेलमाॅन्ट

संत नामदेव, संत ज्ञानेश्वर, एकनाथ तुकाराम ही नावे त्यांची चरित्रकथा, त्यांच्या जीवनातील काही घटना कुणाला माहित नाहीत? बहुतेकांना माहित आहेत. पण बरीच संत मंडळी अशी आहेत की त्यापैकी काहींची आपणास नावे किंवा प्रसंग घटना बहुतेकांना माहित नसण्याची शक्यता आहे. तर अशा काही संतांच्या मांदियाळीतील, गर्दीतील काही संतांच्या गोष्टी आपण ऐकू या. अशा गर्दीतल्या किती संतांविषयी सांगणे मला जमेल ते मला आज सांगता येणार नाही. पण सुरुवात तरी करायला काय हरकत आहे? खरंय की नाही?

आपले बहुतेक सर्व मराठी संत हे विठ्ठलाचे भक्त आहेत. वारकरी पंथाचे म्हणजेच भागवत आहेत. पण असाही एक भक्त पंढरपुरातच,तेही संत नामदेवांच्या काळातच,होऊन गेला ; तो रुक्मिणीचा भक्त होता. त्याचे नाव भागवत होते पण तो परिसा भागवत म्हणूनच ओळखला जातो.

भागवत रुक्मिणी देवीचा मोठा एकनिष्ठ भक्त होता. रोज पांडुरंगाच्या देवळात जाऊन तेथील देवी रुक्मिणीची तो मनापासून पूजाअर्चा करीत असे. त्यानंतर ध्यानस्थ होऊन तिचेच तो ध्यानचिंतन करत बसे. मग भजन करून नैवेद्य दाखवून घरी येई. घरी आले की संसारप्रपंचातील रोजचे व्यवहार चालू होत असत. भागवत मनापासून दिवसभर ‘उठता बसता खाता पिता’ रुक्मिणी मातेचे स्मरण करण्याचा प्रयत्न करत असे. ते चालूही असेल पण प्रपंचाच्या रहाटगाडग्यात अडकल्याने ते एकचित्ताने होत नाही ह्याची त्याला जाणीव होती. म्हणून तो मनात खंत करीत असे.

असाच एकदा भागवत रुक्मिणीपुढे तल्लीन होऊन ध्यानस्मरण करत बसला असता रुक्मिणीने त्याला दर्शन देऊन त्याच्यबावर कृपा केली. इथेच न थांबता ती भागवताला म्हणाली, “ भागवता बाळा तुझी काही इच्छा असेल तर सांग. आपल्याला आई रुक्मिणीचे प्रत्यक्ष दर्शन झाले ह्या परमानंदात असलेला भक्त भागवत म्हणाला,”आई! तुझी भक्ति अखंडित करता यावी ह्या शिवाय माझं तुझ्यापाशी दुसरे काय मागणे असणार? “ रुक्मिणीने ते ऐकून घेतले. पण भक्ताच्या मनातले त्याच्या दैवताशिवाय कोण चांगले जाणू शकते? शिवाय रुक्मिणीकांत पांडुरंगापेक्षा जगाचे व्यवहार कशावर चालतात ह्याचे तिला पूर्ण ज्ञान होते. तिथल्या वास्तवाची तिला चांगली माहिती होती. तिने भागवताला एक परिस दिला. “ आता तुझ्या भक्तीआराधनेत, भजन-पूजनात व्यत्यय नाही ना येणार?असे हसत हसत म्हणाली.

आई रुक्मिणीने आपल्याला प्रत्यक्ष दर्शन दिले ह्या परमानंदात असलेल्या भागवताला देवीने परीसही दिला ह्याचा व्यावहारिक आनंदही दुप्पट झाला!

भागवताने घरी आल्यावर हर्षभरित होऊन देवळात घडलेली हकीकत आपली बायको कमळजेला सांगितली. परिस दाखवला.एका सुईला तो लावून तिचे सोने झाल्याचे पाहून दोघांचाही आनंद पोटात मावेना! भागवत निष्ठावान भक्त होता तरी त्याचे पाय जमिनीवर होते. तो बायकोला आणि स्वत:लाही सावध करत म्हणाला,”आपल्या जवळ परिस आहे हे कुणालाही कळता कामा नये. कुणापाशीही बोलू नकोस. आपण पंढरपुरी राहतो आहोत हे विसरु नकोस. इथे आणि आसपास संतसज्जनांची वस्ती आहे. त्यांना जर समजले की भागवताने रखुमाईला मागून काय मागितले तर परिस! बरं मी न मागता देवीने दिला म्हटले तरी देवी रखुमाईने सुद्धा देऊन दिले काय तर परिस! असे ते माझ्या आईलाही बोल लावतील. त्यापेक्षा गरीबासारखे गप्प बसलेले किती बरे! “

भागवताचा दिनक्रम चालू होता. नेहमीपेक्षा दुप्पट उत्साहाने जास्त निश्चिंततेने चालला होता.त्याने परिस एकदम पहारीला लावला नाही. टाचणीलाच लावला. बाहेर वावरताना भागवताचा वेष पूर्वीचाच पण मुद्रा जरा दीनवाणी आणि वागण्यातील वृत्तीही उदास दिसू लागली. घरात सुग्रास जेवण पण बाहेर आपण कदान्न खातो असा चेहरा घेऊन वावर. तरीही, घरात रोज चांगले चुंगले, गोडा धोडाचे, दुधा तुपाचे भोजन होत असे. त्याची देहावर येणारी कांती कशी लपवली जाईल! तरी अनेक पंढरपुरकर त्या कांतीला भक्तीचे तेज मानीत. तेही खरे असणार. पण चांगल्या अन्नाचाही तो परिणाम असणारच.
भागवत हा विरक्ती दाखवत होता. काही प्रमाणात त्याच्या भक्तीचे ते फळ असेलही. पण समाजातले सज्ञान परीक्षक जन होते त्यांना भागवताला काही तरी घबाड लाभले असावे हे त्यांना जाणवत होते. जसे वक्त्याला श्रोत्यांच्या चेहऱ्यावरून आपले व्याख्यान त्यांना समजले, आवडले का ते कंटाळवाणे रटाळ होतेय हे लक्षात येते; दिव्यात तेल आणि वात आहे का नाही हे प्रकाशच सांगतो तसे चतुर, जाणत्या जनांना भागवताची विरक्ति, उदासीन वृत्ती खरी नाही असे वाटत होते.

भागवताची बायको नेहमी प्रमाणे एकदा चंद्रभागेवरून पाणी घेऊन निघाली असता तिला संत नामदेवाची पत्नी राजाई भेटली. कमळजाला पाहताच राजाई म्हणाली,” ही मी आलेच घागर भरून. मी येईतो थांब.दोघी मिळून जाऊ.” राजाई पाणी घेऊन आली. दोघी चालू लागल्या. बोलू लागल्या. मध्येच थांबायच्या. राजाईचे लुगडे साधेच. तसेच खाणेपिणेही बेताचेच. ती रोड झाली होती.अशक्त दिसत होती. राजाईकडे निरखून पाहात कमळजा म्हणाली,” राजाई कसं चाललंय तुझं? बरं आहे ना?खरं सांग. शेजारीण मैत्रिणीपाशी काही लपवायला नको. लपतही नाही.” “अगं लपवायचं काय आहे? सांगण्यासारखं वेगळं काही नाही. आमचे हे पांडुरंगाच्या भजनभक्तीतच रंगलेले. त्यातच गुंगलेले. धंदा व्यवसायाकडे पाहिजे तेव्हढे लक्ष नाही. चाललंय आमचं रुटुखुटू!”नामदेवाची राजाई म्हणाली तशी कमळजा जरा उत्साहानेच सांगू लागली,” “ ह्यांनी रुक्मिणीची भक्ति केली. आमचं बरे चाललेय बघ.”दोघी पुढे निघाल्या. चालता चालता कमळजा सांगू लागली,” अगं भावजींना म्हणावे ज्या झाडाला ना फूल ना फळ लागत नाही त्याला पाणी घालून व्यर्थ का शिणावे? विहिरीसी न लागता जीवन। व्यर्थच उकरायाचा शीण। तेवी प्रसन्न न होता रुक्मिणीरमण। कासया करावे आराधन।। अगं जो सोयरा लग्नमुंजीतही आहेर देत नाही त्याला कोणी कधी बोलावते का? पंढरीनाथाचे इतके भजन करूनही जो आपल्या भक्ताची साधी रोजची पोटापाण्याची चिंता सोडवत नाही त्याची भक्ती का करावी? ती काय कामाची? “इतके कमळजा राजाईला बोलली तरी तिला राजाईबद्दल प्रेम होते.,कमळजाचे घर आले. ती राजाईला म्हणाली, “आत ये, जरा थांब.” कमळजा आत जाऊन परिस घेऊन आली. “माझ्या नवऱ्याने रखुमाईची अनन्यभावाने भक्ती केली. ती माऊली प्रसन्न झाली. तिने आम्हाला हा परिस दिला”हा परिस घे. तुझी गरज भागव. लागलीच मला परत आणून दे. काहीही झाले तरी परिस मला द्यायला विसरू नकोस. माझी तुला विनवणी आहे ही. येव्हढे चुकवु नकोस. आपल्या दोघींच्याही नवऱ्यांना यातले काही समजू न देता सगळे लवकरझाले पाहिजे. कसेही कर पण परिस आणून दे.”
राजाई हरखून गेली होती. घरी आली. घरातल्या सुया कातऱ्या किल्ल्याना परिस लावून सोन्याच्या केल्या. त्यातलेच किडुक मिडुक सोनं घेऊन सोनाराकडे गेली. सोने देऊन द्रव्य घेतले. राजाई, गोणाई, कमळजा काय सर्व बायकाच. राजाई पहिल्यांदा वाण्याकडे गेली. संसाराला लागणारे धान्यधुन्य. पिठ मिठ, तेल तिखट, गूळ पोहे, खारिक खोबरे, हिंग जिरे खडीसाखर बत्तासे सर्व काही घेतले.

नामदेवासाठी धोतर अंगरखा, मोठे पागोटे; मुलांसाठी कापड चोपड, जनीसाठी लुगडे खण आणि सर्वात शेवटी स्वत:साठी अगदी बेताची जरीच्या काठा पदराचे साधेच लुगडे आणि खण घेऊन घरी आली. चारी ठाव स्वैपाक केला. भांडी कुंडी रचून मांडणीवर ठेवली. केरवारे आटपुन नवे लुगडे नेसून नामदेवाची वाट पाहू लागली.

दोन प्रहरी नामदेव आले. जेवायला बसण्यापूर्वी स्वैपाक, धान्य,गूळ खारका खोबऱ्यांनी भरलेले डबे वगैरे पाहून आणि सर्व नवऱ्यांप्रमाणे सगळ्यात शेवटी राजाई आणि तिच्या नव्या लुगड्याकडे पाहून त्यानी विचारले,” ही सगळी इतकी सामुग्री कशी आली घरात?” राजाई काही बोलेना ना काही सांगेना. मग इकडून तिकडे वळणे घेत बोलू लागली. नामदेव म्हणाले,” खरे काय ते स्पष्ट सांग.नाहीतर मी जेवणार नाही.” राजाई रडवा चेहरा करून रुक्मिणीने आपल्या भक्तावर प्रसन्न होऊन भागवताला परिस दिला. कमळजाने मैत्रिण म्हणून आपल्याला गरज भागवण्यापुरता तो दिला.कुणालाही, तुम्हालाही आणि भागवतभाऊंनाही ह्यातले काही कळू न देता झाले पाहिजे अशी सर्व हकीकत सुगतवार सांगितली. हे इतके सांगूनही फारसे बिघडणार नव्हते. पण आधीच रडवेला झालेला चेहरा आता केव्हाही रडू कोसळेस असा होतसा ती नामदेवाला म्णाली,”तुम्ही विठ्ठलाची लहानपणापासून इतकी भक्ती करता; त्याचे दिवसरात्र भजन कीर्तन करता पण घरात खायला ल्यायला पुरेसे नसते; मग त्या पांडुरंगाची भक्ती काय कामाची? असे तिने जेव्हा विचारले तेव्हा सगळे गाडे बिघडले आणि घसरले!

नामदेव शांत खरे पण आता थोडे रागानेच उत्तरले,” विठा नारायणाची आई,आपल्याला विठ्ठलाची भक्ती पुरेशी आहे. त्याची भक्ती करता येणे,करणे हीच त्याची आपल्यावर कृपा आहे.ही असली किमया काय कामाची? मला तो परिस बघू दे.”राजाईने भीत भीत तो परिस नामदेवा हाती सोपवला. नामदेव तसाच उठला आणि चंद्रभागेकडे निघाला. तिथे जाऊन त्याने तो परिस नदीत भिरकावून दिला!

नामदेवाच्या मागोमाग राजाई रडत ओरडत,” अहो तो परिस मला कमळजेला दिला पाहिजे. मला द्या तो. नाहीतर तिला शिक्षा भोगायला लागेल. माझ्यामुळे कमळजेला किती त्रास भोगायला लागेल हो! अशी रडत भेकत विनवणी करीत चालली होती.पण नामदेव पार पुढे गेले होते.

नदीकाठी नामदेव पांडुरंगापुढे आपल्याला दोष देत बसले होते. नामदेवांच्या लहानपणापासूनच्या सवयीप्रमाणे आताही ते विठ्ठलाशी बोलत होते. “पांडुरंगा !विठ्ठला,मायबापा!अरे तू मला ह्या मोहा्च्या उपाधीत कसे पाडलेस रे! राजाई झाली तरी ती म्हणजे मीच ना? आम्ही दोघे वेगळे नाहीत पांडुरंगा.तिला मोह झाला असे कसे म्हणू विठ्ठला ! पाणी आणि त्यावरच्या लाटा वेगळ्या असतात का? सूर्य, प्रकाश,आणि किरणे ही वेगळी कशी विठ्ठला? मोह मलाच झाला. ह्या उपाधीत मीच सापडलो ह्यातून मला बाहेर काढ.” असे म्हणत ्सताना तो येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये असा धावा करत, उन्हाची तिरिप चुकवण्यासाठी, ‘निढळावरती ठेवूनी कर’, ‘झळकतो का गगनी पितांबर’ हे मोठ्या आशेने पाहू लागला. नामदेवाचे पांडुरंगाशी संभाषण चालू होते.

कमळजेच्या घरी दुसरेच रामायण घडत होते. परिसा भागवतही घरी आला होता. आल्यावर देवपूजेला बसला. अलिकडे लागलेल्या सवयीमुळे देव संबळीतून काढताना त्याला आपला’प्राण’परीस हाताला लागला नाही; डोळ्यांना दिसला नाही.”बाहेर काढला होता का? कशासाठी काढला? कुठे ठेवला?” असे एकापाठोपाठ एक प्रश्न कमळजेला विचारू लागला.कमळजा गोंधळली.पण अखेर तिने आपण तो परिस नामदेवाच्या राजाईला दिला. ती आता लगेच येईलच. आणून देईल.असेसांगितले. ते ऐकून परिसा भागवत कमळजेवर चिडूनम्हणू लागले ,”अगं तो परिस आहे परिस! चिलिम पेटवायची गारगोटी नाही ती. काय समजलीस? रोज चूल पेटती ठेवून गोड खाऊ घालणारी अन्नपूर्णाआहे ती? , “माझे आई! ती राजाई येण्याची वाट पहात बसणार का? तूच ताबडतोब जा आणि घेऊन ये आपला परिस.”

कमळजा धावत पळत राजाईकडे आली. राजाई रडत असलेली पाहून तिच्यापोटात धस्स झाले. राजाईला तिने का रडतेस असे विचारल्यावर तिने नामदेव परिस घेऊन चंद्रभागे तीरी गेला असे म्हटल्यावर कमळजाही छाती पिटीत रडू लागली.
दोघीही रडत रडत नदीकडे निघाल्या. दोन भक्तांच्या बायका रडत भेकत निघाल्या हे पाहून आजूबाजूचे, शेजारी पाजारीसगळे त्यांच्या मागू नदीकडे निघाले. हा हां म्हणता “ परिसा भागवताचा परिस नामदेव घेऊन नदीकडे गेलाय!” नामदेवाने परिसा भागवताचा परिस हाडपला!” “नामदेव परिस कमरेला बाधून चंद्रभागेवर भजन करतोय.” ह्याच्याही पुढे “नामदेव भागवताचा परिस घेऊन पंढरपुरांतून पळून गेला!” अशा नाना तऱ्हेच्या बातम्या अफवा पसरल्या.हे ऐकून परिसा भागवतही लगोलग चंद्रभागेच्या तीरी आला.

काठावर नामदेव शांतपणे विठ्ठल भावात दंग होऊन बसले होते. त्यांना पाहिल्या बरोबर नामदेवाकडे बोट रोखून, मधून लोकांकडे पाहात भागवत म्हणाला,” नामदेवा! हे बरे नाही केलेस.माझा परिस चोरून घेतोस आणि इथे येऊन विठ्ठल भक्ती करतोस.अरे बगळाही इतक्या ढोंगीपणाने ध्यान करणार नाही. मुकाट्याने माझा परिस मला दे.” पहिल्यांदा नामदेव काहीच बोलला नाही. पण रीतीप्रमाणे लोक आपल्याला वाटते ते बोलू लागली.

काही जण,” बघा बघा! संत म्हणवणारे कसे भोंदू असतात !त्या परिसा भागवताचा परिस हाडपलाय आणि आता भजनाचे नाटक चाललेय!” तर दुसरे काही,” अरे हा भागवत तरी कसला! हा स्वत:ला हीन दीन दाखवत
पडलेला चेहरा घेऊन वागत होता. पण बघा आता! परिस असल्यामुळे सोने करून रोज पंचपक्वान्नांचे जेवण हदडित होता. अहो पाहा पाहा! त्याच्या चेहऱ्यावरची तुकतुकी चमक पाहा.” “ नुसते फाटके धोतर आणि अंगावर मळका पंचा पांघरला की माणूस गरीब दिसेल पण गरीब होत नाही. आता परिस गेल्यावर नामदेवावर चोरीचा आळ घेतोय.व्वाह!” तर काही नामदेवाला दोष देऊ लागले. दुसरे आणखी काही जन,” अहो आपण सामान्य माणसं. भक्ती परमार्थ काय समजतो आपल्याला? ही स्वत:ला संत म्हणवून मिरवणाऱ्यांची कामे.आपल्याला नक्की काय माहित असणार आहे? पण एक विठ्ठलाचा लाडका भक्त म्हणवणारा आणि दुसरा रुक्मिणीचा नि:सीम सेवक म्हणवणारी ही देवाची दोन माणसे चार चौघात आरोप प्रत्यारोप करताहेतह्याचा अर्थ दोघांतही काही तरी बरेवाईट असणार !”

नामदेव शांत पण ठामपणे म्हणाला,”परिस माझ्या काय कामाचा? मी तो नदीत फेकून दिला!”त्यावर परिसा पटकन म्हणाला,” तुमच्या कामाचा नव्हता तर माझा मला परत करायचा!”लोक हो हो म्हणू लागले. नामदेव त्यावर उत्तरला, “ भागवता, तुम्ही स्वत:ला विरक्त, संसारात उदास म्हणून दाखवत,व्यवहार करीत होता. तुम्हाला तरी तो कशाला हवा? मी चोरून माझ्यापाशी ठेवला नाही. नदीत फेकून दिला.पाहा नदीत;शोधा. “ “अरे वा! फेकणार तुम्ही आणि शोधायचा आम्ही? तोही ह्या चंद्रभागेच्या तळातल्या वाळूरेतीत? नामदेवा तू टाकलास तूच शोधून काढ.”

हे ऐकून नामदेवांनी चंद्रभागेत मोठी बुडी घेतली. काही वेळाने ते वर आले ते ओंजळभर वाळू घेऊन. ते परिसाला म्हणाले,” परिसा भागवता, ह्यातला तुझा परिस कोणता तो घे!” भागवत कपाळाला हात लावून बोलला,” नामदेवा चंद्रभागेच्या ह्या वाळू गोट्यात कुठे माझा परिस असणार?” पण आता उत्साह संचारलेल्या एकदोघांनी लगेच जाऊन सुया टाचण्या आडकित्ते आणले. नामदेवाच्या ओंजळीतल्या वाळूरेतीला लावून पाहू लागले तर कशालाही ती वस्तु लावा सोन्याची झाली. सगळ्या वस्तु सोन्याच्या झाल्या! वाळूचे सोने झाले! लोकांमधून ओSSSह असा मोठा उदगार उमटला!

नामदेव आपली वाळूने भरलेली ओंजळ पुढे करीत प्रेमळपणे म्हणाले, “परिसा हेघे तुझे परिस!” परिसा भागवत ओशाळला. खाली मान घालून गप्प झाला. नामदेवांना हात जोडून म्हणाला, “नामदेवमहाराजा, रुक्मिणीमातेने दिलेल्या एका परिसाने फुगलो होतो. आज तुमचा हातच परिस आहे हे मलाच काय सर्वांनाच पटले आहे. तुमचा हा कृपेचा हात ज्याला लागेल त्याच्या आयुष्याचे सोने होईल! आपल्या कृपेचा हा वरदहस्त माझ्या मस्तकी असू द्या म्हणजे सर्व काही भरून पावलो!”

संतकवि महिपतीबुवांचा परिसा म्हणतो, “तुमचे चरण लागती जेथे। सकळ ऐश्वर्य ओळंगे तेथे। आता परिस नलगे माते।अभय हस्ताते चिंतितो।।”

( महिपतीबुवांनी ओव्यांतून सांगितलेल्या कथेतील मध्यवर्ती कल्पनेवर आधारित)

सणासुदीचे दिवस आले की सगळ्यात मोठा बदल होतो तो राशि- भविष्यात. सर्व राशींच्या लोकांचे एकगठ्ठा चांगभले होऊ लागते.कालपर्यंत ज्यांच्या पाठीमागे साडेसाती होती, कुणाला राहू गिळू पाहात होता, कुणाच्या मानगुटीवर केतू बसला होता आणि ‘कन्या’राशींच्या मंगलकार्यात मंगळ खदिरांगार डोळ्यांनी पाहात होता त्या सर्वांची भविष्ये इतकी उज्वल होतात की त्यांना हा काय चमत्कार असा आनंद होतो. दिवाळीचे दिवस तर आनंदाचे होतातच पण पुढचे वर्ष कसे आहे ह्याचीही काळजी मिटलेली असते! दिवाळीत जशी सुखदायी नाटके आणि कौटुंबिक सिनेमांची गर्दी होते तसे इकडेही नाताळाचे वेध लागले की कौटुंबिक आणि आनंदी आनंद गडे अशा ख्रिसमसवर आधारलेल्या नव्या जुन्या सिनेमांची लाट येते.

परवा मी एक फार पूर्वीचा पण सदाबहार It’s Wonderful Life हा उत्कृष्ट सिनेमा पाहिला. मुद्दाम black and white पाहिला. ह्या सिनेमाचे नंतर अनेक वेळा रंगीतीकरण झाले आहे. ह्याचे दिग्दर्शन लेखन पटकथा प्रख्यात दिग्दर्शक Frank Kapraचे आहे. सिनेमा उत्कृष्ट आहे ह्यात शंकाच नाही. फ्रॅंक कापराला सहा वेळा Oscar मिळाले आहे. त्यात दुसऱ्या महायुद्धावरील डाॅक्युमेंटरीचा समावेश आहे. त्याच्या सिनेमांना नऊ पेक्षा जास्त वेळा ॲकॅडमी अवाॅर्डसाठी नामांकन मिळाले आहे. त्याने पूर्ण लांबीचे चित्रपट, लघुपट, डाॅक्युमेंटरीज वगैरे एकंदर ५८ चित्रपट काढले. ह्यात तो लेखक पटकथाकार, संवाद लेखक निर्माता अशा विविधरूपाने आहे. तो चांगला लेखकही होता. त्याच् It Happened One Night, Mr.Smith goes to Washington, Mr. Deed Goes to Town, You Can’t Take It With You, Lost Horizon(James Hiltonच्या कादंबरीवरील)ह्यासारखे बरेच चित्रपट गाजले. त्याने मूकपटाच्या काळापासून बोलपटाच्या सुवर्णकाळातही काम केले आहे. क्लार्क गेबल, जेम्स स्टीवार्ट, कॅरी ग्रॅंट, गॅरी कूपर, बेटी डेव्हिस. क्लाॅडेट काॅल्बर्ट, बार्बरा स्टॅनविक अशा त्या काळच्या अनेक नामवंत नट-नट्यांनी त्याच्या दिग्दर्शनाखाली काम केले आहे.

अमेरिकेतील बरेच नामवंत हे युरोपियन देशातून आले तसा काप्राही वयाच्या सहाव्या वर्षी इटलीतल्या सिसिलीहून आपल्या आईवडील बहिण भावंडांबरोबर अमेरिकेत आला.

लहानपणी लाॅस एन्जल्सच्या रस्त्यावर वर्तमानपत्रे विकून हा शाळेत जायचा. पुढे हायस्कूलचे शिक्षणही लहान सहान नोकरी करत पुरे केले. हा नंतर कॅलटेक इन्स्टिट्यूट मधून इंजिनिअर झाला. काॅलेजचे शिक्षणही घरची मदत व नोकऱ्या करूनच पूर्ण केले. हायस्कूलच्या अखेरच्या वर्षांपासून त्याला कवितेची आवड व गोडी निर्माण झाली. ती इंजिनिअर होत असतानाही त्याने ती जोपासली. पुढे तो लिहू लागला. पण नंतरच्या चढउताराच्या दिवसात त्याला वाटायचे की आपला मित्र एडवर्ड हुबल/हबलसारखा मीही शास्त्रज्ञ,खगोल शास्त्रज्ञ झालो असतो तर किती बरे झाले असते! हो तोच प्रख्यात ‘हबलची दुर्बिण’ वाला हुबल/हबल ह्याचा मित्र होता. ते दोघेही त्याच कॅलटेक इन्स्टिट्यूटमध्ये होते.

फ्रॅन्क काप्राला सिनेमा, सिनेमाच्या शक्तीचा फार अभिमान होता. वर्तमानपत्रकारालाही असाच अभिमान असतो. काप्रा म्हणतो: “ No saint, no pope, no general, no sultan ever has the power to talk to hundreds of millions of people for two hours in the dark.”
मला जाणवली ती गोष्ट म्हणजे ह्या वाक्यातील सेंट, सुलतान पोप वगैरे इंग्रजीत छापलेल्या शब्दांची सुरवात ठळक अक्षराने (Capital letterने होत नाही!)

त्याला लोकांविषयी नेहमी जवळीक वाटायची. सामान्यमाणसाला त्याचेही महत्व मोठे आहे तो कोण आहे हे त्याला समजून दिले पाहिजे असे वाटे. तो म्हणतो : “ Someone should keep reminding Mr.Average Man that he was born free, divine and strong And that goodness is riches, kindness is power and freedom is his glory.”

सिनेमाविषयी,विषयीची त्याची वचने अनेक आहेत. त्यासाठी त्याचे आत्मचरित्र Name Above the Title वाचावे लागेल. त्याने Cry Wilderness कादंबरीही लिहिली आहे. त्याशिवाय त्याच्या काही सिनेकथा व पटकथांचीही पुस्तके आहेत.

फ्रॅन्क कापरा, अनेकांप्रमाणे,हुकुमशाही दडपशाही जुलुमी सत्ता मग ती कोणाचीही,कोणत्याही ‘इझम’ ची असो त्याचा विरोधक होता. सामान्य लोकांचे कल्याण ह्वावे, त्यांच्यासाठी कल्याणकारी दृष्टिकोन व धोरणाचे सरकार असावे असे त्याला वाटे. त्याबरोबरच सर्वांमध्ये एकमेकांविषयी सामंजस्य प्रेम असावे हे त्याचे मत होते. तो सिनेनिर्मिती संबंधात सांगतानाही म्हणतो,” Mankind needed dramatization of the truth that man is essentially good, a living atom of divinity; that compassion for others, friend or foe, is the noblest of all virtues.” Films must be made to say these things, to counteract violence and to demobilize the hatreds.” एखादा मराठी संत इंग्रजीत बोलतोय असे वाटते!

परवा एका लेखकाने अशी आशा व्यक्त केली की May Capra never go out of style.
मी आणि संजीवनी अमेरिकेत आलो त्यावेळी सुधीरकडे आम्ही असाच डिसेंबरमध्ये सदाबहार उत्कृष्ट Miracle on the 34 Street सिनेमा पाहिला होता.

माणसाला त्याच्या चांगुलपणाचे पारितोषिक मिळवून देणारी एका ‘ प्रेमाच्या गावात’ घडलेल्या साध्या सुंदर सिनेमावरून लिहिणे झाले.

म्हातोबा म्हणजे म्हातोबाच. तोच तसा असू शकतो. आता सकाळचे सहा वाजले.म्हातोबा झोपलेला. बायको उठलेली. चूल पेटवून चहाला पाणी ठेवून ती मागच्या अंगणातल्या चुलाण्यावरच्या हंड्यात पाणी तापवत ठेवून आली.गरम पाण्यात चिमूट दीड चिमूटभर चा ची पत्ती टाकली. लहान गुळाचा खडा टाकला. गप्प बसून राहिली. चा उकळला दिसतंय. दोन्ही हाताने भांडं पटकन खाली उतरवलं. हुळहुळणारी बोटं पदराला चोळली.जर्मलच्या बगुण्यातलं चमचा दोन चमचं असंल दूध ओतलं. पितळीत चा ओकून गरम गरम पिऊ लागली. चा लालभडक असनं का पण लई गुळचाट ग्वोड होता त्याचाच म्हतोबाच्या सवाईला पोटभर जोर आला. सात वाजले. म्हातोबा झोपलेला. आठ वाजले, नऊ झाले, दहा कधीच होऊन गेले. म्हातोबा झोपलेलाच होता. हे काही आजचे नव्हते. रोजचेच. अकरा वाजले आणि डोळे किलकिले करत म्हातोबा पांघरूण नाकापर्यंत खाली आणून बघू लागला. हात पाय ताणत तो उठला.

म्हातोबा उठला म्हटल्याबरोबर सवाई लगबिगिनं बाहेर गेली. दुकानात जाऊन अधेलीभर दूध,पावबटेर आणि भाकरीचं पीठ आणि बेसन व गुळाचा मोठा खडा घेऊन आली. दुकानवाला दसऱ्या म्हातोबाचा दोस्त.तोम्हातोबा कडून पैसे घेत नसे.
म्हातोबाने पावबटेर बरोबर पितळी दोन पितळीभर चहा रिचवला. आंघोळ केली.सवाईला म्हणाला, “सवाई, अगं दनक्यात भूक लागलीय. काही हाये का चावायला. बायकोने भराभरा गरम भाकऱ्या आणि चून वाढलं. म्हातोबा मांडी ठोकून बसला. बुक्कीनं कांदा फोडला. तीन चार भाकऱ्या रिचवल्या. डाईरेक्ट तांब्यातूनच पाणी घटाटा प्याला. डोक्याला मुंडासं आवळून गुंडाळलं. खांद्यावर गमचा टाकून बाहेर पडला. मोठी फेरी मारून भूक लागली म्हणून घरी परतला.

रात्र झाली. होणारच ती. म्हातोबाला झोप येऊ लागली. तीही येणारच होती. म्हातोबा व त्याची सवाई पांघरूणात थोड्यावेळ खुसखुस बोलत राहिली. दोघंही झोपली. पण आज दसऱ्याला मात्र झोप येत नव्हती. “ ह्या म्हातोबाला काय करायचं ? काही काम करत नाही की कसला धंदाही बघत नाही. काही कर म्हटलं तर,” अरे माझ्या दोस्ता! हे बघ काम धंदा सर्वेच करत्यात. मला भूक-झोप-भूक थोडी एक चक्कर मारून येणं. वाटेत कुणी काही उचलून दे, हात लाव रे पाटीला, त्ये पोतं तिथं ठेवतोस का म्हटलं तर तसलं काही कराव. दमलो म्हणून भूक लागली म्हणत घरी यावं भाकरी, मीठ चटणी असेल त्या संगट खावं. झोप येत्येच बघ. अरे असल माझा हरी तर देईल खाटल्यावरी म्हणत गप झोपायचं बघ.”असं भाषाण ऐकवतो. पण मी दोस्त म्हणून मागेल ते देतो येव्हढं म्हणायचं इसरला. नेहमीच इसरतो. काही नाही. आता त्याला फुकट नाही द्यायाचं काई.असं ठरवलं आणि दसऱ्याला झोप आली.

रोजच्या प्रमाणे सकाळ झाली. रोजच वाजायचे तसे सहा, सात…नऊ, दहा वाजत वाजत अकरा वाजले. म्हातोबा उठण्याच्या तयारीत की त्याची लाडकी सवाई दुकानाकडे गेली.  “ रोजचंच सामान द्या भावोजी.”असे सवाई म्हणाली. आणि दसऱ्याच्या कपळावरआठ्यांचे जाळे पसरले. “ह्ये बघा, म्हात्याला सांगा आता फुकटचं काई बी मिलनार न्हाई. काम कर म्हनाव. मी दोन खोल्या बांधणार आहे. त्यासाठी डोंगरातल्या खदानातून दगड आणले त्यानं तर चार पैशे मिळतील.सांगा त्येला. तुमी तरी समजावा त्याला वैनी.”

वैनी नुसतीअर्धवट मान डोलवून आली. सवाईनं आज दोस्तानं काई दिलं नाही आणि काम केल्या बिगर फुकट मिळणार नाही सांगितलं. नंतर तिने दसऱ्या नवीन खोल्या बांधतोय त्यासाठी मोठे दगड आणून दिले म्हातोबाने तर त्याला चार पैसेही मिळतील; हा निरोपही सांगितला. ते म्हातोबानं सगळे ऐकून घेतले. नंतर म्हणाला, ते मोठ मोठे हैदर आणणं सोपं न्हाई. फार मेहनत पडते. हातच मोडंल माझा. सवाये, अगं ‘असंल माझा हरि तर देईल खाटल्यावरी!” काय?” सवाईने खरं खरं म्हणत निमूटपणे मान हलवली.

घरात होतं त्यात चा,जेवण केलं.म्हातोबा तोपर्यंत आंघोळ करून आलाच होता. रेट जेवल्यावर थोडा पडला आणि मुंडासे बांधून बाहेर पडला. भेटेल त्याच्याशी बोलत चालत गावाबाहेर आला ते त्याला समजलेही नाही. फक्त एक लांब पांढऱ्या दाढी मिशा असलेला म्हातारा तट्टावर बसून येताना दिसला. दिसला खरा पण तो मोठ मोठ्याने “अरे गाढवाच्या थांब थांब होSs होSS अरे गाजऱ्या ये गाजऱ्या थांब”असं घाबरून ओरडत वेगाने धावत सुटलेल्या गाजऱ्या तट्टाला लगाम ओढून ओढून ओरडत होता. पण गाजऱ्याच्या अंगात आल्यासारखे वेडे वाकडे उधळत चालला होता. तेव्हढ्यात म्हाताऱ्याच्या हातून लगाम सुटला. त्याची मांड सरकली. म्हातारा पडतोय की काय असे वाटत होते. तितक्यात म्हातोबा जोरात पळत त्या गाजऱ्या तटटापुढे घट्ट ऊभा राहिला. एक मोठी उडी खाऊन गाजऱ्यावर धावुन गेला. लोंबकळणारा लगाम पकडून खेचला. गाजऱ्याच्या तोंडावर दोन बुक्के मारले. लगाम फार जोरात खेचला की गाजऱ्याच्या तोंडातून फेसा बरोबर खरचटल्याने रक्तही आले. तट्टू थांबले. पण अजून थयथयाट चालू होता. म्हातारेबुवाही सावरले होते. म्हातोबा तट्टाच्या मानेवरून घसरत उतरला. गाजऱ्यापुढे जाऊन उभा राहिला. त्याच्या कपाळावरून, डोक्यावरून हात फिरवित म्हाताऱ्याकडे पाहात राहिला. गाजऱ्या शांत झाला होता.

म्हातारा म्हणाला,” इकडे बरेच टोळ भैरव येत असतात. गांज्या चिलिम ओढत बसतात. पण लेकरा तू कधी मधी दिसतोस. पण कुठे झाडाखाली डुलकी घेत पडलेला मी एक दोनदा तुला पाहिलाय.” “ बाबा, तुम्ही मायाळू दिसता. पर मला आता लई जोराची भूक लागलीय. जातो.” “ अरे पोरा थांब. तू माझा जीवच वाचवलास की आज. तुला मी काही द्यावं म्हणतो. देवानीच तुला पाठवलं. दमाझ्यापाशी आता तर काई नाई बग.देवच तुलाबी काही दिल. हां पण तू माझ्या संगट डोंगरावर चल. तिथे तुला दावतो द्येतो. बघ. चल.” “ अवो बाबा. ते डोंगराचं उद्या बघू. आत्ताच्या भुकेचं पाह्यला पाहिजे. मला घरी जाउ द्या. तुम्ही मायाळू वाटता, यव्हढी माया करा माझ्यावर.” म्हाताऱ्याने काही ऐकलं नाही. शेवटी कुरकुरत का होईना म्हातोबा आणि तो म्हातारा डोंगरावर आले. तिथे एक झाड होते. काही मोठे दगड होते. म्हातारा म्हातोबाला म्हणाला,” तो मोठ्ठा दगड हलव. म्हातोबा मनात म्हणाला माझ्या दोस्तासाठी दगड वाहून आणायला नको म्हणालो आणि ह्या म्हाताऱ्याचे दगड हलवत बसायलो मी. पण म्हातोबाने तो मोठा दगड हलवला. म्हातारा म्हणाला, “ तिथली पानं बाजूला करून खाली काय ते पाहा.” म्हातोबाने पाने हलवली . त्याला मोठे मोठे सहा पेटारे दिसले. म्हाताऱ्याने न सांगता त्याने ताकद लावून पेटाऱ्याचे झाकण उघडले.

कुंईकर्र्कर्र करत झाकण वर नेले. आत चांदीच्या मोहरा! दुसरी पेटी तिसरी पेटी करत साही पेट्या म्हातोबाने उघडून पाहिल्या सगळ्या पेट्या चांदीच्या नाण्यांनी भरलेल्या! म्हातोबाने एकेक पेटारा पक्का बंद करत पहिली पेटी बंद करताना थोडी नाणी हातात घेऊन म्हातारेबाबांना ,” अहो बाबा! हे काय?”असं मागे वळून विचारले तर म्हातारे बाबा नव्हते. गाजऱ्या तट्टूही नव्हते.कुठे गेला बाबा म्हणत ती नाणी मोजली सहा नाणी होती. खिशात टाकली पेटारा घट्ट बंद केला. वर पहिल्यासारखी सगळी पानं पसरली. तो ‘मोठ्ठा हैदरचा बाप’असा दगड ठेवला. आणि भूक लागलेली दमलेला म्हातोबा खाली येत झाडाखाली पडला. पडला तर झोपलाच. बऱ्याच वेळाने उठला. त्या पेट्या ती नाणी तो दगड सगळे स्वप्न होते की काय असे त्याला वाटले. उठला. जाऊ द्या काय करायचे आपल्याला म्हणत भुकेला म्हातोबा घराकडे निघाला. चालता चालता त्याला खिशात काहीतरी खळखुळ वाजतेय असे वाटले म्हणून खिशात हात घालून पाहिले तर तीच चांदीची सहा नाणी! अरेच्या सगळे खरेच होते. स्वप्न काहीच नव्हते. म्हातारे बाबाही खरेच होते. घरी आल्यावर म्हातोबा रेट जेवला. सवाईही जेवली. दोधे पांघरुणात खुसुखुसु बोलत होते. पण आज चांदीच्या नाण्याची खुसखुस होती. म्हातोबा घोरू लागला.रोजचा सूर्यच आजही उगवला. सहा, सात, आठ…दहा वाजून गेले. म्हातोबा आजही अकरा वाजताच उठला.

लगेच सवाई दुकानाकडे निघाली.म्हातोबाच्या दोस्ताला नेहमीच्या वस्तु मागितल्या पण रवा तूपही घेतले. हे पाहून दसऱ्याने आठवण दिली आता फुकटचे जिन्नस बंद. सवाई न बोलता हसली. “ किती झाले?” “चार नाणी” दसऱ्या तुटकपणे बोलला. सवाईने ठसक्यात पदराची गाठ सोडून चार नाणी दिली. दसऱ्यातील दुकानदाराने तिने पुन्हा पदरात बांधलेली दोन नाणीही पाहिली होती. पण सर्व पाहताना त्याच्या तोंडाचा आs झाला होता. सावरून त्याने हे कसे काय झाले ते विचारल्यावर आज रात्री दुकान बंद केल्यावर घराकडे या. तुमचे दोस्त सांगतील समदं” असे म्हणून पदर जोरात फडकावत तो कमरेला खोवत घरी आली. आज म्हातोबाला भाकरी बरोबरच गुळाचा सांजाही तगडा खायला मिळाला.

रात्री दसऱ्या आला. म्हातोबाने डोंगर, भले मोठे दगड, त्याखली पाने त्यांच्याखाली लपवलेले सहा पेटारे चांदीची नाणी भरलेली सगळे सगळे सांगितले.दोस्त दसऱ्या हरखून गेला. तो म्हणाला,” म्हातोबा! …म्हातोबाला आपला म्हात्याच म्हातोबा झाला हे ऐकून हसू आले. “ म्हातोबा, माझ्याकडे बैलगाड्या आहेत. बैलाच्या जोड्याबी दांडग्या आहेत. माणसं आहेत. आपण दोघे जाऊ या उद्या रात्री. पेट्या आणू. तुझ्या तीन पेट्या माझ्या तीन पेट्या. काय पटतंय का?” “ अरं दोस्ता न पटायला काय झालं? तू आनं मी दोस्त हाहोत. है की नै?” दसऱ्याने मान डोलावली.

म्हातोबा आणि त्याची लाडकी सवाई जेवण करून झोपले. इकडे दोस्त दसऱ्याला काही झोप येईना. रात्रभर विचार करत होता. बैल जोड्या, गाड्या माझ्या. माणसंबी माझीच. मेहनत माझी. म्हात्या नुसता पाटलावानी येणार. हिथं तिकडं न्हाई. हां हिथं सांगत हुकुम देणार. इतके दिस त्याला पोसलं . आताही तीन पेटारे त्याचे? ह्ये काई खरं नव्हं” असे म्हणत त्याला पहाटे डोळा लागला.

सकाळ झाली. कालच्या सारखाच आजही सूर्य ऱ्उगवला. सहा,सात , आठ नऊ …. दहा केव्हाच होऊन गेले. म्हातोबा आजही अकरा वाजताच उठला. आज काही सवाई दुकानाकडे गेली नाही. चहात कालपासून दूध जास्त पडत होते. गुळाचा खडाही मोठा टाकत होती. भाकरी बरोबर आता भाजी होती. दुपारी गुळाचा गरम गरम सांजा व्हायचा चा बरोबर. दसऱ्या रात्री येणार होता. सवाई म्हातोबाला आठवण करत होती. रात्रीचे नऊ वाजले. दहा वाजले. दसऱ्या दोस्ताचा पत्ता नाही. सवाई म्हणाली ,”अकरा झाले की!” म्हातोबा म्हणाला, “येव्हढं काय त्यात, उद्या येईल. दुकानाची कामं काय थोडी असतात? हिशोब ठिशोप असत्यो.चला मला झोप आली”. दोघेही गाढ झोपी गेले.

दसऱ्या दुकानदार दुकान लवकरच बंद करून बैल गाड्या जोडून माणसं बरोबर घेऊन डोंगराकडे निघाला होता . रात्र काळी झाली होती. दसऱ्याने सगळे बारिक लक्षात ठेवून काम सुरू केले. तास दोन तास झाल्यावर ते मोठ्या दगडाचे झाड सापडले. मग पुढची कामं सुरू झली. शेवटी पेट्या दिसल्या. तोपर्यंच चंद्राची कोर उगवली होती. पेटारा उघडून पाहिला. दसऱ्याने हात घालून पाहिला. नुसता चिखल माती खडे गोटे! अरे, दुसरा पेटारा उघडला. दसऱ्याने स्वत:च पुन्हा हात घातला. तेच मटेरियल! नंतर तिसऱ्या पेटीत माणसाला हात घालून पाहायला सांगितले. दगड माती चिखला शिवाय काही नव्हते . साही पेट्यात तीच सोनमाती! दसऱ्या मनात म्हणाला लेकाचा म्हात्या मला हासत असंल झोपत बी!” पण दसऱ्याही साधा नव्हता. त्येबी लई खारबेळं होतं त्याने गाड्यात पेटारे चढवले. सगळे निघाले. रात्रीचे तीनचार झाले असतील. दसऱ्याने सगळे पेटारे म्हात्याच्या घराच्या दारासमोर खिडकी समोर त्या पेट्या ओतून रिकाम्या करायला लावल्या. प्रचंड उंच ढिगारे झाले होते. “आता बस घरातच कोंडून. झोपूनच राहा म्हात्या आता!” म्हणत दोस्त दसऱ्या चडफडत आणि इतर सगळे निघून गेले.

सकाळ झाली. सूर्य तोच सकाळही तशीच. आणि म्हात्या झोपलेलाच. बायको लवकर उठली होती. पण चहा वगैरेच्या गर्दीत होती. काही वेळाने दरवाजा उघडायला गेली पण उघडेना. उघडता उघडेना. एक फटही पडेना. ढाराढूर झोपलेल्या म्हातोबाला उठवत म्हणाली, अवं अहो उठा उठा.! “ म्हातोबा झोपलेलाच. बराच वेळ हाका मारल्यावर तो उठला. सवाई म्हणाली, अहो दरवाजा उघडत नाही. काय बी करा एक फटही दिसत नाही.” म्हातोबा आरामात उठला, दात ओठ खात दरवाजा ढकलू लागला. पण उघडेना. मग कशीबशी ताकदीने एक फट पडली.आणि त्यातून “खळखळा ओतल्या मोहरा” तशी चांदीच्या नाण्यांची खळखळ खण् खण् करत धारच लागली. हळू हळू दरवाजा जसा उघडू लागला तशा लाटा येऊ लागल्या.

 

सवाईने व म्हातोबाने पोती भरायला सुरवात केली. सगळी नाणी भरून झाली. जागच्या जागी ठेवली गेली. गुळा पोळीचे जेवण झाले म्हतोबाला लवकर उठायला लागल्यामुळं झोप येऊ लागली. सवाई नवऱ्याकडे कौतुकाने पाहात होती. म्हातोबाला गोडाधोडाचे खाल्यामुळे झोप येत होती. तरी ती म्हणाली, मीम्हणत होते तसेच झाले. भावजी रात्रीच जाऊन काम करून आले. त्यांनी तुमची झोपमोड होईल म्हणून मोहरा ओतून ते गेले.””हो हो, तुझं खरं हाये सवाई, पण मला झोपू दे. दुपारी सवाई दुकानात गेली. मालकासाठी नवं धोतर पैरण फेटा आणि स्वत:साठी एक चांगलं लुगडं चार खण आणि रोजचाच चा ची पत्ती गुळ रवा आणि आज गहू घेतला.तूप तर घेतलेच. ही यादी सगळं ऐकून दोस्त दसऱ्याचे तोंड जे वासले होते ते सर्व देई पर्यंत तसेच होते. सवाईने वीस चांदीची नाणी काढून दिल्यावर त्याचे डोळे कपाळात जायचे तेव्हढे राहिले होते. पैसे दिल्यावर नामदेवाची जनी, तुकारामाची आवली तशी साध्या म्हातोबारायाची साधीभोळी,सरळ मनाची सवाई,मालकाच्या दोस्त दसऱ्याला म्हणाली, भावजी, तुमचं मन मोठ्टं बघा. तीन पेटाऱ्यांपेक्षा तुम्ही जास्त दिलेय वाटतं!”

दोस्त दुकानदार दसऱ्या हळू आवाजात म्हणाला, “नाई वैनी, तुमचा मालक आमचा म्हातोबा म्हणत्यो त्येच खरं. असेल माझा हरि तर देईल खाटल्यावरी!” पण वैनी म्हणाली,” त्ये काई असंल नसंल,मला समजत न्हई. पन तुमचं मन चांगलं ह्ये खरं!”

 

(मेक्सिकन लोकथेच्या आधारे)

दवाखान्यातले ते दोन्ही म्हातारे रुग्ण बरेच आजारी होते. एकाचा पलंग आता आताच दिवसातून एक तास डोक्याच्या बाजूने वर उचलला जात होता. छातीत साठलेला कफ मोकळा व्हायला मदत व्हाही हा उद्देश होता. त्याच्या शेजारच्या पलंगावरच्या पेशंटला मात्र चोवीस तास पाठीवर पडून राहावे लागे. त्यामुऱ्ळे रोगापेक्षा ह्या उताणे पडण्यानेच वैतागून गेला होता.

ज्याला तासभर का होईना बसायची परवानगी होती त्याचा पलंग खिडकी पाशी होता. तो खिडकी बाहेर बघत ,”समोरच्या तलावात पाणी कापत पाण्यावर बदकं नक्षी कशी काढत कशी काय जातात समजत नाही; हिरवळीवर मुलं काय काय खेळतात. कुणी प्रियकर प्रेयसीच्या कमरेभोवती हात घालून तिला जवळ ओढत मुद्दाम हळू चालतोय, तिच्या तोंडापुढे तोंड नेऊन काही तरी बोलतोय, ती मुलगी मान झटकत हसतेय.; सिनेमाची जाहिरात बॅंड वाजवत चाललीय; अरेच्या ते तीन चार लोक भांडायला लागले की!”असे रोज काहीना काही सांगत असे. “अरे वा आज पोलिसांची परेड चाललेली दिसतेय. त्यांचा बॅंड वाजवणारे किती स्टाईलिश चाललेत !” दोन्ही बाजूला लोक उभे आहेत. काही टाळ्या वाजवताहेत! तिघे चौघे तर पोराला खांद्यावर बसवून ही मजा दाखवताहेत!”

रोज तासभर त्याची ही running commentary चालायची. पलंगावर पडून असलेला रोगी ते मन लावून ऐकायचा. तो म्हणायचा तू रोज बाहेरच्या गमती ऐकून त्या तासाभरामुळे माझा दिवस चांगला जातो.
पण एके दिवशी त्या ‘तासाच्या समालोचक’ रुग्णाचे निधन झाले. व्हायची ती सगळ्यांची सगळी धावपळ झाली.
एक दिवस उलटल्यावर विचारू का नको असे ठरवत तो सतत पडून असणारा पेशंट नर्सला म्हणाला, “सिस्टर, मला तो खिडकी जवळचा पलंग देता का?”

नर्स म्हणाली,” त्यात काय! बदलून देते तुमचा पलंग.”
थोड्या वेळाने तो पेशंट म्हणाला, ह्याच पलंगावर होता तो पेशंट; उठून बसायचा बघा एक तास रोज. मग खिडकीतून दिसणारा तलाव,ती हिरवळ,बाग,आणि जे काही तेव्हढ्या वेळात दिसेल ते उत्साहाने सांगत असे मला. तोच मला ‘पडीक’ माणसाला विरंगुळा होता.”

ते ऐकून नर्स त्याला म्हणाली,” अहो आजोबा तुम्ही सांगतातसे तो सांगत होता?” “हो! रोज! चार दिवसापूर्वी पोलिसांची परेड बॅंडच्या ताला ठेकाच काय सुरावटीसह सांगितली होती त्याने!”

नर्स शांत हळुवारपणे म्हणाली,” आजोबा खिडकी आहे पण तिच्या समोर उंच भिंत आहे. आणि… आणि.. ते आजोबा आंधळे होते हो!” इतके म्हणत ती नर्स डोळे पुसत वाॅर्डाबाहेर गेली.

त्या आंधळ्या आजोबांना माहित असावे की दु:ख वाटल्याने अर्धे होते पण आनंद दिल्याने तो दुप्पट होतो.. मिळालेले आयुष्य देणगी आहे हे खरे पण त्यातील ‘आज’चा दिवस ही सगळ्यात भारी भेट आहे.

कोण जाणे त्यांना इंग्रजीतील “Today is a Gift that’s why it’s Present” हा वाक्यसंप्रदाय माहित होता की काय , कुणास ठाऊक?

(Lessons taught by Lifeवरून)

पुणे जिल्ह्यात तळेगाव आणि त्याच्या परिसरात बटाट्याचे पीक घेतात. सर्वच शेतकऱ्यांची जमीन फार नसते. गरीबाची तर वाटण्या होत होत अर्धा पाऊण एकरापर्यंत आलेली असते.
शेतमजुराचा कसातरी शेतकरी झालेल्या म्हादबाचाही असाच तुकडा होता. तो आणि बायको ‘आवडीने भावे’
बटाटा लावत. नंतर मुलगा मोठा झाल्यावर तोही शेतीचा तुकडा नांगरायला मदत करत असे. म्हादबा आणि बायको विशेषत: त्याची बायको फार उत्साहाने बटाट्याची लागवड करीत असे. असे पोटापुरते बरे चालले होते.

म्हादबाची बायको गेली. म्हादबा आणि मुलगा दोघेच राहिले. पण नांगरणी पेरणी चालूच होती. म्हादबा म्हातारा झाला होता. कसेतरी बटाट्याचे काम रेटत होता. पण यंदा मात्र म्हादबाला काय करावे ते सुचेना.

बटाट्याचे डोळे पेरायची वेळ आली. पण म्हादबाच्या नांगरणीलाच पत्ता नव्हता. थकला होता. काय करावे ह्या विचारात पडला. आता पोरगा जवळ पाहिजे होता असे त्याला फार वाटू लागले. मुलाने मदत केली असती.पण ….

….पण म्हादबाच्या मुलाला तीन चार महिन्यापूर्वी गावच्या वरच्या वस्तीतल्या कुणीतरी खोटानाटा आळ घालून पोलिसात तक्रार करून तुरुंगात बसवले होते. गरीबाला न्याय म्हणून तारखावर तारखाच मिळतात. जामिनावर सोडवायला जामिनदार तर लागतोच शिवाय पैसा. म्हादबाने पैका नाही दातावर मारायला म्हणून वकील वगैरे काहीच दिला नाही.फौजदार हाच त्याचा न्यायाधीश. तोच त्यालामाहित होता.फौजदारापुढे गयावया करून दीनवाणेपणे हात जोडून “साहेब त्याने काय बी क्येलं न्हऊ; सोडा लेकाला”असं पहिल्या तीन चार हेलपाट्यात विनवण्या केल्या. प्रत्येक वेळी फौजदारसाहेब गुरगुरत,मुठीची छडी फिरवत, टेबलावर आपटत,” म्हाताऱ्या पुरावा सापडत नाही म्हणून ते बेनं इथच आहे. पुरावा मिळू दे मग आर्थर रोडलाच जाईल तो. बघच तू” असे बोलून म्हादबाला धुडकून लावायचा. म्हादबाने पुढे जिल्ह्याच्या ठाण्यातही जाणे सोडून दिले. पैसा आणि तब्येत दोन्ही खालावलेलीच होती.

म्हादबा सुन्न होऊन बसला.शेवटी शेजाऱ्याला हाक मारली. त्याने म्हादबाच्या खांद्यात हात घालून उठवले. म्हादबाने पत्र्याच्या डब्यातून एक दोन चुरगाळलेल्या नोटा, काही नाणी घेतली. शेजाऱ्याने हात धरून म्हादबाला हमरस्त्याच्या फाट्यावर सोडले. शेजारी थोडा वेळ थांबला. पण नंतर निघून गेला. वाट बघितल्यावर,बघितल्यावर सहा शीटाची रिक्षा चौदा पॅसिंजर घेऊन आली. म्हादबाला पाहिल्यावर थांबली. म्हादबाला रिक्षापर्यंत त्यातल्याच एकाने आणले.आता बसायचे कुठे ह्या पेक्षा कुठल्या सळईला धरून अर्धे ढुंगण कुठ्ल्या पत्र्याच्या कडेला की कुणाच्या गुढघ्याला टेकायचे हा विचार करायलाही वेळ न देता फक्त म्हादबा कसाबसा लटकला ते पाहून रिक्षा निघालीही होती!

म्हादबा जिल्ह्याच्या तुरुगांत गेला. बाहेरच्या दरवाजापासून जो दिसेल त्याला, पोराला भेटायचे कुठे, कसे भेटायचे विचारत होता. कोण ऐकतेय? पण अखेर कुणाला तरी ऐकू गेले. तास दीड तास झाल्यावर म्हादबाची व पोराची भेट झाली. पोराच्या जवळ दोन जेलचे पोलिस होते. म्हादबा पोरालाम्हणाला, “पोरा मी थकलो रे. तुझी आई बटाटे लई सुगतीने लावायची रे. पर अजून नांगरटच झाली नाही. मी असा. तू इथं जेलात. घरी असतास तर तूच नांगरलं असतस. बटाटेही तूच लावले असतेस.पण आता कुणाला तरी मदतीला बोलावून नांगरून घेईन. काय करणार?”

ते ऐकून पोरगा गप्प बसला. बोलेना. म्हादबा पाहात होता त्याच्याकडे. पोरगा ते ऐकून गांगरल्या सारखा झालाय. तोंडावरून हात फिरवित पोराने तोंड बाजूला फिरवले. ते पाहून पोलिस जरा जवळ आले. बाहेर म्हादबाच्या बाजूलाही ठाण्याचा पोलिस होता. पोराने म्हाताऱ्याला जवळ येण्यास खुणावले.म्हादबाला कळेना की शेताची नांगरणी करायची ऐकल्यावर पोरगा घाबरल्या सारखा का झाला !
मुलगा मग थोड्या हळू आवाजात बेड्याचे हात जोडून बापाला म्हणाला,” तात्या, तसलं कायी कराचं न्हाई.काही झालं तरी नांगरायचा नाही तुकडा. कुणालाही बोलवू नको.सांगून ठिवतो. अरं तात्या तू नांगरलंस तुकडा तर मी लपवलेले पाच सहा गावठी कट्टे सापडतील की रं माझ्या बाबा!”
म्हादबाचा विश्वासच बसेना. तोंड आ करून, डोळे फाडून हे आपलंच पोरगं बोलतेय का असं, पोराकडे बघत राहिला. कपाळावर हात मारून बाहेर पडला.

पुन्हा तशाच सहा आसनी रिक्षात ‘तिरपांगडे आसन’ करत फाट्यावर आला. हातापायातली सगळी शक्ती गेली होती. म्हादबाचा चेहरा वीज पडून काळाठिक्कर पडावा तसा झाला होता. घरी तो कसा आला, घरी कुणी आणून सोडले काही त्याला समजत नव्हते. रांजणातलं पाणी घटा घटा प्यायला. गिपचिप पडून राहिला.

दुसरे दिवशी पहाटेच पोलिसांची जाळ्या लावलेली मोठी निळी मोटार आली. भराभर तीन चार पोलिस व काही मजूर उतरले. म्हादबावर मोठ्याने ओरडून नंतर एक लाथ घालून त्याला उठवले. नांगर कुठाय असे काही विचारत नांगर कुदळी फावडी घेऊन म्हादबाच्या तुकड्याची चिरफाड सुरु झाली. गावातले लोक मजा पाह्यला आले. त्यापैकी काही जणावर डाफरत पोलिसांनी त्यांनाही नांगरायला खणायला जुंपले. गावात बातमी पसरलीच होती. तक्रार करणाराही चार जणांना घेऊन आला होता. सगळे जण”म्हादबा, त्याचे पोरगे किती साळसूद आहेत पण हे सगळं वरून कीर्तन आणि आतून तमाशाच आहे हे पटलं ना आता?” अशी चर्चा करत होते. म्हादबाला शिव्या शाप देणेही चालूच होते. पोलिस जाऊद्या. दांडकी हाणून थेरड्याला गावा बाहेर करू असे ठरवत होते. दिवस वर येऊनही बराच वेळ गेला होता. कट्टे काही सापडले नाहीत. तक्रार करणारा आणि त्याचे चार सहा डावे उजवे हात पोलिसांना अजून खणा,अजून खणा,नांगरा म्हणत होते. “अहो दादा काय बोलताय? इतकं खणून झालंआता. आणखी खणून काय पाझर तलाव करायचाय का इथं ? आं?“

गर्दी पांगू लागली. म्हादबा डोक्याला हात लावून मान गुडघ्यात घालून बसला होता. तोपर्यंत गावातल्या कुणीतरी पोलिसांना चहा आणि वडापाव आणला होता. मजूर इकडे तिकडे गेले.
पोलिसांनी “कट्टा वगैरे काही मिळाले नाही आणि इतर केलेल्या सगळ्या गोष्टीचा” पंचनामा केला. दोन तीन लोकांच्या सह्या घेतल्या. म्हादबाच्या बखोटीला धरून उभे केले. त्याच्या दोन खोल्यात जाऊन सगळी उलथा पालथ केली. काही मिळाले नाही. त्याचा राग येऊन पोलिसांनी म्हादबाला गालफडात एक जोरदार थप्पड आणि पुन्हा एक कंबरेत लाथ घातली. त्याला धरून मोटारीत ढकलले.बरोबर आणलेल्या मजुरांना घेऊन पोलिस जिल्हा ठाण्यावर आले. तिथे म्हादबाला सोडले. पोलिस गेले. म्हादबाची चौकशी केली.पुन्हा त्याला तुरुंगात घेऊन गेले. पोराची आणि म्हादबाची भेट झाली.पोलिस होतेच बाजूला. म्हादबा पोराला म्हणाला, “ल्येका आज लई लाथा बुक्क्या खाल्या तुझ्या पायी. आता किती दिस राहीन रं सांगता येत न्हाई.अरं घर उस्कटून टाकलं. पोरा आपल्या सगळ्या तुकड्याचा कोपरा नं कोपरा नांगरून खणून काढला रं ह्यांनी.”

म्हादबाचा मुलगा हसत हसत म्हणाला, “तात्या! तुरुंगातून मी तुला दुसरी काय मदत करणार? जमली तेव्हढी केली !”

सदाशिव पं. कामतकर

(एका अति अति लघुबोधकथेच्या मध्य कल्पनेच्याआधारे)

िलेल्या पत्त्यावर मी बरोबर पोहचलो. गाडी घरासमोर उभी केली आणि हाॅर्न दिला.दोन चार मिनिटे थांबलो. थोडा वेळ गेल्यावर वाटले जावे आता. ना फाटक उघडले कोणी ना दरवाजा. माझी ही अशी बेरात्रीची पाळी.स्मशानवेळेची. फार धंदा होत नाही. कुठे कोणी मिळेल म्हणत,निघावे म्हणून पट्टा आवळू लागलो. पण मलाच काय वाटले कुणास ठाउक. उतरलो आणि दरवाजावर ठक ठक केले. आतून काहीतरी ओढत कुणी येतेय वाटले.पाठोपाठ कापऱ्या क्षीण आवाजात “आले, आले हं” म्हणाल्याचे ऐकू आले. दरवाजा उघडला. नव्वदी पार केलेली असावी अशी एक म्हातारी उभी होती.

वेष नीटनेटका.फुलाफुलांचा झगा, डोक्यावर झग्याला साजेशी हॅट, हॅटच्या कडांवरून खाली आलेला,अर्धा चेहरा झाकेल न झाकेल असा आणि पोषाखाला उठाव देणारा अगदी झिरझिरीत पडदा, त्यातून सुरकुत्यांच्या पुसट लाटा असलेली हसऱ्या चेहऱ्याची बाई म्हणाली ,” माझी बॅग गाडीत ठेवायची आहे.ठेवणार ना?” मी आत बॅग आणायला गेलो.घरातल्या सगळ्या भिंती कोऱ्या होता. फोटो नव्हते. भिंतीवर घड्याळही नव्हते. भिंतीला थोडीफार शोभा आणणारे एखादे wall hanging ही नव्हते.खुर्च्या, मागेपुढे झुलणारी खुर्ची आणि जे काही असेल ते सर्व पांढऱ्या चादरींनी झाकलेले होते. बराच काळ कुणी इथे राहात नसावे असे वाटले. मी बॅग गाडीत ठेवली व बाईंच्या बरोबर असावे म्हणून परत आलो. बाई हळू हळू चालत होत्या. गाडीत बसल्या. कुठे जायचे विचारल्यावर “ हाॅस्पाईसमध्ये,” आजी म्हणाल्या . पत्ताही आजींनी सांगितला . गाडी निघाली. थोड्या वेळाने आजी म्हणाल्या, “गावातून घेणार का?” मी म्हणालो,” तो फार लांबचा रस्ता होईल.” “ हरकत नाही. पण गावातूनच जाऊ या.”

मी गाडी त्या रस्त्याने नेऊ लागलो; आणि खिडकीतून दिसणाऱ्या एकेका इमारतीकडे पाहता पाहता, मागच्या आरशातून मला आजींचा चेहरा उजळत,जास्त प्रसन्न होत चालल्याचे दिसले. “ह्या चर्चमध्ये माझे लग्न झाले. ती गर्दी,गडबड, माझ्या मैत्रिणी,बहिण, भाऊ, फुलांचे गुच्छ, सगळं दिसतय मला.” पुढच्या कोपऱ्यावर एक चौकोनी जुनी इमारत दिसली. तिथे कसले तरी गोडाऊन होते. “ हो,हाच डान्सिंग हाॅल. इथे मी माझ्या मैत्रिणी, आणि… आरशातून माझ्याकडे पाहात डोळे मिचकावत हसत … आणि मित्रही बरं का… डान्सला येत असू! ते गोडाऊन मागे मागे जाऊ लागले तरी चमकत्या डोळ्यांनी आजी वळून पाहात होत्या. मी मीटर कधी बंद केले आणि गाडी का हळु हळू चालवू लागलो ते मलाही सांगता येईना!

एक इमारत दिसली. लगेच आजी, “अरे ह्याच इमारतीत माझीपहिली नोकरी! पहिला पगार हिनेच दिला.मी इथे लिफ्ट चालवत होते. किती लोकांना खालीवर नेले असेन. काहींची हृदयेही तशीच खाली वर होत असलेली, माझ्या न कळत्या कटाक्षाने टिपली आहेत. बाई पुन्हा हसल्या. आजी हाॅस्पाईस मध्ये जाताहेत. डाॅक्टरांनी निदान केलेले अखेरचे दिवस -किती कुणास ठाऊक- कमीत कमी दु:खाचे,वेदनांचे जावेत म्हणून इथे दाखल होताहेत. हाॅस्पाईस लवकर येऊ नये म्हणून मी थोडे लांबचे वळण घेतले.पण मी अशी कितीही वळणे घेतली तरी ज्या वळणावर आजी आहेत ते मी थोडेच टाळू शकतो?

आजींना मी आरशातून बोलते करत होतो. त्याही काही सांगत होत्या. मध्ये उत्साहाने,क्वचित उदासपणे.
हाॅस्पाईस आले. मी जास्तच हळू हळू नेऊ लागलो गाडी. आजी हसून इतकेच म्हणाल्या, अरे! मुक्कामाचे ठिकाण येणारच रे.”

गाडी थांबली. हाॅस्पाईसची माणसे वाटच पहात होती. आजी उतरल्या. चाकाच्या खुर्चीत विराजमान झाल्या. त्या लोकांनी त्यांना सफाईने वरती व्हरांड्यात नेले. मी बॅग घेऊन आजींजवळ ठेवली. आजीबाईंनी पर्स उघडत विचारले,” किती झाले पैसे?” मी म्हणालो,”काही नाही!” त्या म्हणाल्या, “अरे तुझे ह्यावर तर पोट आहे.” मी म्हणालो, “आजी त्यासाठी दुसरे पुष्कळ लोक आहेत की. अजून रात्र बाकी आहेच.” त्या आजी तोंड भरून हासल्या. मला काय वाटले कुणास ठाऊक. खुर्चीत बसलेल्या आजीना मी हलकेच मिठी मारली. माझ्या पाठीवरआपला हाडकुळा हात थोपटत त्या म्हणाल्या,” अरे तू माझ्यासाठी आज खूप फिरलास आणि मलाही फिरवलेस! माझ्यासाठी खूप खूप केलेस!”त्यावर मी म्हणालो, “ह्यात काय विशेष केले मी? माझ्या आईसाठी मी हेच केले असते!” त्या शांतपणे हसल्या.

निरोप घेऊन निघालो. मी किंचित पुढे आलो. हाॅसपाईसचा दरवाजा बंद झाल्याचा आवाज ऐकू आला. आणि एका आयुष्याचाही. “आता काहीच करू नये;पॅसेंजर नको; लांबचे नको जवळचे नको,”असे वाटले.मनच लागेना. विचार केला, पहिला हाॅर्न दिल्यावर निघालो असतो तर? थांबलो नसतो तर? गावातून गाडी न नेता थेट नेली असती तर? आजींशी बोललोच नसतो तर? ह्या विचारांत काय अर्थ आहे असे मनात म्हणत असतांना मी हाॅस्पाईस जवळ आल्यावर आजी जे सहज म्हणाल्या ते आठवले,” अरे मुक्कामाचे ठिकाण येणारच की!”

माझ्या ऐवजी दुसरा एखादा झोकलेला किंवा चिडका, रागीट ड्रायव्हर असता तर! आजच्या रात्री-अपरात्री मीच इथे असावे हे नियोजित असावे. ध्यानी मनी नसता मला मिळालेली ही मोठीच बढती होती. आयुष्यातील मोठी बिदागी पावली म्हणून मनोमन परमेश्वराची आठवण झाली.

अजूनही मी थोडा अस्वस्थच होतो.गाडी बाजूला नेऊन मी स्टिअरिंगवर डोके ठेवून स्वस्थ पडलो. पण विचार थांबेनात. अरे,नियोजन,नियुक्ति, मोठी बढती आणि बिदागी काय! किती शिड्या चढून गेलास एकदम. अरे !तुझ्याऐवजी दारूड्या का, रागीट का? तुझ्यापेक्षाही चांगला कशावरून मिळाला नसता?. ‘पेक्षा’ राहू दे. तुझ्यासारखे किती तरी अाहेत! गावातून गाडी हळू हळू चालवलीस. त्याने,आजी ज्या ज्या इमारतीकडे डोळे भरून पाहात होत्या तिथे तिथे गाडी थांबवली असती.शक्य असते तर आत घेऊन गेला असता. पहिल्या पगाराच्या इमारतीजवळ दोन मिनिटं जास्त थांबला असता! .आणि तू मारे माझ्या ऐवजी दुसरा कोणी……. नियुक्ति काय बढती काय आणि बक्षिस, काय काय! शक्य आहे, त्यातल्या त्यात तुला मिळालेली बिदागी बक्षिस तुला मिळालेही असेल. पण अशी बक्षिसे कोणी देत नसतो ना घेत असतो.ती केव्हा मिळाली ती समजतही नसतात. ती सुगंधासारखी असतात.

आपणच लावलेल्या हरभऱ्याच्या झाडावरून उतरल्याने मला शांत वाटत होते. गाडी पुन्हा रस्त्यावर घेतली.रात्र सरत आली होती. झुंजुमुंजु व्हायला सुरवात झाली होती. लवकर उठलेले दोन तीन पक्षी शांतपणे पण भरकन जात होते. आकाश गुलाबी तांबूस होऊ लागले. आजींचे हसणे,डान्स हाॅल जवळचे डोळे मिचकावून हसणे पाहू लागलो. त्यांच्याच प्रसन्नतेने सरळ घराकडे निघालो.

( युट्युबवरील एका अतिलघुतम इंग्रजी गोष्टींवरून सुचलेली महत्तम साधारण दीर्घकथा )

अर्नॉल्ड फाइन ‘ ज्युईश प्रेस’चे संपादक होते. त्यांना एक पत्र आले. अगदी वेगळ्या प्रकारचे पत्र होते. एका वाचकाचे असूनही ते वाचकांच्या पत्रव्यवहारातले नव्हते. पत्रात तिने लिहिले होते,”मी तुमचे सदर नेहमी आवडीने वाचते. केवळ भाषा शैली चांगली म्हणूनच नव्हे तर लिखाणातील भावनेचा ओलावा आणि त्यातून प्रतित होणारी सहृदयता यामुळे ते मला जास्त आवडते. तुम्ही मला मदत करू शकाल म्हणून मी हे पत्र लिहित आहे.”

“माझे वय आज ऐशी वर्षांचे आहे. मी विधवा आहे. पण मी अजूनही माझे पहिले प्रेम आणि माझ्या पहिल्या प्रियकराला विसरू शकत नाही. मी सतरा वर्षाची होते तेव्हा माझे आणि हॅरीचे प्रेम जमले. ते अजूनही तितकेच टवटवीत आहे. हॅरी त्यावेळी तेवीस वर्षाचा होता. आम्ही दोघेही एकमेकांचे जीव की प्राण होतो आणि आहोतही. वेड्यासारखे आम्ही एकमेकाच्या प्रेमात होतो.”
“पण माझ्या आई वडिलांना आमचे प्रेम पसंत नव्हते. माझे आई वडील श्रीमंत आणि समाजातील बडे प्रस्थ ; अमेरिकन जर्मन. हॅरीचे आई वडील नुकतेच पूर्व युरोपियन देशातून आलेले. माझ्या आई वडलांनी आमचे प्रेम सफळ होउ नये म्हणून जे जे करता येईल ते सर्व केले.”
“ते मला वर्षभर युरोपात घेऊन गेले. मी जेव्हा परत आले तेव्हा हॅरी या जगातून नाहीसा झाल्यासारखाच होता. तो कुठे निघून गेला होता कोणालाही माहित नव्हते. त्याने आपला पत्ता कोणाकडेही दिला नव्हता. कुठे जातो हे पण कोणालाही ठाऊक नव्हते. मी सगळीकडे कसून तपास केला. पण त्याचा ठावठिकाणा लागला नाही. ”
“काही वर्षानंतर माझे लग्न झाले. मला नवरा अतिशय चांगला मिळाला. सुस्वभावी, उमद्या मनाचा. सर्वच बाबतीत तो उत्तम माणूस होता. आमचा दोघांचा साठ वर्षाचा संसार फार आनंदाचा झाला. आमचे आयुष्य सुखाचे गेले. तो मागच्या वर्षी वारला.”
हे सगळे होउनही मी हॅरीला विसरत नव्हते. आजही त्याची मला आठवण येते. त्याचे काय झाले असेल ? तो कुठे असेल? तो जिवंत असेल काय? ह्या विचारांनी सैरभैर होते.”
“मला जाणीव आहे की मी अंधारात बाण मारते आहे. पण जर हॅरीला शोधून माझी आणि त्याची भेट घडवून आणेल तर ते तुम्हीच करू शकाल. मि.फाईन, तुम्हाला अनेक कामे आहेत. वेळ नसतो. पण शक्य असेल तर हॅरीचा ठावठिकाणा आपण शोधून काढा ही माझी तुम्हाला विनंती आहे.”
“मी क्राऊन मॅनॉर नर्सिंग होममध्ये असते. हे लॉन्ग बीच येथे आहे. हॅरीचा जुना पत्ता असलेले एक पाकिट तेव्हढे माझ्याकडे आहे. त्याचा काही उपयोग झाला तर पहा. ते सोबत पाठवत आहे. तुमच्या उत्तराची वाट पाहाते आहे. आपली, आईडा ब्राऊन”
पत्र वाचल्यावर फाईन थोडा वेळ स्तब्ध बसले. त्यांना फार कामे होती. कामात बुडून गेलेले असत.संपादक होतेच शिवाय ते एका शाळेत विशेष शिक्षकही होते. त्यात वर्तमानपत्राच्या इतर अनेक कामांची भर होतीच. पण ते पत्र अंत:करण हेलावणारे होते. त्यांनी आईडाला मदत करायचे ठरवले. आपला व्यावसायिक अनुभव आणि संबंध पूर्ण कसोटीला लावून ते रोज इडाच्या कामाला लागले.पण मनात धाकधुक होतीच, हॅरी जगात नसेल तर ते आईडाला कसे सांगायचे? .एक दोन महिन्यांनी ॲर्नॉल्ड फाईन प्रवास करून थकले होते तरी ते लगेच लाँग बीचला क्राऊन मॅनॉर नर्सिंग होममध्ये गेले. प्रथम ते सहाव्या मजल्यावर गेले. वयस्कर पण तडफदार वाटणाऱ्या, डोळ्यांत विनोदीवृत्तीची आणि मिस्किलपणाची झाक असलेल्या गृहस्थाच्या खांद्याभोवती हात टाकत त्याला घेऊन ते लिफ्टमध्ये घेऊन गेले. दोघेही तिसऱ्या मजल्यावर आले. तिथे आईडा वाट पाहात होती.
“हॅ…री?”आईडा भावनावेगाने किंचित कापऱ्या आवाजात म्हणाली. “अरे!.. अरे! कोण?…आई..डा.! तो चाचरत म्हणाला.
दोघांनाही इतके दिवस माहित नव्हते की ते एकाच नर्सिंग होममध्ये राहत आहेत!
एक दोन महिन्याने ॲर्नॉल्ड फाईन, मॅनॉर नर्सिंगमध्ये पुन्हा आले. ह्या खेपेस ते आईडा आणि हॅरीच्या लग्नाला आले होते. हे लग्न होण्यास साठ वर्षे वाट पहावी लागली!

[Based on stories from the book: Small Miracles: Extraordinary Coincidences from Everyday Life]

वेनने आपले पोहण्याचे कपडे घेतले, झटकन दरवाज्याकडे जात आईला म्हणाला,”आई मी मित्राकडे चाललो.” त्याच्यासमोर एकदम येऊन ती उभी राहिली आणि म्हणाली,”हां, हां थांब एक मिनिट;” त्याने डोळ्यावर ओढून घेतलेली टोपी वर सरकावत त्याच्याकडे रोखून पाहात म्हणाली,” परत केव्हा येणार आहेस ते अगोदर सांग.” वेनला काही आश्चर्य वाटले नाही. हे रोजचेच होते त्याच्यासाठी. “उद्या रात्री,” म्हणत तो जायला निघाला. पण आई तशी सोडणार नव्हती. त्याच्याकडे बोट रोखून म्हणाली,”काही झाले तरी उद्या दुपारी तू मला फोन केलाच पाहिजेस. न विसरता.लक्षात ठेव.” पण लगेच त्याच्या डोक्यावरून पाठीवर हात फिरवत तिने एक कागदाचा कपटा त्याला दिला.त्यावर मित्राचा फोन नंबर लिहायला लावला.

वेनची आई,पॅटने तो कागद ऑफिसमध्ये जाताना नेण्यासाठी टेबलावर ठेवला.कारण तिला वेन फोन करेलच याची खात्री नव्हती.

ऑफिसमध्ये पॅट आपल्या मुलाच्या फोनची वाट प्हात होती, दुपारचे बारा वाजून गेले, एक वाजला तरी वेनचा फोन नाही म्हटल्यावर पॅट काळजीत पडली. थोडा वेळ म्हणत म्हणत शेवटी आपली पर्स उघडून तो कागद ती काढायला गेली. पण कागद सापडेना. घरीच राहिला वाटतं असे पुटपुटत ती स्वत:वरच चिडली. करणार काय आता? आईला राहवेल कसे, मुलगा कुठे असेल काय करत असेल ह्याची काळजी तिला लागली होती. ऑफिस सोडून जाता येत नव्हते. बरे वेनची चौकशी तरी कुठे आणि कुणाकडे करायची हाही प्रश्नच होता.डोळे मिटून बसली. नंबर आठवायचा प्रयत्न करू लागली. त्या नंबरमधले काही आकडे लक्षात आल्यासारखे वाटले, पण… बाकीचे अगदी पुसट आठवल्यासारखे वाटले. काही हे खरे नव्हते. पण हे असे करून नंबर फोन लागेल का? बघू या तर खरे म्हणत जसे आठवतील तसे ती आकडे फिरवू लागली. दोनदा फोन वाजल्यावर एका माणसाने फोन उचलला.

“हॅलो,”भीत भीतच पॅट बोलू लागली,”तिथे वेन ब्राऊन आहे का?” कोण? वेन ब्राऊन? मला बघू दे हं. एक मिनिट.वेन ब्राऊन.. वेन… ब्राऊन..” पॅटला वाटले फोन बंद करावा. तितक्यात तो माणूस बोलू लागला,”वेन ब्राऊन म्हणून कोणी आल्याचे लक्षात येत नाही.” पॅटने त्याचे आभार मानले, आणि चुकीचा नंबर लागला असेल म्हणत फोन खाली ठेवणार तेव्हढ्यात त्या माणसाने वेनचे वय काय ते विचारले. ती, काय विचित्र माणूस आहे ,हा काय प्रश्न झाला विचारण्याचा असे मनात म्हणाली पण तिने,”सोळा वर्षाचा,” असे सांगूनही टाकले. तो माणूस काही करू शकत नाही म्हणत दोघांनीही फोन बंद केला.

वेनची आई समोरचे काम करू लागली. डोक्यात मात्र वेन कुठे असेल याचीच काळजी करत होती. दोन तीन तासांनी तिचा सहकारी कुणाशी तरी फोनवर बोलत होता. त्याने फोन पॅटला,” तुझा फोन” म्हणत दिला. फोन कानाला लावल्याबरोबर तिचा जीव भांड्यात पडला.पलीकडून वेनच बोलत होता. “आई, दाताच्या डॉक्टरकडे फोन कारायचा हे तुला कसे माहित झाले?” पॅटला स्मजेना. ती म्हणाली ” तू काय बोलतोस ते मला समजत नाही. मध्येच दाताचा डॉक्टर कुठून काढलास तू?”

मग वेन तिला मोठे आश्चर्य झाल्यासारख्या आवाजात सांगू लागला,”मी त्या डॉक्टरांच्या दखान्यातून बोलतो आहे. माझ्या मित्राचे दाताचे काही काम होते. त्याच्याबरोबर मी इथे आलो. आल्यावर मित्राने त्याच्या डॉक्टरांशी ओळख करून दिली. “डॉक्टर हा माझा मित्र वेन ब्राऊन.” ते ऐकल्यावर डॉक्टर लगेच म्हणाले,”अगोदर तुझ्या आईला फोन कर. ती काळजीत आहे तुझ्या. तिचा फोन आला होता. लगेच कर.” “आई, मला पहिल्यांदा वाटले ते माझी गंमत करताहेत. पण जेव्हा ते पुन्हा म्हणाले की तुझा फोन आला होता तेव्हा मी केला. पण हा नंबर तुला कसा माहीत झाला? मी दाताच्या डॉक्टरांकडे येणार हे तुला कुणी सांगितले ?”

आई काय सांगणार? अंदाज धक्क्याने केलेला एका ‘राँग नंबर’ वर केलेला तो फोन! कोणत्या योगायोगाने तो त्याच दातांच्या डॉक्टरांचा निघाला म्हणून सांगणार? ! वेनची आई फक्त डोळे पुसत होती.

[Based on stories from the book: Small Miracles: Extraordinary Coincidences from Everyday Life]

स्वत:च्या उद्योगातून रिचर्ड फ्लेमिंग निवृत्त झाले होते. ते कामाची कागदपत्रे चाळत होते. तेव्हढ्यात फोन आला. “मि. फ्लेमिंग?” एका स्त्रीने सौम्य आणि मृदु आवाजात विचारले; पुढे म्हणाली,” मी डॉक्टर ब्राऊन यांची सेक्रेटरी लॉरेन बोलतेय. उद्या तुमची डॉक्टरांकडे अपॉइंटमेन्ट आहे त्याची आठवण करून देण्यासाठी आणि तुम्ही येणार याची खात्री करून घेण्यासाठी फोन केला””माझी उद्या अपॉइंटमेंट? डॉक्टर ब्रॉऊनकडे? आपल्या बायकोकडे पाहात फ्लेमिंग म्हणाले. “काय आहे? कुणाचा फोन आहे?”बायकोने अगदी हळू आवाजात विचारले. फोन थोडा बाजूला धरून,गोंधळून गेलेले फ्लेमिंग बायकोला विचारत होते,” मी डॉक्टरांची अपॉइंटमेंट घेतली होती? विसरलो की काय?”

डॉक्टर ब्राऊनकडे सहा महिन्यापूर्वी ते गेले होते. सगळ्या तपासण्या झाल्यावर डॉक्टरांनी सगळे ठीक आहे. काळजीचे कारण नाही असेही सांगितले होते. पण सहा महिन्यानंतर पुन्हा भेटा असे ते काही म्हणाल्याचे आठवत नव्हते. ते त्या सेक्रेटरीला म्हणाले, ” दोन मिनिट हां,प्लीझ !” इतके म्हणत ते आपली डायरी काढून उद्याची अपॉइंटमेंट आहे का पाहत होते. दिसली नाही. “नाही, लिहिलेली नाही. मला अल्झामेअर होतोय की काय?असे ते बायकोला हळूच म्हणत होते. ” माझी अपॉइंटमेन्ट खरीच आहे, नक्की?” त्यांनी सेक्रेटरीला विचारले. “तुम्हीच रिचर्ड फ्लेमिंग ना?” त्या बाईच्या आवाजात आता थोडा त्रागा आणि करडेपणा होता. “हो, अर्थात मीच रिचर्ड फ्लेमिंग.” फ्लेमिंगनी नरमाईने सांगितले. “हे बघा फ्लेमिंग, माझ्याकडे तुमची नऊ वाजताची अपॉइंटमेंट लिहून ठेवलेली आहे.” “लॉरेन, खरं सांगायचे म्हणजे, अशी अपॉइंटमेंट घेतल्याचे मला तरी आठवत नाही,” कबूली दिल्यासारखे ते बोलत होते.” हे बघा मि. फ्लेमिंग,” तिच्या आवाजातला पहिला गोडवा अणि सौम्यपणा कुठच्या कुठे गेला होता, ती मोठ्या आवाजात बोलत होती, “न्यूयॉर्कमध्ये ज्या डॉक्टरांकडे पेशंटची गर्दी असते आणि महिना महिना अगोदर नंबर लावावा लागतो अशा प्रख्यात हृदयरोगतज्ञ डॉक्टरांपैकी डॉ.ब्राऊन आहेत. माझ्याकडे बरेच पेशंट त्यांचा नंबर कधी लागेल याची वाट पाहत आहेत. तुम्हाला उद्या यायचे नसेल तर तसे आताच मला सांगा. इथे खूप गर्दी आहे. ताबडतोब सांगा. वेळ नाही.” “काय करू? बायकोला ते विचारत होते. अपॉइंटमेंट असेल तर जा.” बायको तरी दुसरे काय सांगणार? ” बराय, मी उद्या येतो,” रिचरड फ्लेमिंग अखेर कबूल झाले.”ठीक आहे, उद्या या तुम्ही. बऱ्याच चाचण्या कराव्या लागतील, तुम्हाला माहितच आहे. काळजी नका करू. आराम करा आज.” बाईच्या आवाजात पुन्हा व्यावसायिक गोडवा आला होता.
पण रिचर्ड फ्लेमिंगचे चित्त काही ताळ्यावर नव्हते. दिवसभर ते आपण अपॉइंटमेंट कशी विसरलो, हे अल्झायमरचेच लक्षण असणार, आपल्या एका मित्राला असेच होत होते आणि परवा त्याचे तेच निदान झाले हे त्यांना माहित होते. काहीही व्हावे पण तो अल्झायमर नको असे ते स्वत:शीच प्रार्थना केलासारखे बोलत होते. उद्या डॉक्टरांना हेही विचारून घेऊ असे त्यांनी ठरवले.
दुसरे दिवशी सकाळपासून त्यांच्या बऱ्याच चाचण्या आणि तपासण्या झाल्या. रिचर्डच्या मनात, हे झाले की डॉ. ब्राऊनना अल्झामेअरचे विचारायचे हेच होते. त्यांचे सगळे रिपोर्ट्स डॉ. ब्राऊन वाचत होते, बऱ्याच विचारात असल्यासारखे ते दिसत होते. काही वेळाने ते रिचर्ड फ्लेमिंगकडे आले आणि एकदम म्हणाले,”अगदी वेळेवर आलात तुम्ही मि.फ्लेमिंग. तुमचे नशीब चांगले की आज तुमची अपॉइंटमेंट होती ते ! तुमच्या रिपोर्ट्स वरून तुम्हाला लवकरात लवकर हृदयाची शस्त्रक्रिया करावी लागेल. तुमचे रिपोर्ट्स मी तज्ञ सर्जनकडे पाठवतो. ते तुम्हाला नक्की दिवस सांगतील. पण बरे झाले तुम्ही आज आलात ते,नाही तर फार गंभीर परिस्थिती झाली असती.”
डॉक्टरांचे आणि रिचर्ड फ्लेमिंगचे बोलणे चालले असताना बाहेर ऑफिसमध्ये सेक्रेटरीच्या टेबलापाशी एकाजण तावातावाने,” रिचर्ड फ्लेमिंग आधीच आत डॉक्टरांच्या खोलीत आहे अस्ं कसे काय म्हणता? अहो,हा मी रिचर्ड फ्लेमिंग हा तुमच्या समोर आहे.” सांगत होता. शेजारी उभी असलेली नर्स्, तिला आपण हळू बोलतोय असे वाटत होते,ती म्हणत होती,”हल्ली डॉक्टरांकडे नंबर लावण्यासाठी लोक काय काय सोंग्ं करतील नेम नाही.” पण ते त्या माणसाने ऐकले असावे. तो लगेच उसळून, आपल्या खिशातून एक एक करत कागदपत्रे काढत म्हणाला, ” हे पहा माझे ड्रायव्हिंग लायसन्स, ही माझी क्रेडिट कार्डं,”असे चिडून म्हणत ते सगळे पुरावे त्याने टेबलावर टाकले. “पाहा, ह्या पेक्षा, मीच रिचर्ड फ्लेमिंग आहे ह्याचा दुसरा पुरावा काय पाहिजे?” “आणखी हे पाहा, तुम्हीच मला दिलेले तुमचे अपॉइंटमेंटचे हे कार्ड, बोला आता! आत कोण रिचर्ड फ्लेमिंग म्हणून घुसला आहे ते पाहा”
सेक्रेटरीने आपल्या कपाटातून काही फाईली काढल्या. आणि तिला रिचर्ड फ्लेमिंग नावाच्या दोन फाईली दिसल्या. एक रिचर्ड होता मॅनहॅटनचा. तोच संतापाने बाहेर ओरडत होता.
दुसरा रिचर्ड फ्लेमिंग ब्रुकलिनचा. तो आत डॉक्टरांकडे होता. त्याच्या गंभीर हृदयविकाराचे निदान आताच झाले होते !
सेक्रेटरीने चुकीने ब्रुकलीनच्या फ्लेमिंगला फोन करून आठवण करून दिली ! पण तिच्या त्या एका चुकीने, चुकीच्या असू दे पण आवश्यक होते त्या रिचर्ड फ्लेमिंगचे रोगनिदान वेळेवर झाले. त्याचे प्राण वाचले!

[Based on stories from the book: Small Miracles: Extraordinary Coincidences from Everyday Life]

स्वत:च्या उद्योगातून रिचर्ड फ्लेमिंग निवृत्त झाले होते. ते कामाची कागदपत्रे चाळत होते. तेव्हढ्यात फोन आला. “मि. फ्लेमिंग?” एका स्त्रीने सौम्य आणि मृदु आवाजात विचारले; पुढे म्हणाली,” मी डॉक्टर ब्राऊन यांची सेक्रेटरी लॉरेन बोलतेय. उद्या तुमची डॉक्टरांकडे अपॉइंटमेन्ट आहे त्याची आठवण करून देण्यासाठी आणि तुम्ही येणार याची खात्री करून घेण्यासाठी फोन केला””माझी उद्या अपॉइंटमेंट? डॉक्टर ब्रॉऊनकडे? आपल्या बायकोकडे पाहात फ्लेमिंग म्हणाले. “काय आहे? कुणाचा फोन आहे?”बायकोने अगदी हळू आवाजात विचारले. फोन थोडा बाजूला धरून,गोंधळून गेलेले फ्लेमिंग बायकोला विचारत होते,” मी डॉक्टरांची अपॉइंटमेंट घेतली होती? विसरलो की काय?”

डॉक्टर ब्राऊनकडे सहा महिन्यापूर्वी ते गेले होते. सगळ्या तपासण्या झाल्यावर डॉक्टरांनी सगळे ठीक आहे. काळजीचे कारण नाही असेही सांगितले होते. पण सहा महिन्यानंतर पुन्हा भेटा असे ते काही म्हणाल्याचे आठवत नव्हते. ते त्या सेक्रेटरीला म्हणाले, ” दोन मिनिट हां,प्लीझ !” इतके म्हणत ते आपली डायरी काढून उद्याची अपॉइंटमेंट आहे का पाहत होते. दिसली नाही. “नाही, लिहिलेली नाही. मला अल्झामेअर होतोय की काय?असे ते बायकोला हळूच म्हणत होते. ” माझी अपॉइंटमेन्ट खरीच आहे, नक्की?” त्यांनी सेक्रेटरीला विचारले. “तुम्हीच रिचर्ड फ्लेमिंग ना?” त्या बाईच्या आवाजात आता थोडा त्रागा आणि करडेपणा होता. “हो, अर्थात मीच रिचर्ड फ्लेमिंग.” फ्लेमिंगनी नरमाईने सांगितले. “हे बघा फ्लेमिंग, माझ्याकडे तुमची नऊ वाजताची अपॉइंटमेंट लिहून ठेवलेली आहे.” “लॉरेन, खरं सांगायचे म्हणजे, अशी अपॉइंटमेंट घेतल्याचे मला तरी आठवत नाही,” कबूली दिल्यासारखे ते बोलत होते.” हे बघा मि. फ्लेमिंग,” तिच्या आवाजातला पहिला गोडवा अणि सौम्यपणा कुठच्या कुठे गेला होता, ती मोठ्या आवाजात बोलत होती, “न्यूयॉर्कमध्ये ज्या डॉक्टरांकडे पेशंटची गर्दी असते आणि महिना महिना अगोदर नंबर लावावा लागतो अशा प्रख्यात हृदयरोगतज्ञ डॉक्टरांपैकी डॉ.ब्राऊन आहेत. माझ्याकडे बरेच पेशंट त्यांचा नंबर कधी लागेल याची वाट पाहत आहेत. तुम्हाला उद्या यायचे नसेल तर तसे आताच मला सांगा. इथे खूप गर्दी आहे. ताबडतोब सांगा. वेळ नाही.” “काय करू? बायकोला ते विचारत होते. अपॉइंटमेंट असेल तर जा.” बायको तरी दुसरे काय सांगणार? ” बराय, मी उद्या येतो,” रिचरड फ्लेमिंग अखेर कबूल झाले.”ठीक आहे, उद्या या तुम्ही. बऱ्याच चाचण्या कराव्या लागतील, तुम्हाला माहितच आहे. काळजी नका करू. आराम करा आज.” बाईच्या आवाजात पुन्हा व्यावसायिक गोडवा आला होता.
पण रिचर्ड फ्लेमिंगचे चित्त काही ताळ्यावर नव्हते. दिवसभर ते आपण अपॉइंटमेंट कशी विसरलो, हे अल्झायमरचेच लक्षण असणार, आपल्या एका मित्राला असेच होत होते आणि परवा त्याचे तेच निदान झाले हे त्यांना माहित होते. काहीही व्हावे पण तो अल्झायमर नको असे ते स्वत:शीच प्रार्थना केलासारखे बोलत होते. उद्या डॉक्टरांना हेही विचारून घेऊ असे त्यांनी ठरवले.

दुसरे दिवशी सकाळपासून त्यांच्या बऱ्याच चाचण्या आणि तपासण्या झाल्या. रिचर्डच्या मनात, हे झाले की डॉ. ब्राऊनना अल्झामेअरचे विचारायचे हेच होते. त्यांचे सगळे रिपोर्ट्स डॉ. ब्राऊन वाचत होते, बऱ्याच विचारात असल्यासारखे ते दिसत होते. काही वेळाने ते रिचर्ड फ्लेमिंगकडे आले आणि एकदम म्हणाले,”अगदी वेळेवर आलात तुम्ही मि.फ्लेमिंग. तुमचे नशीब चांगले की आज तुमची अपॉइंटमेंट होती ते ! तुमच्या रिपोर्ट्स वरून तुम्हाला लवकरात लवकर हृदयाची शस्त्रक्रिया करावी लागेल. तुमचे रिपोर्ट्स मी तज्ञ सर्जनकडे पाठवतो. ते तुम्हाला नक्की दिवस सांगतील. पण बरे झाले तुम्ही आज आलात ते,नाही तर फार गंभीर परिस्थिती झाली असती.”

डॉक्टरांचे आणि रिचर्ड फ्लेमिंगचे बोलणे चालले असताना बाहेर ऑफिसमध्ये सेक्रेटरीच्या टेबलापाशी एकाजण तावातावाने,” रिचर्ड फ्लेमिंग आधीच आत डॉक्टरांच्या खोलीत आहे अस्ं कसे काय म्हणता? अहो,हा मी रिचर्ड फ्लेमिंग हा तुमच्या समोर आहे.” सांगत होता. शेजारी उभी असलेली नर्स्, तिला आपण हळू बोलतोय असे वाटत होते,ती म्हणत होती,”हल्ली डॉक्टरांकडे नंबर लावण्यासाठी लोक काय काय सोंग्ं करतील नेम नाही.” पण ते त्या माणसाने ऐकले असावे. तो लगेच उसळून, आपल्या खिशातून एक एक करत कागदपत्रे काढत म्हणाला, ” हे पहा माझे ड्रायव्हिंग लायसन्स, ही माझी क्रेडिट कार्डं,”असे चिडून म्हणत ते सगळे पुरावे त्याने टेबलावर टाकले. “पाहा, ह्या पेक्षा, मीच रिचर्ड फ्लेमिंग आहे ह्याचा दुसरा पुरावा काय पाहिजे?” “आणखी हे पाहा, तुम्हीच मला दिलेले तुमचे अपॉइंटमेंटचे हे कार्ड, बोला आता! आत कोण रिचर्ड फ्लेमिंग म्हणून घुसला आहे ते पाहा”

सेक्रेटरीने आपल्या कपाटातून काही फाईली काढल्या. आणि तिला रिचर्ड फ्लेमिंग नावाच्या दोन फाईली दिसल्या. एक रिचर्ड होता मॅनहॅटनचा. तोच संतापाने बाहेर ओरडत होता.
दुसरा रिचर्ड फ्लेमिंग ब्रुकलिनचा. तो आत डॉक्टरांकडे होता. त्याच्या गंभीर हृदयविकाराचे निदान आताच झाले होते!

सेक्रेटरीने चुकीने ब्रुकलीनच्या फ्लेमिंगला फोन करून आठवण करून दिली ! पण तिच्या त्या एका चुकीने, चुकीच्या असू दे पण आवश्यक होते त्या रिचर्ड फ्लेमिंगचे रोगनिदान वेळेवर झाले. त्याचे प्राण वाचले!