परवा बाळासाहेबांचे पत्र आले.आजही हाताने पत्र लिहून पोष्टाने
पाठवणारी थोडी माणसे असतील त्यापैकी बाळासाहेब आहेत.पाकिटावरील
सुंदर हस्ताक्षरावरूनच समजलो की बाळासाहेबांचे पत्र! सुंदर
अक्षराबरोबरच ते, पाकिटही वेलबुट्टीनी तर कधी फुलांच्या नक्षीने
सजवतात. आजच्या पाकिटावर पत्रं घेऊन लगबगीने निघालेल्या पोस्टमनचे
लहानसे चित्र चिकटवले होते.पत्रावर आपले चित्र पाहून पोष्टमनही खूष
झाला होता. पाकिट माझ्या हातात देताना तो हसत होता त्यावरूनच ते दिसत
होते.इतके समर्पक चित्र पाहून मलाही त्यांचे कौतूक वाटले.पत्रासाठी
कोणीतरी घराघरात, कार्यालयात, वाट पहात असेल हे जाणून असलेला तो
पोस्टमन किती लगबगीने निघाला आहे!

आपल्या प्रियकराचे पत्र आज यॆईल म्हणून अधिरतेने सारखे आत बाहेर करत,
शिवाय ते दुसऱ्या कोणाच्या हातात पडू नये ह्यासाठीही,मधेच खिडकीतून
दूर टक लावून पोस्टमन दिसतोय का याची उत्सुकतेने वाट पहात असलेली तरूणी
असेल; किंवा”इतके दिवस झाले अजून तिचे पत्र कसे नाही”म्हणून थोडा चिडलेला,
थोड्या चिंतेत असलेला पण तितक्याच आतुरतेने आपल्या प्रियतमेच्या पत्राची
येरझाऱ्या घालत वाट पहाणारा “घायाळ” प्रियकर असेल; तर “माहेरी गेली की
विसरली मला”असे गेले चार दिवस घोकणारा,नुकतेच लग्न झालेला तरूण
नवरा विरह कष्टाने सहन करत, सर्वच बाबतीत सध्या उताविळ असलेला तो
नवरा पोस्टमनची तितक्याच उताविळपणे वाट पहात असेल; तर एखादी
पहिल्यांदाच माहेरी आलेली तरूण माहेरवाशीण”ह्यांचे पत्र कसले येते!

बसले असतील हॉटेलात मित्रांच्या बरोबर चहा ढोसत,हसत खिदळत.कशाला
आठवण येतेय त्यांना!” असे मनातल्या मनात म्हणत पण चेहऱ्यावर मात्र आज
नक्की यॆईल पत्र असा हर्षभाव असलेली, आपल्या धाकट्या भावा-बहिणींना
पोस्टमनकडे लक्ष ठेवा रे असे सांगत स्वत:च दाराबाहेर दोन चार वेळ येऊन त्या
मेघदूताची वाट पहात असेल.

एखादी माऊली, घर सोडून पहिल्यांदाच लांबच्या गावाला शिकायला/
नोकरीला गेलेल्या मुलाच्या साध्या खुशालीच्या पत्राची प्राण डोळ्यात
साठवून वाट पहात असेल तर दूर गावी शिकायला, नोकरीच्या
खटपटीसाठी गेलेला मुलगा आपल्या वडिलांच्या “गोष्टी घराकडील”
पत्राची वाट पहात गहिवरून उभा असेल.किंवा एखादा तरूण इंटरव्ह्यू अथवा
नेमणूकीच्या पत्राची, मान मोडून दुखायला लागली तरी आशेने पोस्टमनची
वाट पहात असेल; कुणी नवखा लेखक संपादकाच्या”तुमची कथा दिवाळी
अंकासाठी स्वीकारली आहे” अशा भाग्योदयी पत्राची डोळ्यांत दिवाळीच्या
चंद्रज्योतीचा प्रकाश घेऊन धडधडत्या अंत:करणानी वाट पहात असेल.उपवर
मुलीचे आईबाप “मुलगी पसंत आहे, मुहूर्त नक्की करण्यासाठी या”अशा
पसंतीची मोहर असलेल्या पत्राची, उत्सुकता आणि काळजीने दाटलेल्या
डोळ्यांनी पोस्टमनची रोज वाट पहात असतील!

पोस्टमन ना नात्याचा ना गोत्याचा. पत्र आणल्या दिवशी मात्र प्रत्येकाचा!
असा इतका बाहेरचा असूनही सगळ्यांच्या ह्रुदयातला झालेला त्याच्या
सारखा समरस सेवक दुसरा नाही!

खऱ्याखुऱ्या अर्थाने सर्वांचा ’पत्रमित्रच’ तो. सगळ्यांचे ज्याच्या
वाटेकडे डोळे लागलेले असतात तो पोस्टमन!

पण हे सगळे पत्रपुराण ४५-४६ वर्षापूर्वीच्या काळाला लागू पडणारे आहे.

आज दूरध्वनी,संगणक, ई-मेल, व्हॉइस-मेल,एसएमएस,टेक्स्ट मेसेज,सर्वसंचारी
दूरध्वनी इत्यादी आधुनिक सोयींची रेलचेल झाली आहे की हस्ताक्षरातील
पत्रेच गेली.ती आता “एन्डेंजर्ड स्पेसीज” झाली आहेत.पत्रेच नाहीत तर
पोस्टमनची वाट कोण पाहिल?

छापील कचरा वाटप करण्याचे काम फक्त त्याला आता राहिले आहे.तोही
बिचारा आता कोरडेपणाने काम करतोय ह्यात त्याचा काय दोष?

पूर्वीचा पोस्टमन “कुणा’रावसाहेब!’बोले बघून। कुणा’भाऊ!’नाना!’म्हणे तो
हसून॥ अशी नावे पुकारून पत्र टाकताना किंवा हातात देताना पत्राच्या
अक्षरा रूपावरून त्यातील भावना हसून, डोळ्यांनी, भुवयांनी आनंद,
आश्चर्य व्यक्त करत जात असे.

कोण कोणत्या पत्राची वाट पहातात हे अनुभवी पोस्टमनला सरावाने माहित असे.
“वकीलसाहेब, मुलासाठी बऱ्याच पत्रिका-फोटो आलेले दिसताहेत!”असे अदबीने
म्हणत त्यांना पत्रे दॆईल तर भोसले मधुला,”चहा-चिवडा तरी पाहिजे नोकरी
लागल्याचा”असे म्हणून सरकारी पत्त्याच्या पाकिटाकडे पहात लांब पाकिट
दॆईल. “श्री”आणि कसलाही मायना नसलेले दोन-तीन ओळीचे कार्ड खाली मान
घालून न बोलता शेजारच्या लाटकरांच्या घरात हळूच सरकवून झटकन
पुढे जाईल.

काळाच्या झपाट्यात हे सर्व संपले.आणि त्यात काही नवल नाही. असे होणारच.

पोट खपाटी गेलेला शेतकरी जसा पावसाच्या ढगाची, आकाशाकडे खोल
गेलेल्या डोळ्यांनी काकुळतीने वाट पाहात असतो त्याप्रमाणे एखाद्या खेड्यातील
कुणी गरीब आई-बाप पोराच्या मनीऑर्डरसाठी आजही पोस्टमनची काकुळतीने
वाट पहात असतील म्हणा.

आणि आपला पोस्टमनही, ती मनी-ऑर्डर देण्यासाठी लगबगीने निघालाही
असेल!

रेडवूड सिटी ४ जून, २००८

नेहमीप्रमाणे बाळासाहेबांचे पत्र आले. नेहमीप्रमाणे पत्र वाचून आनंदही झाला. पण त्यांच्या अलिकडील काही पत्रातून,”कुणाशी बोलावे,चार गोष्टी कराव्यात तर तसे कोणी आसपास दिसत नाहीत. कोणी फारसे भेटत नाहीत. आवडीने बोलावे, थट्टामस्करी, प्रसंगी थोडासा वात्रटपणा करावा असे शेजारी जवळपास भेटत नाहीत.कुणाकडे जावे तर असे तडक जाताही येत नाही.” अश्या थोडाश्या निराश तक्रारीचा सूर जाणवत होता.मला वाटले ते परदेशात असल्यामुळे त्यांची अशी मन:स्थिती झाली असावी.

सध्या परदेशातच नव्हे तर आपल्या येथेही वारंवार एकमेकांकडे जाणे येणे कुठे होते? आले मनात की गेलो मित्रांकडे,नातेवाईकांकडे,असे घडत नाही. इतकेच काय शेजाऱ्यांकडे जाऊन गप्पा-टप्पा,थट्टा-मस्करी, पत्ते कुटणे होत नाही. कारणे अनेक असतील पण थोडक्यात सांगायचे तर बदललेली, रोज बदलत असलेली परिस्थिती हेच मुख्य कारण होय.

माणसे भेटावीत,आपण जाऊन त्यांना भेटावेत असे सर्वांनाच वाटते.काही काळापूर्वी म्हणजे घरांचे दरवाजे उघडे असण्याच्या काळात हे शक्य होते. बोलावून, न बोलावता, शेजारी, जवळपासचे असे भेटत असत.भेटीगाठी सहज होत.

हुंकाराला शब्दांचा अंकुर फुटण्यापूर्वी, आवाजाला शब्दांची पालवी बहरण्यापूर्वी; दळणवळणाची साधने येण्यापूर्वी माणूस एकमेकांना कसा भेटत असेल,कसाबोलत असेल! आपला प्रतिध्वनी ऐकू आला तरी त्याला कोणी भेटल्याचा, कोणाशी बोलल्याचा आनंद झाला असेल!

माणूस बोलयला लिहायला लागल्यावर तो पक्ष्यांमार्फत चिठ्यांतून संदेश पाठवू लागला. भेटता येत नाही,गपा मारता येत नाहीत यावर माणसाने शोधून काढलेला उपाय म्हणजे पत्र.असे म्हणतात की, परमेश्वराला एकाच वेळी सगळीकडे,सगळ्यांकडे जाता/पाहता यॆईना म्हणून त्याने ’आई’ निर्माण केली.माणसाने ’पत्र’ शोधून काढले! पत्रं लिहायला सुरूवात केली.पत्रातून भेटी गाठी हॊऊ लागल्या,होत आहेत आणि पुढेही होतील.काळाप्रमाणे पत्र आपले रूप बदलेल.

नळ-दमयंतीचे पत्र हंस होते.कालिदासाने तर कमाल केली. त्याच्या यक्षाने मेघालाच आपले पत्र केले.’न देखे रवि,ते देखे कवि’अशा प्रतिभावान कवींनी चंद्रालाही पत्र केले– साजण आपल्याला विसरला अशी त्याच्या भेटीसाठी तळमळत असलेली प्रेयसी ’चंदा देस पियाके जा’आणि त्याला समजावून परत घेऊन ये अशी चंद्राला विनवणी करते.तर माहेरच्या आठवणीने मन भरून आलेली सासुरवाशीण, अंगणात आलेल्या पाखराला ’माझिया माहेरा जा’, तुझ्या सोबतीला माझे आतुरलेले मन देते आणि माहेरची वाट दाखवायला भोळी आठवणही देते,असे म्हणत पाखराला आपले पत्र करते. तुरुंगात बंदीवान झालेला क्रांतिकारक तर आपल्या श्वासांना पत्र करून आपल्या ह्रुदयातील खंत मातृभूमीला कळवतो!

पत्रांतून माणूस आपले विचार, मतं कळवतो.मनातल्या गोष्टी, ह्रुदयातील गोड गुपित सांगतो, मन मोकळे करतो. पत्रातून माणसे एकमेकांना भेटतात ही कवि-कल्पना वाटेल किंवा भाषालंकार. पण भेटत असली पाहिजेत. काहींना तर ती दिसतातही! असावीत; कुणी सांगावे? तसे नसते तर उगीच का कुणी एखादे पत्र ओठांना लावून ह्रुदयाशी घट्ट धरतो? का कुणी हातात पत्र फडफडवत हसत हसत सगळ्यांना दाखवत घरभर फिरतो? का कोणी आराम खुर्चीतून उठून,नाकावर घसरलेला चष्मा सावरत,”पाहिलस का…आपला…काय म्हणतोय” म्हणत कौतूकभरल्या डोळ्यांनी ते पत्र दुसऱ्या चष्म्याला देतो! पत्र वाचल्यावर आपल्याला आनंद होतो,आपण तरंगतो,बुडून जातो,थोडेसे चकित होतो, सुखावतो, काळजीतही पडतो. सगळे कसे कोणी भेटल्यावर बोलल्यावर वाटते तसेच पत्र वाचून होते यात शंका नाही.कवींचे मेघ, चंद्र, हंस, पाखरू, श्वास हे वरवर पहाता पत्र-दूत वाटतील, पण ती त्यांची पत्रेच आहेत.

सध्याच्या अतिशय वेगवान काळात एकमेकांना भेटणे, गप्पा गोष्टी करणे पत्रं लिहिणे शक्य होत नाही.पण शब्दसृष्टीच्या परतिभावंतांने लिहिलेल्या शब्दांतूनही मणसे भेटवण्याची दिसताहेत अशी भावना निर्माण केली त्याचप्रमाणे प्रतिभाशाली वैज्ञानिकांनी त्याहीपेक्षा सोयीचे,उपाय शोधून आपल्या हातात दिले. दूरध्वनी, बिनतारी संदेश,आणि ह्यांचीच आजची बदलली विविध रूपे पाहिली की आपण थक्क होतो.परिसाचा एक लहानसा तुकडा सर्व लोखंडाचे सोने करतो. तसे आजच्या विज्ञानयुगातील लहानशा परिसाने-मायक्रोप्रोसेसर चिपने[लघुतम क्रियाप्रक्रियाकारी ?]सर्व विश्व आपल्या घरात आणून ठेवले! संगणकावरून आपल्या अनेक मित्रांशी एकाच वेळी बोलता येते.संगणकातून पत्र लिहिले तर ते पोचायला एक क्षणही लागत नाही. दूरध्वनी वरून बोलताना समोरचा आपल्याला समोर दिसतो! व्हिडिओ कॉन्फ़रन्सिंगने[चित्रफितिमुळे]चार मित्रांची झकास गप्पाष्टकेही रंगू शकतात.आणि हे सर्व, मनात आले की क्षणार्धात घडून येते! चाळी-वाड्यांतील घरांची दारे उघडी असण्याच्या काळात जसे सहज होत असे तशाच आता ह्या मायक्रोप्रोसेसरच्या ’परिसा”मुळे हे सर्व साधते.भाषाप्रभू शब्द आणि कल्पना सृष्टीचे निर्माते तर विज्ञानप्रभू सत्याभास सृष्टीचे जनक.ह्या किमयागारांनी आणि त्यांच्या “परिसाने” प्रत्यक्ष आणि कल्पित, सत्य आणि मिथ्य, वास्तव आणि भास यामधील सीमारेषा इतकी पुसट,अंधुक केली आहे की भासाची चाहूलही लागत नाही! ही खरी किमया! पुन्हा कवींच्या शब्दातच म्हणावेसे वाटते ’प्रत्यक्षाहूनी प्रतिमा सुंदर’!

हा नव्या मनुचा नवा परिस हाताशी असल्यावर पूर्वीची ती पत्रे, त्या भेटीगाठी,त्या गप्पा नाहीत, ’गेले ते दिन गेले’ ही खंत कशाला? परिस हातात असल्यावर जुन्या सोन्याच्या खाणी उजाड झाल्या ह्याची चिंता कोण करेल? आणि का करावी?

आज हनुमान जयंती. मारुतीचा जन्म झाला तो साजरा करण्याचा दिवस. त्यामुळेच वर उजव्या कोपऱ्यात शब्दांचे भु:भुत्कार उमटले असावेत.

खरं तर मारुतीचा म्हणून वर्णिलेला एकही गुण अंगात नाही. त्याच्यासारखे दणकट शरीर नाही की ताकद नाही. त्याची चपळाई नाही की त्याच्या उंच उड्डाणाची, शारीरिक सोडा मानसिक ’झेप’ही नाही. फार तर ’झोपावे उत्तरेकडे’ इतकेच बिनघोर जमते मला! मारुतीशी कसलेही साम्य नाही, तुळणा नाही. पण इतके सणवार, जयंत्या उत्सव येतात. अगदी वाजत गाजत येतात, गर्जत जातात. मग आजच मारुती जन्माची–हनुमान जयंतीचे मला इतके अप्रूप का वाटावे? आठवण का व्हावी?

तशी काही कारणे सांगता येणार नाहीत.सांगता येतीलही. (ही अशी कायमची द्विधा अवस्था; जन्मभराची!) हो आणि नाही दोन्ही एकदमच. असो.

लहानपणी दोन तीन वर्षं मी, मी आणि श्याम; तर कधी श्याम आणि देगावकर चाळीतली कुणीतरे मुलं असे मिळून- आणि हो शशीही असेच- फरशा, विटांचे लहान लहान तुकडे लावून ’देऊळ’ करायचो. आमच्या किंवा कधी आबासाहेबांच्या बोळात, मागच्या अंगणात हे देऊळ असायचे. देवळाचा इतर जामानिमा देवळाच्या फरशा विटाच्या तुकड्यांना साजेसाच!मारुतीचे कुठून तरी आणलेले लहानसे चित्र तरी किंवा त्यतल्या त्यात चांगला गुळगुळीत उभा दगड हाच आमचा मारुती असायचा. कोरांटीची, गुलबक्षीची किंवा पारिजातकांची एक दोन फुले त्यावर कशाचीही हिरवी पाने! मारुती खूष!पण हा’उत्सव’आमच्या उत्साहा इतकाच दोन तीन वर्षेच झाला असावा.

पण ह्या ’उत्सवा’ पेक्षाही आमच्या मारुती भक्तीला, प्रेमाला खरे उधाण भागवत टॉकीज मध्ये ’रामभक्त हनुमान’ हा अद्भुत चित्तथरारक सिनेमा पहाताना यायचे. मारुतीचा सिनेमा पहाण्याचा आनंद मोठा असायचा. माझ्यासारख्या लहान मुलांचाच नाही तर साध्या अशिक्षित कामगारांचा पोरांचाही तसाच असायचा. हा सिनेमा काही हनुमान जयंतीलाच लागत नसे. तो केव्हाही यायचा.संक्रांतीच्या जत्रेच्या वेळी कुठल्यातरी एखाद्या थेटरात हमखास असायचाच. ह्या मारुतीवर बरेच सिनेमा निघाले. आणि रामावरच्या सिनेमातही मारुती असायचाच!

मारुतीच्या सिनेमातील ट्रिक सीन्स, मारुतीने आपली छाती फाडून,(गंजिफ्राक फाडतय बे त्ये!असं पुढं मोठेपणी म्हणायचे) त्याच्या हृदयात राम लक्ष्मण सीता बसलेली दाखवणे, त्याची आकाशातील उड्डाणे वगैरे भाग म्हणजे खरा सिनेमा. तुफान गर्दीत चालायचा. त्याच्या अनेक आवृत्या निघाल्या.’पवनपुत्र हनुमान’, ’जय हनुमान’ ’रामभक्त हनुमान’. शिवाय रामायणावरचे सिनेमे मारुतीशिवाय कसे पूर्ण होतील?रामापेक्षाही सर्वजण मारुती कधी येतो… मोठ मोठी झाडे उपटून उचलून; प्रचंड दगड फेकून राक्षसांच्या टाळक्यात कधी हाणतो त्यांना हैराण करतो; गदेने त्यांची टाळकी कधी शेकणार; राक्षसांच्या छातीत गदा हाणून त्यांना कधी लोळवणार; ह्याचेच मोठे कौतूक आणि उत्सुकता सगळ्या थेटरला असे!

अलिकडे सिनेमाचे तंत्र, छायाचित्रण कितीही सुधारले असो पण त्या आमच्या सिनेमातील मारुती हात पाय पसरून ते हलवत आकाशातून पोहत, झेप घेत निघाला की सगळे थेटर त्याच्याबरोबर पराक्रमाला निघत असे.मग तो टेबलावरच त्या पोझमध्ये आडवा पसरला आहे; टेबलाची अंधुकशी रेघ दिसतेय; वरच्या दोऱ्या अस्पष्ट दिसताहेत; आकाशातले ढग फक्त मागे जाताहेत; मारुती आहे तिथेच आहे; अशा कर्मदरिद्री शंका कुशंका घेण्याचे करंटेपण थेटरातला एकही प्रेक्षक करत नसे. मारुती आपल्या जळत्या शेपटीने लंकेला आग लावतोय , रावणाची दाढी जाळतोय (रावणाला दाढी कशी? विचारू नको बे!), ह्या गच्चीवरून त्या वाड्यावर उड्या मारतोय ह्याची अपूर्वाई; तो अद्बुत पराक्रम सगळेजण आपापल्या बाकावरची, खुर्ची वरची जागा सोडून अर्धवट उभे, ओणवे हॊऊन, पुढच्या माणसाच्या खांद्यावर हात टेकून तोंडाचा आ करून पहात. मारुतीला शाबासकी देत. “तिकडे राहिले”, “अरे तो वाडा”, “तो महाल” “आता त्या गच्चीवर हां” “अरे तिकडून राक्षस येतोय”, हय़्य रे पठ्ठे!” अशा शंभर सुचना देत, प्रोत्साहन देत मारुतीला सावध करत ते सीन जिवंत करत. दिग्दर्शकाचे पुष्कळसे काम प्रत्येक थेटरात आम्ही प्रेक्षकच करत असू! पडद्यावर एक मारुती, थेटरात ३००-४००!

आणि अशा वेळी जर का फिल्म तुटली मध्येच तर काही विचारू नका.पहिल्यांदा”अबे लाईट” चा आरडा ओरडा. लाईट आल्यावर जस जसा उशीर हॊऊ लागला की त्या ऑपरेटरच्या बेचाळीस पिढ्यांचा उद्धार सुरू. प्रथम त्याच्या आई-बापा पासून कौटुंबिक सुरवात करत एक एक ठेवणीतल्या गावरान शिव्यांचा वर्षाव सुरू होई. जितके प्रेक्षक तितक्या शिव्या. बरं एक शिवी पुन्हा वापरायची नाही.उष्टं कोण खातंय? तिळा दार उघड म्हणल्यावर अलिबाबाला तो प्रचंड खजिना दिसला तसा फिल्म तुटल्यावर हा शिव्यांचा खजिना उघडला जायचा! क्षणभर मारुती मागे पडायचा आणि अशा इतक्या प्रकारच्या शिव्या ऐकून आमच्यासारखी मुलं नुसती थक्क होत!पण फिल्म जोडून सिनेमा चालू झाला की पुन्हा सगळे मारुतीमय हॊऊन जात.

आश्चर्य म्हणजे आज एकही लाऊडस्पीकर चौकात, कोपऱ्या कोपऱ्यावर ओरडत नाही! गाणी नाहीत. झेंडे नाचवणे नाही. शोभायात्रा नाहीत. मिरवणुका नाहीत. झांजांचे आवाज आदळत नाहीत की ढोल, ताशे बडवले जात नाहीत. गुलाल उधळला जात नाही की शेंदूर फासला जात नाही.
मारुती दैवत राहिले नाही की काय? मारुतीला देवांच्या यादीतून वगळले तर नाही ना?
मारुती देवापेक्षा आज मारुती मोटारच लोकांना प्रिय आहे. शिवाय मारुती हा”बुद्धिमतां वरिष्ठं” असा असल्यामुळेही तो ह्या लोकांच्या समजुतीपलीकडे असावा.तो “वानर युथ मुख्यम” मधील ’युथ’ हा शब्द इंग्रजी आहे अशा समजुतीमुळेही मारुती परधर्मीय देव आहे असाही शोध त्यांनी लावला असावा.

मारुतीचे देऊळ जास्त करून खेडेगावात असते.म्हणून त्याला ग्रामीण वर्गात टाकून पांढरपेशा शहरांनी त्याला उपेक्षित ठेवले असावे.

उत्सव, शोभायात्रा, यासाठी असले आडदांड शक्तिवान दैवत धार्मिक “मार्केटिंग”साठी व्हायेबल/फिझिबल प्रॉडक्ट/इमेज नाही असा सल्ला सर्व पक्षातील कॅंपेन मॅनेजमेंट गुरूंनी दिला
असावा. मारुती भले ’मारुततुल्यवेगम जितेंद्रियम बुद्धिमतां वरिष्ठं’ वगैरे असेल पण तो श्रीरामदूतंही असल्यामुळे अशा दूताचा-दासाचा-नोकराचा कसला उत्सव? हा विचारही झाला असावा. त्यामुळेही सर्वत्र शांतता आहे.

प्रत्येक गावातील मारुतीच्या देवळातील मारुती आजही मिणमिणत्या दिव्याच्या अंधारात विनारुपाच्या चेहऱ्याने आकृती म्हणूनच उभा आहे. हातात गदा असून ती हाणता येत नाही. दुसऱ्या हातावर द्रोणागिरी झेललेला आहे पण तो कुठे ठेवताही येत नाही. झेप घेण्याचा पवित्रा आहे पण पाय उचलत नाही. धडकी भरवणारा बुभ:त्कार करून सर्व भूमंडळ सिंधुजळ डळमळून टाकावे आणि ब्रम्हांडही गडगडावे अशी शक्ती आहे पण गुरव पुजाऱ्यांनी शेंदूर नुसता फासलाच नाही तर तोंडावर फासून आत तोंडातही घातल्यामुळे घसा निकामी झालाय. सर्वांगी शेंदूर थापून थापून मारुती दिसेनासा झालाय.मिणमिणत्या अंधारात सगळ्या गावातले मारुती उदास उभे आहेत. बिनवासाची उदबत्ती देवळातली कोंदट हवा कुबट करत धुराचे झुरके सोडत कलली आहे.

गरीब बिचारा मारुती. सगळ्यांनी उपेक्षिलेला. एके काळी आमच्या लहानपणचा महाबळी प्राणदाता असलेला मारुती आज उदास मारुती झालाय!

पुणे.

जगातील सगळे भेदभाव काढून टाकणारा धर्मच टिकेल. खरा धर्म अजून बनलेला(च) नाही. तो यापुढे बनायचा आहे. सर्व मानवांचा तो एकच धर्म होईल.

वेदकाळापासून आजपर्यंत ’धर्म’ हा शब्द सतत चालत आला आहे. तो संस्कृत शब्द आहे. दुसऱ्या कोणत्याही भाषेत त्याला नेमका प्रतिशब्द नाही.

धर्म हा व्यापक शब्द आहे. आपले जीवन ज्या नीतिविचारांवर आधारलेले असते त्याला आपण धर्म म्हणतो. गणिताप्रमाणेच धर्माच्या तत्वातही बदल होत नाहीत. तिन्ही काळात आणि सगळ्या देशात ती सारखीच अविचल असतात. उदा. सत्य-प्रेम-करूणा हे सदगुण देशकालानुसार बदलत नाहीत. आज जगात जे वेगवेगळे (धर्म) दिसतात ते धर्मपंथ अथवा संप्रदाय आहेत. या संप्रदायांनी लोकांना एकत्र ठेवले होते. पण आज मात्र हे सगळे संप्रदाय तोडणारे सिद्ध होत आहेत. या संप्रदायांनाच आज धर्म म्हटले जाते. त्यांच्या जागी अध्यात्माला आणायचे आहे.

अध्यात्म धर्मपंथाहून वेगळी वस्तू आहे. प्रेम करणे, खरे बोलणे, करूणा ठेवणे हे अध्यात्म आहे.

ईश्वरभक्ती करणे हेही अध्यात्म आहे. ईश्वराच्या प्राप्तीसाठी गुडघे टेकणे, पूर्वेकडे किंवा पश्चिमेकडे तोंड करणे, उपवास करणे हे आजच्या प्रचलित धर्माचा भाग आहे. पण स्वत:वर नियंत्रण ठेवण्याकरता उपवास करणे हे आहे अध्यात्म.

धर्म बाह्य गोष्टींसाठी आदेश देतो. अध्यात्म आतली शक्ती वाढवतो. धर्म आणि अध्यात्म एकाच वस्तुकडे जातात. आजचा धर्म मनुष्याला आंधळा समजून हात धरून मुल्ला,मौलवी, गुरूंच्या मागे जायला शिकवतो. अध्यात्म म्हणजे तुम्ही आणि ईश्वर यांच्यामधे आणखी कोणी नाही.

—— आचार्य विनोबा भावे ( यांचे धर्म आणि अध्यात्म यावर स्फुट विचार)

ता. ७ फेब्रु. २००५ च्या ’आजची वार्ता’ह्या जाहिरातींच्या वर्तमानपत्रात आलेला हा मजकूर. सप्रेस(मराठी); सर्वधर्म प्रभूचे पाय या पुस्तकातून.