नाशिक रोडला असताना शनिवार रविवारी देवळाली कॅम्पला जात असे. बहुतेक वेळा हडपसरकर बरोबर असायचाच. एखादे वेळेस एम. जी. कुक असायचे. कुक म्हणजे कुलकर्णी. कॅम्पमध्ये भटकणे, मग अडल्फी किंवा कॅथी मध्ये इंग्रजी सिनेमा पाहणे. हॉटेलात जाणे. असा कार्यक्रम असे.

देवळाली कॅम्प मध्येच Brothers Karamazov पाहिल्याचे आठवते. त्या वर्षा -दोन वर्षात चर्चेत असलेला युल ब्रायनर त्यात होता. सिनेमा डोस्टोयव्ह्स्कीच्या त्याच नावाच्या अतिशय प्रख्यात कादंबरीवर होता. त्यामुळे कथा जबरदस्त प्रभावी असणार ह्यात शंकाच नव्हती. त्या आधी काही वर्षांपूर्वीच डोस्टोयव्हस्कीच्या The Idiot , Crime and Punishment या कादंबऱ्याही मी वाचल्या होत्या.

डोस्टोयव्हस्किच्या कादंबऱ्या, कथा वाचताना मध्येच पुस्तक मिटून शांत बसावे असे वाटे. पुस्तक संपवल्यावरही असेच व्हायचे. काही न बोलता थोडा वेळ शांत बसून, असे का व्हावे , असे व्हायला नको होते असे विचार येउन एखादा दुसरा प्रसंग, घटना पुन्हा समोर यायचे. मन खिन्न व्हायचे. काही दिवस ते पुस्तक डोक्यात सतत घोळत असे. ब्रदर्स कारामाझोव सिनेमा पाहून बाहेर आल्यावरही थोडा वेळ आमचे असेच झाले. आम्ही गप्पच होतो. हॉटेलात आल्यावर मग हळू हळू सिनेमाविषयी बोलणे सुरु झाले. गप्पाही झाल्या. केवळ रशियातीलच नव्हे, पाश्चात्य युरोपीय देशातच नव्हे, जगातील वाचकावर डोस्टोयव्हस्कीचा मोठा प्रभाव आहे . आणि त्यामुळेच जगातील थोर लेखकांत डोस्टोयव्हस्कीची गणना होते.

साहित्यिक, कादंबरीकार, डोस्टोयव्हस्कीच्या संकल्पित महाकादंबरीची वेळोवेळी रूपे बदलली पण प्रत्यक्षात ती कधी जन्मालाच आली नाही; ती एका अप्रतिम कादंबरीत मात्र विलीन होत गेली. परंतु त्या अखेरच्या अप्रतिम कादंबरीचा डोस्टोयव्हस्कीने योजलेला दुसरा भागही प्रकट झाला नाही. ही सर्व हकीकत ऐकण्यापूर्वी डोस्टोय्व्हयवस्कीच्या जीवनाची, झारच्या सत्तेखाली असलेल्या रशियात होऊ पाहणाऱ्या स्थित्यंतराची थोडीशी माहिती होणे आवश्यक आहे.

डोस्टोयव्हस्कीचा जन्म इ.स. १८२१ साली रशियात झाला . तिथेच तो लहानाचा मोठा झाला . रशिया आणि रशियन माणसातूनच, त्यांच्याविषयी त्याने आपली लघुकथा कादंबऱ्या लिहिल्या . तो कादंबरीकार म्हणूनच जास्त ओळखला जातो . पण त्याच्या साहित्याने जागतिक वाङ्गमयावर आपला कायमचा ठसा उमटवला आहे. डोस्टोयव्हस्कीचे वडील गरीबांसाठी असलेल्या एका मोठ्या रुग्णालयात काम करत. रुग्णालयाच्या आवारातच ते कुटुंब रहात असे. ह्या रुग्णालयात अनेक रोग-व्याधींनी, आजारांनी गांजलेले रुग्ण असत. ह्यात विशेष काही नाही . पण तिथेच वेड्यांसाठीही सोय होती. वेडे झालेले रोगीही तिथेच असत.त्यामध्येच एक अनाथालयही होते. आणि हे सर्व कमी म्हणून की काय त्या आवारातच दफनभूमीही होती! अशा ‘आरोग्यपूर्ण’ वातावरणातच आपले आई- वडील, बहिण भावांसह डोस्टोयव्हस्की वाढला. राजपुत्र सिद्धार्थाच्या थेट विरुद्ध परिस्थितीत फेडोर डोस्टोयवस्की वाढला!

वयाच्या नवव्या वर्षी त्याला अपस्माराचा- Epilepsy- त्रास सुरु झाला. पुढे डोस्टोयव्हस्की सायबेरियात हद्दपारीची शिक्षा भोगत होता त्यावेळीही त्याला ह्या आजाराचाही थोडा त्रास भोगावा लागला. अपस्माराच्या अनुभवाचा उपयोग त्यानंतर त्याने आपल्या साहित्यातही केला आहे.

सोळाव्या वर्षी डोस्टोयव्हस्की आपल्या भावाबरोबर लष्कराच्या इंजिनीअरिंग विद्यालयात गेला. तेथून बाहेर पडल्यावर तो काही काळ सैन्यात सेकंड लेफ़्टनंट पदावर होता. ह्यानंतर तो लिहू लागला. पश्चिम युरोपातील क्रांतीचे वैचारिक पडसाद रशियातील बुद्धिवंतांमध्ये पडत होते. अशा नवविचारांच्या लोकांमध्ये डोस्टोयव्हस्कीची उठ बस होऊ लागली आणि त्याच वेळी त्याची Poor Folks ही कादंबरी प्रसिद्ध झाली.

रशियन साहित्य जगात ह्या कादंबरीने खळबळ उडवून दिली . त्या काळचा प्रख्यात समीक्षक बेलीन्स्कीलाही ही कादंबरी आवडली. त्याने अनुकूल अभिप्राय लिहिला. बेलीन्स्कीने चांगले म्हटल्यावर रशियात तो लेखक एकदम नावाजला जाई इतके महत्व बेलीन्स्कीच्या मताला त्यावेळी होते. डोस्टोयव्हस्की प्रकाशझोतात आला तेव्हा तो बेलीन्स्कीच्या जहाल विचारांचा समर्थक होता . १८४९ साली झारच्या राजसत्तेने डोस्टोयव्हस्कीला गोळ्या घालून ठार मारण्याची शिक्षा ठोठावली. त्याला गोळीबाराच्या पथकासमोर उभे करण्यात आले. पण अचानक चक्रे फिरली. डोस्टोय्व्हस्कीला त्याऐवजी चार वर्षे सायबेरियात हद्दपार केले आणि परत आल्यावर चार वर्षे सैन्यात नोकरी करण्याची सक्तीही झाली.

सायबेरियात हकालपट्टी म्हणजे दुसरे मरणच. पण डोस्टोय्व्हस्की त्यातून धडपणे बाहेर आला. सायबेरियातील काळात त्याच्या विचारांत फार बदल झाला. मुळात त्याचा धर्माकडे असलेला कल पुन्हा तिकडे वळला. पूर्वीच्या विचारांचा प्रभाव हळू हळू वाढला.

इतके सगळे घडूनही डोस्टोयव्हस्की हा हाडाचा, प्रतिभावंत लेखकच राहिला. त्याच्या कादंबऱ्या आणि इतर लेखन वाचले की प्रकर्षाने जाणवते ते त्याचे मनुष्य स्वभावाचे , माणसाचे , आजूबाजूच्या परिस्थितीचे सूक्ष्म निरीक्षण . माणसाच्या मनातील गुंतागुंतीच्या विचारांचे त्या त्या व्यक्तिरेखेनुसार विश्लेषण, त्याच्या कादंबरीच्या पात्रांमध्ये, मग ती धार्मिक असो की गुन्हेगारी वृत्तीची, ईश्वरवादी किंवा निरीश्वरवादी, अराजकी किंवा विवेकी त्यांच्या मुळाशी काही आदर्श, श्रद्धा तत्वनिष्ठा, काही ठाम विचार होते. त्याच्या सायबेरियाच्या काळापूर्वीच्या आणि त्या नंतरच्या मतांतराचा एकत्रित प्रतिभाविलास त्याच्या गाजलेल्या कादंबऱ्यात आढळतो. त्याच्या मूळ स्वाभाविक विचारांमुळे, मते बदलली, विचार बदलले तरी तो खरा लेखक असल्यामुळेच Crime and Punishment ,The Idiot , The gambler, The Brothers Karamazov सारख्या चिरकाल कीर्ति मिळवणाऱ्या कादंबऱ्या लिहू शकला.

डोस्टोयव्हस्कीने आणि त्याच्या भावाने Time नावाचे मासिक काढले. त्यात त्याने सायबेरियातील अनुभवावरील कादंबरी प्रकरणाश: प्रसिद्ध केली . हे सरकारने बंद केले. त्यानंतर दोघांनी Epoch मासिक चालू केले . थोड्याच दिवसात डोस्टोय्व्हस्कीचा भाऊ मरण पावला. पैशाचा तुटवडा होताच त्यातच पैशांची आघाडी सांभाळणारा भाऊ गेला. त्याच्या बायको मुलांची जबाबदारी डोस्टोयव्हस्कीवर आली. कसलाही विधिनिषेध नसलेल्या प्रकाशकाच्या कर्जात आणि त्याने बांधून घेतलेल्या कराराच्या तावडीत डोस्तोयव्हस्की सापडला . कर्ज फेडून प्रकाशकाच्या हातून आपल्या पूर्वीच्या आणि भविष्यातीलही लेखनाचे ‘सर्व हक्क स्वाधीन’ Copy Right सोडवून घ्यायचे होते!

सेक्रेटरीला दररोज तोंडी सांगून डोस्टोयव्हस्कीने आपली The Gambler ही कादंबरी लिहून संपवली. प्रकाशकाला देऊन टाकली . ह्या सेक्रेटरीशीच त्याने लग्न केले. पैसा जमवून युरोपात जाण्याचे ठरवले. पैसे जमवण्यासाठी त्याने The Drunkard कादंबरी लिहिली . क्रमश: प्रसिद्ध करण्यासाठी त्याने त्या काळचे तीन हजार रुबल्स मागितले. पण कोणी दिले नाहीत. पण डोस्टोयव्हस्की कसला मागे हटतो? Drunkards मधले मार्मडोव्ह हे मुख्य पात्र थोडाफार बदल करून तो लिहित असलेल्या Crime and Punishment कादंबरीत समाविष्ट केले.

डोस्टोयव्हस्की आपल्या बायकोबरोबर युरोपात आला. ह्या देशातून त्या देशात भ्रमंती करत होता. तिथे त्याची आर्थिक परिस्थिती चांगली नव्हतीच . त्यातच त्याला जुगाराचे व्यसन लागले. जुगार खेळण्यात त्याचा वेळ जाऊ लागला. अशा परिस्थितीतही त्याच्या डोक्यात एक महाकादंबरी घोळत होती. १८६८ मध्ये त्या काळात कादंबरीचे नाव Atheism असे ठरविले होते. “एका चाळीस वर्षाच्या सनदी नोकरच देवावरचा विश्वास उडतो. अनेक धर्मोपदेशक , भिक्षु, तरुणांच्या , युरोपियन रशियन कट्टर धर्मनिष्ठांच्या सहवासात तो राहतो . पण त्याचा देवाधर्माचा तिटकारा कायम राहतो . पण पोलिश जेझुइटांच्या सहवासात मात्र त्याच्यात अमुलाग्र बदल होतो. धर्मावरची आणि येशुवरची श्रद्धा आणि रशियावरचे त्याचे प्रेम पुन्हा दृढ होते.” असा आराखडाही तयार होतो.

Atheism हि महा कादंबरी त्याच्या हातून कधीच लिहून झाली नाही. आपण डोस्टोयव्हस्कीच्या संकल्पित कादंबरीला मुकलो . पण ह्या महाकादन्बरीतील काही कल्पना, घटना The Devils मध्ये आढळतात. महाकादंबरी लिहिली गेली नाही पण या कादंबरीचे नाव मात्र वेळोवेळी बदलत गेले. पुन्हा तिचे बारसे होऊन ती आता The Life of A Great Sinner झाली . ही तीन किंवा पाच कादंबरीका अशा स्वरुपात लिहायची तो ठरवतो. पण ह्या नवीन नावाने येणाऱ्या कादंबरीचेही अनेक वेळा बारसे होऊन तिला विष्णुसहस्त्र नामासारखी अनेक नावे मिळाली. उदा. The Forties , A Russian Candidate , A Book of Christ , वगैरे. इतक्या वेळा महाबारशी होऊनही ती कादंबरी लिहिली गेली नाही . पण ह्या संकल्पित कादंबरीकांचा बऱ्याच प्रमाणात The Brothers Karamazov ह्या कादंबरीतील समावेश झाला आहे. म्हणूनच ती इतकी गाजली असावी! ह्यातील संत वृत्तीचा भाऊ Alyosha मठात राहत असतो. डोस्टोयव्हस्की ह्या कादंबरीचाही दुसरा भाग लिहिणार होता . तसे त्याने तिच्या प्रस्तावनेत म्हटलेही आहे त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे दुसरा भागच जास्त महत्वाचा. पण दुर्दैवने हा महत्वाचा दुसरा भागही त्याच्या हातून पूर्ण होऊ शकला नाही!

डोस्टोय्व्हस्की एकदा म्हणाला होता की “दुसऱ्या भागात हा संत-स्वभावाचा Alyosha मठ सोडून जाईल. अराजकवादी बनेल. आणि हाच सत्प्रवृत्त Alyosha झारची हत्या करेल. डोस्टोयव्हस्की २८ जानेवारी १८८१ रोजी वारला. आणि योगायोग म्हणायचा की डोस्टोयव्हस्कीचे भाकित म्हणायचे ! १८८१च्या फेब्रुवारीत झार दुसरा अलेक्स्झांडर याची कुणा
मारेकऱ्याने हत्या केली !

अनेक उत्कृष्ट कादंबऱ्या लिहून दिगंत कीर्ती मिळवलेल्या डोस्टोयव्हस्कीला, थोर विचारवंत लेखक, इतकेच काय तत्वज्ञानीही मानणारे अनेक होते.पण तो श्रेष्ठ कादंबरीकार म्हणूनच जगभराच्या वाचकांत ओळखला जातो. प्रख्यात रशियन लेखक पुश्किन. तत्वज्ञानी, साहित्यिक नित्श्झे आणि जेन पॉल सार्त्र यांच्यावरही डोस्टोय्वहस्कीच मोठा प्रभाव आहे. नोबेल पारितोषिक विजेता अर्नेस्ट हेमिंग्वेही त्याचा मोठा चाहता होता. त्याची स्तुती करणाऱ्यांबरोबर त्याच्यावर टीका करणारेही होते.

डोस्टोयव्हस्की आणि लिओ Tolstoy हे रशियाचे कीर्तिमान लेखक. Tolstoyने डोस्टोयव्हस्कीच्य Crime and Punishment विषयी फार ‘ओह हो! वा!’ असे उद्गार कधी काढले नाहीत. उलट तो एकदा म्हणाला होता, ‘मी त्याची Crime and Punishment वाचायला घेतली पण पहिल्या चार पाच पानातच तिचा शेवट समजला.” पण ते दोघेही एकमेकांना खूप मानत असत. डोस्टोयव्हस्की वारल्याचे जेव्हा टोल्स्टोयला समजले तेव्हा तो रडला!