शनिवारी रविवारी किंवा सुटीच्या दिवशी दुपारी आमच्या घरी, आबासाहेबांच्या घरी एक ’दूत’ येत असत. सायकल वरून यायचे. धोतर पिंडऱ्यांपर्यंत वर ओढलेले आणि सायकल्च्या क्लिपा लावून घटट पकडीत ठेवलेले. सायकलच्या त्रिकोणात तेवढ्यीच मोठी, पाकिटासारखी बक्कल वगैरे लावलेली पिशवी. त्या पिशवीत साप्ताहिके, मासिके, पुस्तके भरलेली. मागच्या कॅरिअरवरही पुस्तकांनी भरलेली एखादी पिशवी. डोक्यावर काळी टोपी. डोळ्यांवरचा काडीचा चष्मा कधी कपाळावर नेलेला.रंग उगीच सावळा म्हणायचा, पण खरा काळाच.सायकल ठेवून, घाम पुसत, पुस्तकांची पिशवी, काही मासिके हातात घेऊन ते आत आले की गप्पा आणि चहा-पाणी व्हायचे. दूतांची जीभ तशी तिखटच. त्यामुळे ते बोलत असताना बराच खाटही उडायचा. ऐकणाऱ्याला ठसका लागायचा.अधून मधून हसतानाही ठसका लागायचा.’दूत’ म्हणजे “दूताचे फिरते वाचनालयाअ”चे मालक, सर्व काही तेच. हे आपल्या वर्गणीदारांच्या घरी जाऊन मासिके, पुस्तके द्यायचे. हा त्यांचा पोटापाण्याचा व्यवसाय होता.मला वाटते की ते लिहितही असावेत कधी काळी, किंवा त्यांचे दूत नावाचे अगदी लहानसे स्थानिक वर्तमानपत्र तरी असेल.पण दूत हे नाव छान होते.लोक मात्र गमतीने त्याला ’भूताचे फिरते वाचनालय’ म्हणत!

घरोघरी,व्यवसाय म्हणून का होईना, पुस्तके नेऊन लोकांना वाचनानंद देण्याचा व्यवसाय त्याकाळी तरी नाविन्यपूर्ण होता. एका द्रुष्टीने न्यानार्जनाचाही. दूतांची म्हणजेच टिकेकरांची,त्यांच्या पुस्तकफेरीची, फिरत्या वाचनालयाची आठवण होण्याचे कारण नुकतेच लहान मुलांसाठी लिहिलेले एक पुस्तक मी वाचले. ते डोरोथी थॉमस ह्या एका अगदी मनापासून पुस्तकप्रेमीअसलेल्या बाईविषयी होते.

डोरोथीला लहानपणापासून वाचनाची खूप आवड होती. पुस्तकांचे वेडच होते म्हणा ना तिला. तिला पुस्तकांइतकीच माणसेही आवडत. लोकांविषयी खरे प्रेम अस्ल्यामुळे सगळ्यांशी तिची पटकन मैत्री व्हायची. लोकप्रेमी असल्यामुळे ती लोकप्रियही झाली. वाचनाच्या आवडीमुळे आपल्या मोठ्या गावातल्या मोठ्या, सुंदर इमारत असलेल्या लायब्ररीत-वाचनालयात- ती नेहमी जाऊन पुस्तके आणत असे. लहानपणी प्रत्येकाला आपण कोणी तरी– इन्जिन ड्रायव्हर, पोलिस, मास्तर, जादूगार व्हावे, सर्कशीत जावे, डॉक्टर व्हावे असे वाटते. डोरोथीला गावातल्या त्या भल्या मोठ्या सुंदर ग्रंथालयात जाता येता आपण अशा एखाद्या मोठ्या वाचनालयात मुख्य, ग्रंथपाल व्हावे असे वाटे. तिचे हे स्वप्न होते.

डोरोथी रॅडक्लिफ कॉलेजात गेली. कॉलेजमध्ये असताना तिथल्या वाचनालयातली सगळी पुस्तके तिने वाचून काढली! त्यानंतर तिने ग्रंथपालनाचा अभ्यासक्रम पूर्ण करून त्याची पदवीधरही झाली. ग्रंथपाल म्हणून काम करण्यास ती आता पूर्ण सिद्ध झाली. पण डोरोथी प्रेमात पडली. तिचे लग्न झाले. तिच्या नवऱ्याला शेतीची आवड होती. मॅसॅच्युसेट्समधील आपले मोठे गाव सोडून नवऱ्याबरोबर ती एका लहानशा गावात आली. आतापर्यंत पुस्तकातच वाचलेल्या, पाहिलेल्या अशा लहानशा गावात डोरोथीचा संसार सुरू झाला.

नॉर्थ कॅरोलिनामधले ते गाव निसर्गरम्य होते. निळ्या जांभळ्या डोंगरांच्या रांगा, हिरव्या झाडांनी भरलेल्या लहान मोठ्या दऱ्या-खोरे, डोंगरांच्या कड्यांवरून ओसंडत येणारे लहान लहान धबधबे, तांबड्या पिवळ्या, निळ्या फुलांनी बहरलेल्या वेली, फुलझाडे अशा माऊंट मिशेलच्या पायथ्याशी वसलेल्या गावात डोरोथी आली. गावकरी भले होते. थोड्या दिवसातच तिने बरोबर आणलेली सगळी पुस्तके वाचून झाली.मग शेजाऱ्या-पाजाऱ्याशी पुस्तकांची देवाण घेवाण सुरू झाली. त्यातून अनेक जणांशी ओळखी वाढल्या. डोरोथीला आपल्या गावातल्या त्या भल्या मोठ्या सुंदर वाचनालयाची वरंवार आठवण येत असे. या खेडेगावात ग्रंथालयच नव्हते तर ती आता ग्रंथपाल कुठून होणार. तिचे लायब्ररियन होण्याचे स्वप्न तसेच राहिले.

तिने आपल्या शेजाऱ्यांची, गावातल्या लोकांची आपल्या घरी एक सभा घेतली. आपल्या गावासाठी एक चांगले वाचनालय पाहिजे असे डोरोथीने सांगितले. तिथल्या तिथे थोडे फार पैसे जमले. गावकऱ्यांनी ठरविले की आपली “लायब्ररियन” डोरोथीच! काही दिवसांनी मोटारीची फिरती लायब्ररी सुरू झाली. दोन्ही बाजूंचे द्रवाजे झडपांसारखे वर उघडले. आत नीटनेटकी रचून ठेवलेली पुस्तके पाहिल्यावर गावाला आनंद झाला. डोरोथीच्या घरी लोक पुस्तके आणून देत. त्यांची भली मोठी चवड घेऊन ती रोज आपल्या तळघरात-बेसमेंट्मध्ये- नेऊन ठेवायची पुन्हा तिथून रोज लागतील तशी वर आणून आपल्या फिरत्या वाचनालयात ठेवायची. असे दिवसातून दोन तीन वेळा तरी करावे लागत असे. ग्रंथालय शास्त्राची पदवीधर असल्यामुळे ती सर्व काही अगदी ’शास्त्रोक्त’ करत असे. विशिष्ट पद्धतीने विषयवार. लेखकानुसार वगैरे ठेवायची. मोटारीत-चुकलो- वाचनालयात पुस्तके रचून झाली की डोरोथीबाईंची भ्रमणगाथा सुरू!

टेकड्या चढून, डोंगर उतारावरून, कच्च्या रस्त्यावरूब,’फिरते वाचनालय फिरत निघाले की वाटेत ठिकठिकाणी थांबायचे. शाळेच्या मैदानात, प्रत्येक शेतकऱ्याच्या घराजवळ, गावा गावातल्या– हो, ती तीन काऊन्टीमधल्या गावात पुस्तके द्यायला जात असे- एखाद्या विविध वस्तू भांडारासमोर, पोष्टा जवळ लोक डोरोथीची, ’फिरत्या वाचनालयाची वाट पहात उभी असत.

लोक उत्साहाने पुस्तके आणतात, नेतात आणि वाचतात हे रोज पहात असली तरी डोरोथीला कालच्यापेक्षा आज आनंद जास्त व्हायचा. तिची फिरती अविरत चालू असे. उन असो की पाऊस, थंडी असो की बर्फ पडत असो डोरोथीचे वाचनालय फिरत असे. एकदा जोराचा पाऊस झाला. नॉर्थ टो नदीला पाणी आले. आजूबाजूला काठावर आणि पात्रातही चिखलच च्खल झाला होता. डोरोथीबाई आपली लायब्ररी चालवत एक वळण घेत होत्या. वाचनालय घसरले आणि डोरोथीबाईसह नदीत पडले.डोरोथी वाचनालयाच्या खिडकीतून कशीबशी बाहेर आली आणि मोटारीच्या कडांना धरून मोटारीबरोबर हळू हळू वाहात चालली. सुदैवाने फिरती लायब्ररी/ते फिरते वाचनालय एका लहानशा बेटासारख्या ऊंचवट्यावर येऊन थांबले. “मला वाटलं होतं मोठ्या गावातल्या एखाद्य सुंदर इमारत असलेल्या मोठ्या वाचनालयाची मी ग्रंथपाल होईन, आणि आता पहा माझा हा अवतार!”चिखलाने बरबटलेले आपले कपडे झटकत पुसत डोरोथी स्वत:शीच बोलत होती. इतक्यात वरच्या रस्त्याने ट्रॅक्टर चालवत जाणाऱ्या शेतकऱ्याने डोरोथीचे फिरते वाचनालय पाहिले. त्याने लगेच, “मिझ डोरोथी, कवितेचे एखादे छान पुस्तक मला पाहिजे आहे, देता का?” डोरोथीनेही तितक्याच तत्परतेने उत्तर दिले,” तू मला इथून वर बाहेर काढलेस की लगेच!” ट्रॅक्टरने ते फिरते वाचनालय रस्त्यावर आणले. डोरोथीने दोन्ही दारे वर उचलली आणि म्हणाली,”आता लायब्ररी उघडली.” तिने लगेच त्या शेतकरी वाचकाला आवडेल असे पुस्तक काढून दिले.

रिव्हरसाईडचे विद्यार्थी तर डोरोथीबाईची आणि फिरत्या वाचनालयाची आतुरतेने वाट पहात उभे असत. त्यांना ही एक मोठी पर्वणीच असे. सग्तळ्यात जास्त आनंद व्हायचा तो बेनला. डोरोथीच्या फिरत्या वाचनालयातूनाच त्याने विमानावरची सर्व पुस्तके आणि पराक्र्मी साहसीवीरांची बहुतेक सगळी पुस्तके त्याने वाचली होती. ग्लोरिया ह्युस्टन तर स्वत:ला दुप्पट भाग्यवान समजत असे. कारण शाळेत आणि तिच्या वडिलांच्या दुकानापाशीही डोरोथीचे वाचनालय यायचे त्यामुळे तिला दर आठवड्याला नवनवीन पुस्तके वाचायला मिळायची. बेन डोरोथीला म्हणायचा,”मोठा झाल्यावर ह्या पुस्तकांतील सगळे जग मी पाहाणार आहे.” आणि बेन पुढे अमेरिकन विमानदळात वैमानिक झाला!

डोरोथीचे फिरते वाचनालय शेजारच्या दोन तीन तालुक्यातल्या गावातही जात असे. जिथे जाईल तिथल्या लोकांशी तिची मैत्री व्हायची. ज्यांना मोटारीपाशी येता येत नसे त्यांच्यासाठी ती स्वत: पुस्तकांचे गठ्ठे घेऊन त्यांच्या घरी जायची. मिसेस मॉम थकल्या होत्या. त्यांचे घर उंच टेकडीवर होते. पुस्तकं वाचून झाली की बाहेर कपडे वाळत घालायच्या दोरीवर आपल्या नवऱ्याचा मोठा लाल डगला अडकवून ठेवायच्या. तो लाल डगला फडफडताना दिसला की डोरोथी पुस्तकांचा भारा घेऊन टेकडी चढून जायची. मॉमना पुस्तके द्यायची. थंडी वाऱ्यात, बर्फातही सुद्धा यात कधी खंड पडला नाही.

डोरोथीची आणखी एक दुसरी लहान मैत्रीण होती. बार्बरा डेव्हनपोर्ट. तिला शाळेत, बाहेर कुठे जाता येत नसे. कारण तिचा सर्व काळ चाकाच्या खुर्चीतच जायचा. तिच्या वाचनाची भूक डोरोथी स्वत: हवी ती पुस्तके नेऊन देऊन भागवत असे. भरपूर पुस्तके देताना डोरोथी बार्बराला नेहमी म्हणायची,” किती भराभर वाचून संपवतेस गं तू पुस्तकं! मी जितकी लवकर लवकर येते पुस्तकं घेऊन त्याच्या आत वाचूनही झाली असतात की तुझी पुस्तकं!” पण असे म्हणताना लोकप्रेमी ’ग्रंथपाल डोरोथी”च्या डोळ्यांतील आनंद लपत नसे.आपली पुस्तके कोणी तितक्याच आवडीने वाचताहेत याचा आनंद फार मोठा असतो.डोरोथी नेहमी ह्या आनंदात बुडालेली असे.

दिवस चालले होते. गावातल्या एका पुस्तकवेड्या वाचकाने आपले घर वाचनालयासाठी गावाला दिले.मग काय विचारता! गावतील प्रत्येकजण ही ना ती लागेल ती मदत करू लागला. घर स्वच्छ होऊ लागले. काही बदल केले. रंगरंगोटी झाली. शाळेतील मुला मुलींनी शेल्फमध्ये पुस्तके लावून ठेवली. मिसेस मॉमनी एक सुंदर टेबलक्लॉथ दिला. गावातल्या आयांनी उदघाटनाच्या दिवशी केक, कुकीज वगैरे नाना पदार्थ करून आणले. उदघाटनाचा सोहळा-पार्टी जोरदार झाली. गंमत म्हणजे लायब्ररीचा झेंडा म्हणून मिसेस मॉमनी तो लाल डगला दिला! आणि तो उंच खांबावर डौलात फडकत होता.

दिवस थांबत नाहीत. डोरोथीच्या वाचनालयाच्या भिंती तिला मिळालेल्या मान-सन्मानांनी, मानपत्रांनी आणि गौरव चिन्हांनी सजल्या. ठिकठिकाणचे, दूर दूरचे लोक डोरोथीची लायब्ररी पाहण्यासाठी, मुलाखती घेण्यासाठी, लेख लिहिण्यासाठी, निळ्या जांभळ्या डोंगरांच्या रांगा, हिरव्यागार झाडा-व्रुक्षांनी नटलेल्या दऱ्या-खोऱ्या, डोंगरकड्यांवरून ओसंडत येणारे लहान लहान धबदबे, तांबड्या,पिवळ्या निळ्या फुलांनी बहरलेल्या वेली फुलझाडे अशा माऊंट मिशेल्च्या पायथ्याशी वसलेल्या त्या लहान गावात येऊ लागले!
दोरोथीबाईना आपल्या मोठ्या गावातील सुंदर लाल विटांची मोठ्या लायब्ररीची आठवण येत असे; फारशी नाही, क्वचित एखाद्या वेळी यायची. आपल्या लहान गावातील वाचनालयातच ती इतकी बुडून गेली होती. कारण गाव आता पुस्तकप्रेमी,वाचनवेड्या लोकांचे झाले होते. गावाला पुस्तकांविषयी आणि डोरोथी विषयी प्रेम होते.

डोरोथीला रोज पत्रे येत, जवळपास्च्या गावातून आणि दुर्वरच्या गावातूनही. त्यात बेन हार्डिंग्जचे, जेम्स बायर्डचे आणि बार्बरा डेव्हनपोर्टचीही पत्रे असत. बेन ,बार्बरा, जेम्स यांच्या यशात डोरोथीचा फार मोठा वाटा आहे. डोरोथीमुळेच त्यांना वाचनाची आवड निर्माण झाली. पुस्तकांमुळेच त्यांना फार मोठे जग अनुभवता आले. प्रत्येक पुस्तक त्यांच्यासाठी एक नवीन जगच असे. लेखिका ग्लोरिया ह्युस्टन प्रख्यात शिक्षिका, जागतिक कीर्तीची शिक्षण्तज्न.तिलाही शाळेपासून डोरोथी,तिचे फिरते वाचनालय आणि पुस्तके ह्यांचा सहवास लाभला आणि ह्याचा तिच्यावर फार मोठा प्रभाव पडला.

आज डोरोथी थॉमस नाही. तिला ओळखणारेही त्या पिढीतील गावात आज कोणी नाही. गावातल्या लोकांना डोरोथीचे दफन नेमके कुठे झाले ती दफनभूमीही माहित नाही. त्यामुळे तिचे तसे स्मारक, शिळा वगैरे त्या गावात काही नाही.पण अनेकांच्या मनात वाचनाचे बीज रुजवले, वाचनाची आवड जोपासली, वाढवली, पुस्तकांविषयी प्रेम आणि वाचन-संस्क्रुती निर्माण केली हेच तिचे खरे स्मारक.

परि जयांच्या दफनभूमिवर । नाही चिरा, नाही पणती॥…..अशा डोरोथी थॉमस पुढे…तेथे कर माझेजुळती॥