Monthly Archives: April 2022

हद्दपार ते नोबेल विजेता – २

मॅरिएटा

“ माझी मानवप्राण्यात तरी गणना कुणी केली? मी माणूस आहे ही मान्यता कुणी दिली?” ब्रॅाडस्कीने हे प्रश्नातून दिलेले उत्तर ऐकून सरकारी वकील व न्यायाधीश गप्प झाले.

“ हे तू कुठे शिकलास? “ न्यायाधिशानी विचारले.

“ हे म्हणजे ?” ब्रॅ्डस्कीने प्रतिप्रश्न केला. त्यावर न्यायाधीश बोलू लागले,” हे म्हणजे ह्या कविता- बिविता करणे… तू तर शाळाही धड पूर्ण नाही केलीस ! तिथे…”

“ शाळाकॅालेजात शिकवित नाहीत. आणि मला वाटते तुम्ही जे ‘हे’ म्हणालात ते कोणी कुणाला शिकवणेही शक्य नाही.मला .. मला तुमचे ‘हे’ देवानी दिले असावे.” इतके सांगून ब्रॅीडस्की थांबला.

त्

त्याला, जणू ठरवलेच होते त्याप्रमाणे सायबेरियाच्या एका भागात सक्तमजुरीची पाच वर्षाची शिक्षा दिली.

त्या आधीही त्याला वेळोवेळी पोलिस चौकीत चौकशीला जावे लागत होते. बरेच वेळा कोठडीची हवाही खावी लागे. पण ही सक्तमजुरी म्हणजे अत्यंत कठोर शिक्षा होती. .

नामवंत रशियन आणि इतर युरोपियन देशांतील कवि, विचारवंतांनी ब्रॅाडस्कीला दिलेल्या शिक्षेविरुद्ध जेव्हा आवाज उठवला तेव्हा त्याची शिक्षा कमी करून सुटका केली. पण त्याला १९७२ साली हद्दपार केले.

हद्दपार होऊन कोणत्याही देशाचा नागरिक नसलेला,अधांतरी

हद्दपार झालेल्या ब्रॅाडस्कीला प्रख्यात कवि W. H. Auden ने खूप मदत केली. ब्रॅाडस्की अमेरिकेत आला. त्यावेळी त्याने ‘साल १९७२’ नावाची कविता लिहिली. कुणालाही आपले गाव, राज्य, देश सोडताना,तेही शिक्षा म्हणून, जे दुःख होते; आठवणींची गर्दी होते तसे ब्रॅाडस्कीलाही झालेच असणार.

आपली प्रेयसी, सहचरी मरिना बास्मानोव्हा हिला आणि तिच्यापासून झालेल्या आपल्या अवघ्या पाच वर्षाच्या लहान मुलाला लेनिनग्राद मध्येच सोडून यायचे त्या ताटातुटीचे दुःख वेगळेच. लहान मुलाचे भवितव्य तरी सुरक्षिततेचे असावे म्हणून त्याचे आडनावही बदलावे लागले. आईचेच आडनाव त्याला लावले. ब्रॅाडस्कीच्या अनेक प्रेम कविता जणू तिच्यासाठीच , तिलाच उद्देशून लिहिल्या आहेत. त्याची बायको मरिना उत्तम चित्रकार होती. पोर्ट्रेट करण्यात प्रविण होती.

ब्रॅडस्की अमेरिकेत आला. पण त्याची उदास किंवा ‘आता काय राहिले जगण्यासाठी’ अशी भावना प्रबळ होऊ लागली असावी. म्हणून तो नंतर येणारे म्हातारपण डोळ्यासमोर आणून म्हणतो,” मरण जवळ येतेय्, त्याची पूर्व तयारीही सुरु होईल. लवकरच केस गळतील, दात पडतील, डोळ्यांच्या खाचा होतील!” – पण हाडाचा कवि असल्यामुळे ह्याच मालिकेत तो—“ क्रियापदे,उपपदे, प्रत्ययही गळून पडू लागतील ! “असे सुस्कारा टाकून म्हणतो. त्याचे खरे दुःख हे असावे.

पण ह्या नैराश्यातून तो लगेच बाहेरही आला. पुन्हा लिहू लागला. कविता रशियन भाषेतून करू लागला. इतर लिखाण इंग्रजीत लिहू लागला. भाषेची उपजत आवड असल्यामुळे त्याने इंग्रजीही चांगले आत्मसात केले.

१९७३ मध्ये ब्रॅाडस्कीच्या कवितांचा Selected Poems प्रसिद्ध झाला. कवितांचे भाषांतर जॅार्ज एल. क्लाईन ह्यांनी केले होते. आणि प्रख्यात कवि डब्ल्यु एच ॲाडेन यांनी मार्मिक प्रस्तावना लिहिली होती. त्यानंतर १९८० साली त्याचा आणखी एक काव्यसंग्रह Part of Speech प्रकाशित झाला. हा संग्रह त्याची विशेष ओळख म्हणून गणला जातो. ब्रॅाडस्की ह्या कविता-संग्रहामुळे खूप नावाजला जाऊ लागला. त्यामुळे त्याला इंग्रजी बोलल्या जाणाऱ्या इंग्लंड अमेरिका आणि युरोपसह अनेक देशात प्रसिद्धी मिळाली. तो प्रख्यात झाला. ब्रॅाडस्कीने त्याच्या कवितांतून, कवितेची भाषाच बदलली असे समीक्षक, जाणते रसिक म्हणू लागले.

त्याचे History of Twentieth Century हे १९८६ साली प्रसिद्ध झाले. त्यात फारशा न झोंबणाऱ्या पण डिवचणाऱ्या, बारिक चिमटे काढणाऱ्या कविता आहेत. त्याच बरोबरीने उपहासात्मक, विडंबन कवितांचाही समावेश आहे.,

ब्रॅाडस्की हा साहित्याचा भोक्ता होता. उत्तम वाचक होता. मोलमजुरी, मदतनीस, हरकाम्या अशी विविध तऱ्हेची कामे करत असतांनाही तो कविता करीत असे. त्याच बरोबरीने त्याचे वाचनही चालूच असे.

ब्रॅाडस्कीवर १३-१४ व्या शतकातील इटालियन कवि आणि तत्वज्ञ डान्टे , इंग्लिश कवि जॅान डन आणि त्यांच्या काळापासून डब्ल्यु एच ॲाडेन पर्यंतच्या आधुनिक कवींचा प्रभाव होता. अमेरिकन कवि रॅाबर्ट फ्रॅास्टचा तो मोठा चाहता होता. वेस्ट इंडिज बेटातील कवि डेरेक वॅालकॅाट त्याचा मित्र होता. त्याच्या मित्रांमध्ये कवि, वक्ता, लेखक, नाटककार Seamus Heaney सुद्धा होता. ब्रॅाडस्कीच्या स्वभावाच्या सर्व कंगोऱ्यांना सांभाळून घेणारा त्याचा चाहता, शेमिस हिनी स्वतः उत्तम कवि व लेखक होता. श्रेष्ठ रशियन साहित्यिक, कवि,नाटककार, आणि कादंबरीकार पुश्किन आणि दुसरा नामवंत रशियन साहित्यिक व नोबेल विजेता (1958) बोरेस पॅस्टरनॅक ह्यांच्या परंपरेतील ब्रॅाडस्की मानला जातो.

काळ माणसाला कसा घडवत असतो हेच वाड•मय सांगत असते. ब्रॅाडस्कीचे वाड•मयही ह्याला अपवाद नाही. पण प्रतिभावंत,बुद्धिमान आणि विचारी कवि,लेखक ज्या शैलीने आणि ज्या शब्दांतून सांगतो त्या मुळेच तो थोर म्हटला जातो. ब्रॅाडस्की त्यापैकी एक आहे.

ब्रॅाडस्की हा प्रथम कवि आहे. तो कवितेचा अभिमानी आहे. आणि त्याने उत्कट प्रेमही केले होते. कविता आणि प्रेम ह्या विषयी तो जास्त बोलणार सांगणार हे ओघाने आलेच. मागच्या लेखात, त्याने एके ठिकाणी “प्रेमाला पर्याय कविता होय.” म्हटल्याचा उल्लेख केला. तर त्याचे ‘दैवत’ असलेला कवि,मॅन्डलस्टॅम , (सत्ताधाऱ्यांच्या विरोधी मताच्या किंवा ज्यांच्या पासून सत्ताधीशांना धोका आहे ह्या नुसत्या संशयानेही त्यांना छळवणुकीच्या ,सक्त मजुरीच्या छावण्यांत (‘गुलाग’) शिक्षा म्हणून पाठवले जात असे) त्या ‘गुलाग’ मध्ये शिक्षा भोगत असताना थंडी आणि उपासमारीने मेला. त्या बंडखोर, शहीद कवि मॅन्डलस्टॅम ची विधवा Nadezhda Mandelstam हिने तिचा नवरा मॅन्डलस्टॅम मेल्यानंतर बऱ्याच वर्षांनी लिहिलेल्या, अप्रतिम आत्मचरित्राविषयी ब्रॅाडस्कीने एक लेख लिहिला. त्या लेखात तो म्हणतो , “जर प्रेमाला पर्याय असेलच तर स्मृति, आठवणी हाच असेल.” कवितेला तो भाषेचे अंतिम परिपक्व फळ.” म्हणतो. “भाषेची अभिव्यक्ति कविताच होय !” असे म्हणताना पुढे तो लिहितो की “कविता ही जीवनाचीच अभिव्यक्ति आहे !”

“जे न देखे रवि ते देखे कवि” ह्या वचनाने आपणही कवितेचे श्रेष्ठत्व आणि वेगळेपण मान्य करतो. केशवसुत ,” आम्ही कोण म्हणुनि काय पुससी?” असे विचारत कवीचा आणि पर्यायाने कवितेचे मोठेपण सांगतात. त्यांची थोरवी ही त्यांच्या कवितेमुळेच आहे. कविता नसेल तर आकाशातील तारांगणेही निष्प्रभ वाटू लागतील असे ते म्हणतात.क्रौचवध झालेला पाहताच कवि वाल्मिकींच्या मुखातून “ मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगम: शाश्वतौ समा: ….” हा काव्याचा श्लोकच बाहेर पडला. सांगायचे इतकेच ब्रॅाडस्की कवितेला इतके मानतो ते योग्यच वाटते. कवितेचे सर्वांना माहित असलेले वैशिष्ठ्य म्हणजे ती थोडक्या शब्दांत मोठा आशय सांगून जाते.

ब्रॅाडस्की हा श्रेष्ठ समीक्षकही होता. तसेच प्रतिभावान लेखकही होता. त्याने व त्याच्या दोन कविमित्रांनी (वर उल्लेख केलेले डेरेक वॅालकॅाट , Seamus Heaney) मिळून अमेरिकन कवि रॅाबर्ट फ्रॅास्टला आदरांजली वाहिली त्या पुस्तकात( Homage to Robert Frost) रॅाबर्ट फ्रॅास्टची व्यक्ति आणि कवि व त्याची कविता ह्या विषयी तिघांनीही लिहिले आहे. तिघांचेही लेख वाचनीय आहेतच. त्यांमधून ब्रॅाडस्कीचे वाचन, अभ्यास, चिंतन ह्याचे दर्शन होते. ज्या ब्रॅाडस्कीवर प्रभाव पडला त्या रॅाबर्ट फ्रॅास्टविषयी त्याने सखोल चिंतनात्मक व वाचनीय लेख लिहिला आहे.

हे तिघेही नामवंत लेखक आणि तिघेही वाड•मयाचे नोबेल पारितोषिक विजेते ! साहित्यातील तीन दिग्गजांनी वाचकांना रॅाबर्ट फ्रॅास्टची पुन्हा नव्याने ओळख करून दिली ! फ्रॅास्टला हा मान मिळाला तसा फार थोड्यांना असा ‘त्रिवेणी’ सन्मान मिळतो!

ब्रॅाडस्कीचा अमेरिकेतील रशियन समाजाशी निकटचा संबंध होता. रशियातून येणाऱ्या लोकांना तो बरीच मदत करीत असे. त्याला अमेरिका आणि युरोपियन साहित्य क्षेत्रांत सर्व सन्मान मिळाले. त्याचे सभा वश करणारे वक्तृत्व, परिणामकारक कविता वाचन, आणि त्याचा वाड•मयाचा , त्यातही अभिजात वाड•मयाचा सखोल अभ्यास ह्यामुळे तो प्रख्यात झाला.

अनेक समीक्षकांनी ब्रॅाडस्कीने कवितेला नवीन भाषा दिली असे म्हटले आहे. कवितेचे रुप रंग बदलले. आपल्याकडेही असे कवि झाले आहेत. केशवसुतांनी जसे मराठी कवितेचे स्वरूप आमुलाग्र बदलले तसेच त्यांच्या नंतरच्या काळात, ज्यांचा ‘ दुसरे केशवसुत.’ असा यथार्थ गौरव होतो ते बा. सी. मर्ढेकर, त्याही नंतरच्या काळातील कवि ग्रेस, कवि आरती प्रभु (चिं.त्र्यं . खानोलकर), ‘ माझे विद्यापीठ’ लिहिणारे कविवर्य नारायण सुर्वे , आपल्या मातीत रुजलेल्या कविता लिहिणारे लोककवि अण्णाभाऊ साठे, आपल्या कवितेतून मग ती प्रेमगीत असो की ‘उषःकाल होता होता काळरात्र झाली…’ हे सांगत आपल्या गझल आणि कवितेच्या मशाली पेटवून मराठी कवितेला वेगळाच रंग देणारे कविवर्य सुरेश भट; अशी काही नावे सांगता येतील.

ब्रॅाडस्कीच्या जातिवंत दर्जेदार कवितांचीच नव्हे तर साहित्य समीक्षेची, लेख, निबंधासहित -( उदाः- Less Than One ; —हे पुस्तक वाचण्यासारखे आहे. ) — त्याच्या संपूर्ण वाड•मयाची नोबेल पारितोषिक समितीने दखल घेतली; आणि १९८७ सालचे वाड•मयाचे नोबेल पारितोषिक देऊन ब्रॅाडस्कीचा सन्मान केला. त्यामुळे ब्रॅाडस्की जगविख्यात झाला. कवितेला निराळी भाषा, निराळा रंग आणि रूप देणारा कवि ब्रॅाडस्की, केवळ शब्दांचा कसबी, कुशल कारागीर नव्हता तर भाषाप्रभु होता. त्यावेळी,साहित्याचे नोबेल पारितोषक मिळालेल्यांमध्ये ब्रॅाडस्की हा वयाने सर्वात लहान होता. वयाच्या ४७ वर्षी त्याला नोबेल पारितोषिक मिळाले.

ब्रॅाडस्की हा संभाषणपटू होता. चर्चा असो वाद असो,नेहमीच्या काव्यशास्त्रविनोदांची गप्पाष्टके असोत, तो आला की बैठकीत रंग भरत असे. चैतन्य सळसळत असे. असे त्याचा कविमित्र लेखक व नोबेल विजेता मित्र शिमस हेनी याने म्हटले आहे.

त्याच्या ठिकाणी पूर्व आणि पश्चिम ( पुर्व युरोप व पश्चिम युरोप व अमेरिका ) संस्कृतीचा, विचारांचा, परिस्थितीचा सुरेख संगम झाला होता . श्रेष्ठ रशियन कवि Osip Mandelstam आणिAnna Akhmatova हे दोघे त्याची प्रेरणास्थाने होती. डान्टे, जॅान डन, ॲाडेन, रॅाबर्ट फ्रॅास्ट ह्या इंग्लंड अमेरिकेतील कवींचा त्याच्यावर प्रभाव होता.

कवि ॲाडेन हा ब्रॅाडस्कीपेक्षा निःसंशय श्रेष्ठ होता. तो खरा नोबेल पारितोषकाचा मानकरी होता. त्याला नोबेल पारितोषिक मिळायला हवे होते. पण मिळाले नाही. ब्रॅाड्स्कीला ह्या गोष्टीची खंत वाटत असे. आणि नोबेल पारितोषिक स्वीकारताना केलेल्या भाषणात त्याने ती बोलून दाखवली. आपल्यापेक्षा नोबेल पारितोषकावर माझ्यापेक्षा इतर अनेक साहित्यिकांचा कवींचा हक्क आहे हे सांगतांना त्याने प्रामुख्याने डब्ल्यु एच. ॲाडेनचा गौरवाने उल्लेख केला.

पण कोणीही शंभर टक्के पूर्ण नसतो. सर्वांमध्ये चांगल्या वाईटाचे थोडेफार मिश्रण असते. ब्रॅाडस्कीही अपवाद नव्हता . तो अहंवृत्तीचा होता असे म्हटले जाते. ‘मीच बरोबर’, ‘ माझेच खरे’ अशा अहं पद्धतीने बोलायचा . मग त्या मित्रमंडळीच्या बरोबर चाललेल्या गप्पा, चर्चा असोत. त्याच्या मित्रमंडळात कवि, लेखक प्राध्यापक अशी विद्वान मंडळी असत. तो म्हणे इंग्लिश कवींपेक्षा मला त्यांच्या कवितेतील यमक वृत्त छंदोरचना यांचे जास्त ज्ञान आहे. पण इतरांना हे माहित होते की हे फक्त त्याला वाटते ! तो त्याचा स्वकेंद्रित स्वभावाचा दोष होता.

इतके असूनही शिमस हेनी ब्रॅाडस्कीच्या गुण दोषांसह त्याचा चाहता आणि मित्र राहिला. वयाच्या पंचावन्नाव्या वर्षी ब्रॅाडस्कीचे निधन झाले. हेनीने त्याच्यावर न्युयॅार्क टाईम्समध्ये लेख लिहिला. दोन ठिकाणी भाषणेही दिली. त्या लेखात ब्रॅाडस्कीचे गुण गाताना तो लिहितो, “कालपरवा आपल्यात असणाऱ्या ब्रॅाडस्कीविषयी बोलता-लिहिताना भूतकाळाळाची क्रियापदे वापरावी लागतात ह्यापरते दुःख नाही. पण तो (हेनी) “होता, ‘म्हणत असे,’ ‘तो हसायचा,’ ‘कवितेची ओळ अशा तऱ्हेने म्हणायचा की लोक काही वेळ स्तब्ध होत) -तो पुढे म्हणतो, असे भूतकाळ वापरून लिहिणे म्हणजे आपण व्याकरणाचा उपमर्द करतो असे वाटते.”

कविता,काव्यावर प्रेम करणारा, कविता वाचताना श्रोत्यांना आपल्यासमोर प्रत्यक्ष कविताच उभी आहे, असे वाटावयास लावणारा , स्टालिनच्या काळात, कवि आणि त्याच्या कविता हा समाजाला मोठा धोका आहे. तो लोकांचा शत्रु आहे ह्या विचारसरणीमुळे वारंवार पोलिसी चौकशीला सामोरे जावे लागून , तुरुंगवास भोगावा लागलेला, बर्फाळ प्रदेशात छळ-छावणीत सक्त मजुरीची शिक्षा भोगणारा, आणि आपली प्रेयसी, मुलगा, आणि थकत आलेल्या आई वडिलांपासून तोडला गेलेला, तिशीतील तरूण प्रतिभावान कवि जोसेफ ब्रॅाडस्कीला अखेर हद्दपार होऊन अमेरिकेत जावे लागले ! तिथे त्याच्या प्रतिभेचे, बुद्धिमत्तेचे,आणि विचारांचे स्वागत झाले. मोठे मान सन्मानही प्राप्त झाले. आणि ह्या सर्वांवर मानाचा शिरपेच असलेले साहित्याचे नोबेल पारितोषिकही त्याला मिळाले.

जगाच्या उघड्या विद्यापीठात आयुष्याचा अर्थ समजून घेतलेल्या ब्रॅाडस्कीचे १९९६ साली निधन झाले.

ब्रॅाडस्कीचे दैवत,हिरो असलेला,जुलमी राजवटीविरुद्ध आपल्या कवितेतून आवाज उठवणारा कवि मॅन्डलस्टॅम खोचकपणे पण विषादाने म्हणतो,” रशियामध्ये कवितेचा जेव्हढा सन्मान होतो तितका इतरत्र कुठेही होत नाही….. म्हणूनच त्यासाठी अनेकांचे प्राणही घेतले जातात !” रशियातून हद्दपार झालेला, जगाच्या उघड्या विद्यापीठात आयुष्याचा अर्थ समजून घेतलेल्या जोसेफ ब्रॅाडस्कीचे १९९६ साली अमेरिकेत निधन झाले.

सतराव्या शतकाचील फ्रेंच तत्वज्ञानी डेकार्टचे “ I think therefore I am “ हे वचन प्रख्यात आहे . त्याच्या पावलावर पाउल ठेवत विसाव्या शतकात साहित्यप्रेमी ब्रॅाडस्कीने माणसाचे मुल्यांकन करताना डेकार्टच्या वचनाला जणू आणखी विचारसमृद्ध केले आहे. ते वाचण्यासारखे आहे. तो म्हणतो “Man is what he reads !”

फॅहरनहाईट ४५१ कादंबरीतील, जिथे कुठे पुस्तके असतील ती शोधून जाळून टाकण्याच्या ‘अग्निवर्धक’ दलातील एक ‘आगलावा’ त्याला आपण हे काय करतोय ह्याची जाणीव झाल्यावर पश्चात्तापाने म्हणतो , “एकेक पुस्तक जाळताना मी एकेका माणसालाच जाळत होतो ! “ त्याही पुढे जाऊन ब्रॅाडस्की म्हणतो, “ पुस्तके जाळणे हा गुन्हा आहेच पण त्यापेक्षाही पुस्तके न वाचणे हा मोठा गुन्हा आहे.”

जॅार्ज ब्रॅाडस्की असो किंवा त्याच्या आधी होऊन गेलेले तसेच त्याच्या काळातील अनेक थोर साहित्यिकांचे ग्रंथ हेच त्यांचे अमरत्व आहे !

हद्दपार ते नोबेल विजेता -१

मॅरिएटा

“ महाराज, आरोपीने काही वर्षे मजुरीची कामे केली म्हणजे काही विशेष केले असे अजिबात नाही.ते सामाजिक कर्तव्य आहे. पण तो कविताही करतो. कविता करणे हे समाजासाठी अजिबात महत्वाचे नाही. त्याच्या कविता अश्लील,बीभत्स असतात असाही आरोप लेनिनग्राडच्या मुख्य वर्तमानपत्राने केला आहे. ह्याचा अर्थ त्या समाजाला घातकच होत. आरोपी हा समाजावर आलेले एक बांडगुळ आहे. समाजालाच त्याला पोसावे लागते. हा परोपजीवी आरोपी समाजाला भार झाला आहे. तरी त्याला जास्तीत जास्त कडक शिक्षा द्यावी असे जनतेच्या सरकारला वाटते.”

सरकारी वकीलाचे हे आरोप ऐकल्यावर ‘जनतेच्या न्यायाधीशांनी’ आरोपीला विचारले, “ तुला कवि म्हणून कुणी मान्यता दिली ? तुझी कवींमध्ये गणना कुणी केली ?”“
त्यावर तिशीतल्या तरूण आरोपीने निर्भयपणे न्यायाधीशांना, सांगितले,” कोणीही नाही.” नंतर त्याने न्यायाधीशांकडे पाहात सरकारलाच विचारले,” माझी मानव वंशात कुणी गणना केली? मी माणूस आहे अशी तरी नोंद कुणी केली आहे?मला माणूस म्हणून तरी मान्यता कुणी दिली ?”

कवि जोसेफ ब्रॅाडस्कीचे ही उत्तरे ऐकल्यावर सरकारी वकील आणि न्यायाधीश स्तब्ध झाले. पण ठोठवायची म्हणजे ठोठवायचीच ह्या न्यायाने न्यायमूर्तींनी ब्रॅाडस्कीला पाच वर्षे आर्क्टिक प्रदेशातील एका मजुरांच्या छावणीत काम करण्याची शिक्षा सुनावली.

ही घटना १९६४ सालची. कवि,साहित्यिक, जोसेफ ब्रॅडस्कीला इतकी कठोर शिक्षा झाल्याचे समजल्यावर त्या काळातली रशियातली श्रेष्ठ कवियत्री ॲना ॲव्खमातोव्हाने व इतर कवी आणि साहित्यिकांनी सरकारला एक पत्र लिहिले आणि जोसेफच्या बाजूने त्यांची भूमिका स्पष्ट केली. जोसेफची शिक्षा माफ करावी अशी विनंती केली. युरोपमधील बऱ्याच प्रख्यात कवि आणि साहित्यिकांनीही जोसेफ ब्रॅाडस्कीवर झालेल्या अन्याया विरुद्ध आवाज उठवला. त्यामध्ये प्रख्यात कवि डब्ल्यु. एच. ॲाडेनचा मोठा पुढाकार होता.

ह्या घडामोडी पाहिल्यावर प्रश्न चिघळू नये म्हणून रशियन सरकारने जोसेंफ ब्रॅाडस्कीची अठरा महिन्या नंतर सुटका केली.
ह्या अठरा महिन्याच्या काळात सक्तीच्या मजुरीची कष्टाची कामे करावी लागली. पण ज्या पत्र्याच्या खोलीत भाडे देऊन राहात होता तिथे सांडपाण्याची सोय नव्हती. पाणी जायला गटारे होती . पण ती कायमची तुंबलेली होती. एकच मोठी चैन होती. ती म्हणज संडासासाठी एक आडोसा होता !

ब्रॅाडस्कीचा जन्म १९४० साली लेनिनग्राद (सेंट पिटसबर्ग) येथे झाला. तो दोन वर्षाचा असताना हिटलरने लेनिनग्राडला ९०० दिवस वेढा घातला होता. असंख्य लोक मारले गेले. उपासमारी, रोगराईने किती मेले त्याचा पत्ता नाही. ह्या संकटातूनही ब्रॅाडस्कीचे आईवडील व तो स्वतः बचावले. पण त्याचा काका मात्र मृत्युमुखी पडला.

ब्रॅाडस्कीचे आयुष्य गरीबीत गेले. त्याच्या कुटुंबासारखी अनेक कुटुंबे सरकारी मदतीने उभ्या राहिलेल्या इमारतीत राहात होती. ती मोठी संपूर्ण गल्ली अशा सामुहिकरीत्या राहणाऱ्या कुटंबांची गर्दी असलेल्या इमारतींनींच भरलेली होती. एका मोठ्या खोलीत तीन चार कुटुंबे राहात असत. पडदे, उंच कपाटे ह्याच मधल्या भिंती ! सहा सात कुटुंबाना एकच स्वैपाक घर, एकच न्हाणीघर व संडास ! आपल्याला निश्चितच मोठ्या अडचणीची व अवघडलेल्या मनःस्थितीत राहण्याची गैरसोय वाटेल अशी गोष्ट म्हणजे इतक्या कुटुंबाना मिळून एकच स्वैपाक घर! त्यातल्या त्यात सामायिक संडास म्हणजे फार मोठी अडचण गैरसोय वाटणार नाही. पण पाश्चात्य देशातील मध्यम, कनिष्ठ मध्यमवर्गीयांना अशा गोष्टी हालाखीच्या आणि मोठ्या गैरसोयी वाटत असतात.

प्रत्येक कुटुंबाला महिन्यातील एक आठवडा सामायिक स्वैपाकघर, न्हाणीघर आणि संडास स्वच्छ करावा लागत असे. तिकडे जाण्याची सामायिक मार्गिकाही घासून पुसून स्वच्छ करणे भाग असे. तो म्हणतो,” आमची पाळी असली की एक दिवस आधी आई, आमच्याकडे बघून पण स्वतःशी बोलल्यासारखे म्हणायची , “सर्व स्वच्छ करण्याची पाळी आपली आहे. कोण करणार आहे?” इतके म्हणत ती दुसऱ्या कामाला लागत असे. तिला माहित असे की हे काम तिलाच करावे लागणार !

१९७२ पर्यंत अशा मोहल्यात ब्रॅाडस्कीचे बाळपण व तरुणपणाची वर्षे गेली. ह्या घरात ब्रॅाडस्की राहिला, वाढला. कविताही लिहित होता.

ब्रॅाडस्की अशा तरुण वयात होता की घरात सोयी गैरसोयी होत्या नव्हत्या ह्याचे त्याला विशेष महत्व नसेल पण स्वतःसाठी लहानशी का होईना वेगळी खोली नाही ही त्याची मोठी अडचण होती. उंच कपाटे, पुस्तके,वस्तूंनी भरलेली शेल्फ ह्यांचा आडोसा असलेला एक कोपरा त्याचा होता!
तो सांगतो,” मला आणि माझ्या वयाच्या अनेकांच्या मनातील ही दुखरी जागा होती. मैत्रीणीला घरी आणणेही जमत नसे. मग प्रेम कसले साजरे करतो मी! त्यामुळे मी आणि माझी मैत्रीण Marina Basmanova बाहेर फिरायला जात असू. आम्हा प्रेमिकांचे चालणे, विहरणे, किती मैल झाले असेल ते मोजता येणार नाही. काही शतक, किंवा हजारो मैल आम्ही आमच्या प्रितीच्या धुंदीत चाललो असू ! ही सारी त्या सामायिक खोलीतल्या एका कोपऱ्याची मेहरबानी!”

हद्दपार झाला तेव्हा ब्रॅडस्कीला आपली प्रेयसी मरिनाला व तिच्यापासून झालेल्या पाच वर्षाच्या लहानग्या मुलाला लेनिनग्रादलाच सोडून यावे लागले. त्या दोघांच्या सुरक्षिततेसाठी मरिनाचे आडनावच मुलालाही लावावे लागले.

वयाच्या पंधराव्या वर्षी जोसेफ ब्रॅाडस्कीने शाळा सोडून दिली. मोल मजुरीची, मिळेल ती कामे करू लागला. कधी प्रेतागारात काम केले. प्रेते फाडायची. नंतर ती शिवायची. काही काळ त्याने कारखान्यांत कामगार तर काही काळ रसायनांचे पृथ:करण करणाऱ्या लॅबोरेटरीत. पण जास्त काळ तो धरणे-बंधारे, कालव्यांची कामे व त्यांचे बांधकाम आणि देखभाल करणाऱ्या भूशास्त्र इंजिनियराच्या — बांधकाम करणारे तज्ञ इंजिनिअर्स —हाताखाली, मदतनीस,हरकाम्या म्हणूनही काम करीत होता. लहान मोठी धरणे, त्यांची मजबुतीची तपासणी, कालव्यांच्या भिंतीच्या दुरुस्ती ह्या कामात तो रंगला असावा. ह्या कामामुळे त्याला रशियातील निरनिराळे प्रदेश पाहायला मिळाले. आता पर्यंत करीत असलेल्या कामामुळे त्याला, त्याच्याच शब्दांत “ खरे आयुष्य,खरे जगणे काय असते त्याची जाणीव झाली. कित्येक लोकांना जवळून पाहता आले. त्यांच्या सारखेच राहण्याचा प्रत्यक्ष अनुभव आला. त्यांचे प्रपंच कसे चालतात त्ह्या आश्चर्याचे याचे वास्तवच समोर दिसले.” इथे आपल्याला मॅक्झिम गॅार्कीची आठवण येते. तोही असाच बिन भिंतींच्या उघड्या विश्वविद्यालयात मिळेल ते काम, शारिरीक कष्टाची कामे करून शिकला.

पण अशी कामे करीत असतांना तो कविता करू लागला होता. ब्रॅाडस्कीने १८ व्या वर्षी कविता लिहायला सुरुवात केली. ‘समाजाला लागलेले परजीवी बांडगुळ’ अशा आरोपावरून मजुरांच्या छावणीत सक्त मजुरी करण्यास धाडले तेव्हाही तो कविता करत होता.

ब्रॅाडस्कीला कवि म्हणून मान्यता व प्रसिद्धि मिळाली त्यामागे त्या काळची प्रख्यात कवयित्री ॲना ॲख्मातोहा Anna Akhmatova आहे. तिला त्याच्या काव्यातला ’जिवंतपणा’, ‘धग’, आणि वेगळेपण जाणवले. तुमच्या मते सध्या कवि म्हणून ज्याचे नाव घेता येईल असा कोण आहे ? असे विचारल्यावर, तिने सर्व प्रथम जोसेफ ब्रॅाड्स्कीचे नाव घेतले.

ब्रॅाडस्कीला साहित्य,वाड•मयाचे अतिशय प्रेम होते. त्यातही कवितेवर सर्वात जास्त. शेवटपर्यंत कविता त्याचे ‘पहिले प्रेम’ होते. तो सांगतो, “ प्रेमाला पर्याय असलाच तर तो एकच आहे – कविता !”

जन्मला,जगला,मेला’ ह्या शब्दांतून कोणाच्याही आयुष्याचे वर्णन होऊ शकत नाही. कवितेविषयीही ब्रॅाडस्की असेच काहीसे म्हणतो. “माणूस त्याच्या निधनाची बातमी व्हावी म्हणून जसा जगत नाही तशीच चार सुंदर शब्द सुचले म्हणून
कविता होत नाही.” जेव्हा आयुष्य, जगणे हे अगदी जवळून, आतून अनुभवाला येऊ लागते तेव्हा कविता होऊ लागते. ती
जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन होते.“ जुलमी राजवटीत पोलिसांच्या भीतीखाली, सतत दडपणाखाली जगणारी माणसे
अखेर अशा अवस्थेला पोचतात की “ आम्हाला सुख नको, फक्त यातना कमी होऊ देत” इतकेच ते मागत असतात.
ब्रॅाडस्की ज्या परिस्थितीत राहिला वाढला त्यातलेच हे त्याचे स्वानुभवावर आधारित बोल आहेत.

ब्रॅाडस्की श्रेष्ठ कवि होताच, तसाच उत्तम भाषांतरकारही होता. कारण त्याने पोलिश आणि इंग्लिश भाषांत प्राविण्य मिळवले होते. त्याने पोलिश कवींच्या कविता लेख भाषांतरीत केल्या. त्याच्या स्वत:च्या कवितांचे फ्रेंच,जर्मन, इटालियन, स्पॅनिश इंग्रजी व इतर काही भाषांतून, एकूण दहा भाषांत भाषांतर झाले आहे. त्याच्या रशियन कवितांचे दर्जेदार इंग्रजी कवींनी भाषांतर करून संग्रह प्रसिद्ध केले. त्यामुळे तो आणखी ख्यात झाला. कविता तो त्याच्या रशियन भाषेतच करीत असे. निबंध, लेख मात्र इंग्रजीत लिहित असे.

ब्रॅाडस्कीला १९७२ मध्ये रशियातून हद्दपार केले. राजकीय कारणांमुळे त्याला हद्दपार केले नव्हते. तो राजकीय विरोधक नव्हता.पण त्याची स्वतंत्र वृत्ती, व्यक्ति स्वातंत्र्याविषयीची मते ही स्टालिनआणि स्टालिन नंतरच्या सत्ताधीशांनाही मानवणारी नव्हती. कविता लेख भाषणे ह्यातून आपल्या विरुद्ध जनमत तयार होईल ही सगळ्या हुकुमशहांना कायमची धास्ती असते. हुकुमशहा शब्दांना फार घाबरत असतात. मग ते लिखित असोत, छापील असोत. भाषणातील असोत की कवितेतील, गाण्यांतील असोत ! म्हणूनच “कवि,कविता करणे म्हणजे समाजासाठी काही उपयुक्त,मदत करणारा मार्ग, काम नाही. समाजालाच त्याला पोसावे लागते.तो समाजाचे शोषण करत असतो. म्हणजेच तो बांडगुळ आहे.” अशा ठरवून रचलेल्या विचारसरणीमुळे सत्ताधीशांनी त्याला हद्दपार केले.

तो प्रथम पोलंडमध्ये आला. मूळचा ब्रिटिश पण नंतर अमेरिकेत राहिलेला प्रख्यात कवि डब्ल्यू. एच ॲाडेनकडे तो राहिला. त्याच्या मदतीने तो अमेरिकेत आला. आणि पाच वर्षानंतर अमेरिकन नागरिक झाला.मधली पाच वर्षे तो हद्दपार ह्या अवस्थेतच होता.ना रशियाचा नागरिक ना कुठल्या एका देशाचा; हद्द्पार ! कोणत्याही देशाना आपला न मानलेला हद्दपार !

तो म्हणतो, “ वाड•मय, पुस्तकांनी माझे आयुष्य बदलले. साहित्याने माझ्यात मोठा बदल घडवून आणला. आयुष्य घडवणाऱ्या काळात, खास करून दोस्तोयव्हस्कीच्या Notes from Underground ह्या पुस्तकाचा त्याच्यावर प्रभाव होता.

“ कविता आपल्याला काळाच्या तडाख्याला तोंड देण्यास समर्थ करते.” असे सांगून तो पुढे जे म्हणतो ते विशेषतः जुलमी, हुकुमशाही राजवटीत राहाणाऱ्या लोकांना लागू पडते. तोही अशाच राजवटीत राहात होता.तो पुढे सांगतो,” भाषा, शब्द कविता फक्त रोजच्या आयुष्यातील ताणतणाव सोसण्याची जबर इच्छाशक्ती, बळ देते असे नव्हे तर अस्तित्वावर येणाऱ्या दबावातही जगण्याचा, मुक्त होण्याचा मार्ग दाखवते.”

ब्रॅाडस्कीला लहानपणापासून लेनिनविषयी राग होता. राग लेनिनच्या राजकीय विचारसरणीमुळे नव्हता . कारण ते समजण्याचे त्याचे वयही नव्हते. पण “ लेनिनच्या सर्वत्र दिसणाऱ्या, असणाऱ्या,पराकोटीच्या ‘अति अस्तित्वाचा’ राग होता. लेनिनग्राद मध्ये अशी एकही जागा,ठिकाण, कोपरा,रस्ता, रेस्टॅारंट, इमारत नव्हती की जिथे लेनिनचे प्रचंड चित्र, पुतळा, फोटो नाही. वर्तमानपत्राच्या पहिल्यापानापासून लेनिनचे फोटो, पोस्टात,पोस्टाच्या लहानशा तिकिटावरही लेनिन, बॅंका शाळा,कोणत्याही छापील कागदावर लेनिन, लेनिन लेनिन इथे तिथे लेनिनला पाहून पाहून, सतत डोळ्यांत घुसणाऱ्या वीट आला. डोळे बिघडून आंधळा होईन असे वाटू लागले.” असे तो म्हणतो.

साहित्यातील कवितेवर त्याचे जीवापाड प्रेम होते. कवितेचा गौरव करताना तो म्हणतो,” भाषेची सर्वोच्च प्रगल्भता, परिपूर्णता आणि परिपक्वता कविता आहे!”
जे एकाकी आहेत, कोणत्या तरी भीतीच्या दडपणाखाली आहेत, अस्वस्थ आहेत त्यांनी कविता वाचल्या पाहिजेत अशी आग्रहाची शिफारस करतो. त्यामुळे त्यांना समजेल की इतरही अनेक असे जगताहेत. पण तसले जीवनही ते एक उत्सव साजरा होतोय ह्या भावनेने जगत आहेत. कविता अशी जाणीव करून देते.

अमेरिकेत ब्रॅाडस्की हा मिशिगन युनिव्हर्सिटीत, Queens College, Smith College , Mount Holyoke College मध्ये वाड•मयविषयाचा प्राध्यापक होता. तो उत्तम शिक्षक होता. इंग्लंडमधील केंब्रिज युनिव्हर्सिटीत अतिथी प्राध्यापक होता.त्याला अनेक विद्यापीठांनी डॅाक्टरेट पदवी दिली आहे. त्यापैकी इंग्लंड मधील ॲाक्सफर्ड आणि अमेरिकेतील प्रतिष्ठित अशा Yale विद्यापीठांचा समावेश आहे.

तो फर्डा वक्ता, आपल्या बोलण्याने खिळवून ठेवणारा संभाषणपटू होता. चर्चा असो अथवा आपल्या मित्रांच्या गप्पागोष्टींनाही तो आपल्या संभाषणाने व विचारांनी निराळ्याच उंचीवर नेत असे.

विद्यापीठात, महाविद्यालयात शिकवताना सांगायचा की कविता मोठ्याने वाचा,म्हणा. त्यामुळे अर्थ समजण्यास जास्त सोपे जाईल. कविता पाठ होतील. ह्यामागे रशियातील शाळेत पाठांतराला महत्व होते. आपल्याकडेही परीक्षा पास होण्यासाठी पाठांतरावर भर द्यावा लागतो !

कवितेच्या आवडीपोटी त्याने एक योजना सुचवली. लोकांना कविता वाचायची सवय व्हावी; त्या आवडाव्यात ह्यासाठी निवडक कवितांच्या छोट्या पुस्तिका काढाव्यात. त्या फुकट द्याव्यात. शाळा महाविद्यलये, वाचनालयात , निवडक सार्वजनिक ठिकाणी ठेवाव्यात. सरकारने ही कल्पना काही काळ उचलून धरली. अंमलातही आणली. थोडक्या काळासाठी ही योजना असावी. पण काही तरी अनुकुल परिणाम झाला असणार.

ब्रॅाडस्की हा आपल्या कविता तशाच इतरही कवींच्या कवितांचे वाचन करीत असे. ते इतके प्रभावी होत असे की रशियन भाषा न समजणारे श्रोतेही मंत्रमुग्ध होऊन ऐकत. त्याची आदर्श व त्याला पुढे आणणाऱ्या ॲना माख्वाटोव्हा आणि रशियन Gulag मध्ये शिक्षा भोगत तिथे उपासमार आणि थंडीमुळे १९३८ साली मृत्यु पावलेल्ला त्याचा Hero मॅन्डलस्टॅम (Mandelstam) ह्यांच्या कविता फार मनापासून,अत्यंत परिणामकारक रीतीने वाचन करीत असे. अमेरिकेतील पहिल्या दोन वर्षांत त्याने ६० वेळा कविता वाचन केले !

रशियातून हद्दपार झालेल्या प्रतिभावान, बुद्धिमान, कवि, निबंधकार व लेखक आणि उत्कृष्ठ शिक्षक जोसेफ ब्रॅाडस्कीला अमेरिकेतील साहित्य जगतातील बहुतेक सर्व सन्मान मिळाले. तो १९९१ सालचा ‘अमेरिकेचा राजकवी’ ही होता.

ह्या सन्मानानंतर त्याला साहित्यातील सर्वोच्च सन्मानही मिळणार होता……