रेडवूड सिटी

जेम्स थर्बर १८९४ – १९६१

आपल्यासाठी सध्या, जेम्स थर्बरची पहिली ओळख म्हणजे आपण ज्याचे पुस्तक वाचतो आहोत त्या चार्ल्स व्हान डॉरेनचा तो मित्र. दोघेही कनेटिकटचे .

जेम्स हा सगळ्यांसाठी ‘ जिमी ‘ होता. ओहायो राज्यातल्या कोलंबस मध्ये तो १८९४ साली जन्माला. ओहायो राज्य विद्यापीठात त्याचे शिक्षण झाले; आणि आपल्याकडे बंगाली सिनेमातला किंवा मराठी सिनेमातला नायक बी.ए. झाल्यावर मी कोलकाता जाणार, किंवा मराठी सिनेमातला नायक मी मुबईला जाणार असे म्हणत सोलापूर किंवाऔरंगाबाद सोडून मुंबईला येतो तसा थर्बरही न्यूयॉर्कमध्ये दाखल झाला. तेथे लेखक आणि चित्रकार म्हणून आपल्या आयुष्याची त्याने सुरवात केली. थोड्याच दिवसात हॅरॉल्ड रॉसने नव्याने सुरु केलेल्या न्यूयॉर्कर मासिकाचा तो संपादक झाला. इथे असतानाच त्याने E.B. White (अतिशय वाचकप्रिय आणि गाजलेल्या Charlot’s Web, Stuart Little या पुस्तकांचा प्रख्यात लेखक ) ह्या दुसऱ्या उत्तम लेखकाला आपल्याकडे ओढून आणले. त्याने आणि व्हाईटने दोघांनी पुस्तकेही लिहिली. आणि त्याचबरोबर थर्बरने आपली अतिशय बोलकी आणि सुंदर अर्कचित्रेही काढायचा सपाट लावला. न्यूयॉर्कर मासिकाची तेव्हापासून दर्जेदार व्यंगचित्रांसाठी ख्याती आहे. आणि मीसुद्धा आजही न्यूयॉर्कर व्यंगचित्रांसाठी वाचतो. आजची काही चित्रेही एकदम हटके असतात . ते असो. पण अनेक साहित्यिकांना प्रसिद्धीच्या झोतात आणले ते थर्बर ज्याचा संपादक होता त्या न्यूयॉर्करने .

जेम्स थर्बरने तिथे पुष्कळ गोष्टी लिहिल्या. अनेक कथांचा त्याकाळी खूप गाजावाजाही झाला. विशेषतः त्याच्या Fables for our Time या कथासंग्रहातील कथा अतिशय चांगल्या आहेत. त्याची सर्वात गाजलेली आणि सर्वोत्कृष्ट गोष्ट म्हणजे Secret Life of Waltre Mitty ! हा मिट्टी भिडस्त, थोडासा घाबरट म्हणावा असा , नेहमी आपल्या बायकोच्या दबावाखाली, तिच्या मुठीत असलेला गृहस्थ. बायकोच्या त्रासाला कंटाळला असेल पण तिच्याविरुद्ध एक शब्द बोलत नसे. पण ह्या स्थितीतून म्हणा अगर अशा स्थतीमुळे, तो नेहमी आपल्या कल्पना विश्वात रमलेला असे.त्याच्या मनात क्षणोक्षणी भिन्नाट कल्पना येत असत. मोटार चालवताना जास्त ड्रायव्हिंग मागच्या सीटवर बसलेली बायकोच करायची. सारख्या सूचना देऊन भंडावून सोडायची. पण हा आपला त्याच्या कल्पनेत मशगुल. हा सर्जन व्हायचा. मोठे अवघड ऑपरेशन करत असायचा तर कधी महायुद्धात लढाऊ विमानाचा नंबर एकचा वैमानिक व्हायचा. अफलातून पराक्रम करतो. ह्या कथेवर सिनेमे निघाले. रेडिओवर नाटयप्रसारणही झाले. जुन्या सिनेमात विनोदी नट डॅनी के याने काम केले होते.विशेष म्हणजे ही कथा कनेटिकट मधील वॉटरबरी मध्ये घडते. पण गोष्ट वाचण्यात जास्त मजा आहे, असे बहुतेकांचे म्हणणे आहे. मराठीतील सबकुछ पु.ल. असलेला ‘ गुळाचा गणपती ‘ हा वॉल्टर मिट्टीचा मराठी अवतार होता. पण पु.ल.च्यामुळे अस्सल मराठी झाला होता.
थर्बरने ब्रॉडवेवर यशस्वी ठरलेले Male Animal हे नाटकही लिहिले. त्याची एक आठवण चार्ल्स व्हॅन डॉरेन सांगतो.
” कनेटिकट मध्ये या नाटकाचा प्रयोग झाला. त्या प्रयोगात डॉरेनने मुख्य भूमिका वठवली होती. समोर प्रेक्षकांत खुद्द जिमी आणि त्याची बायको हेलेन पहिल्या रांगेत होते. प्रयोग संपल्यावर जेम्स थर्बरने जोरदार टाळ्या वाजवल्या. आणि ह्या नाटकाचा इतका सुंदर प्रयोग दुसरीकडे कुठे मी पहिला नाही अशी स्तुतीही केली ! ते काही इतके खरे नव्हते. पण ते ऐकून मला आनंदही झाला !”
पुढे पुढे थर्बर फार चिडचिडा झाला. जगावर संतापल्यासारखे वागायचा. न्यूयॉर्करने त्याच्या कथा छापणे बंद केले होते. कारण अर्थातच त्या पूर्वी इतक्या चांगल्या नव्हत्या. पण ह्या पाठीमागचे खरे कारण थर्बर हळू हळू आंधळा होत चालला होता आणि आता तर तो ठार आंधळा झाला. त्याचे आयुष्य बायकोच्या मदतीने चालायचे. पण तीही आजारी असायची. एकूण जगण्यातली रया गेलीय असेच झाले.
त्याच्या मृत्यूपूर्वी दोन आठवडे त्याचा मित्र डॉरेन त्याला भेटला. तो सांगतो,” त्याला भेटलो. निरोप घेतला. पण गप्पा फारशा झाल्या नाहीत.”

रेडवूड सिटी

मार्क हेल्परीन १९४७ –

मार्क हेल्परीन न्यूयॉर्क मध्ये १९४७ साली जन्मला. काही वर्षे त्याची तिथेच गेली. पण त्यानंतर बरीच वर्षे तो वेस्ट इंडिज मध्ये होता. तो हावर्ड कॉलेजमध्ये शिकला आणि नंतर हार्वर्ड स्कुल ऑफ आर्टस् आणि सायन्समध्ये त्याने पदवी घेतली. त्याचे पदव्युत्तर शिक्षण ऑक्सफर्ड विद्यापीठात झाले. काही वर्षे ब्रिटिश मर्चंट नेव्ही मध्ये काम केले. तर इझराईलच्या लष्करात आणि हवाईदलातही बरीच वर्षे त्याने काढली.
हेल्परिनच्या लिखाणाची सुरवात तो विद्यार्थी असल्यापासूनच झाली होती. तो विशीत असताना त्याच्या कथा न्यूयॉर्कर सारख्या प्रख्यात आणि प्रतिष्ठित मासिकात छापून येत असत ! तो अजून तिशीत असेल नसेल तेव्हा त्याचे नावाजलेले Winter’s Tale हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले. ह्या पुस्तकाने त्याचा खुपच बोलबाला झाला. त्याचे हे सर्वोत्कृष्ट पुस्तक मानले जाते.
विसाव्या शतकाच्या सुरवातीच्या काळातील न्यूयॉर्क मधील जीवनाचे अति अद्भुत वाटेल असे चित्र यात रंगवले आहे. त्या पुस्तकातील एक घटना लक्षात राहण्यासारखी आहे. सेरोटोगाहून आगगाडी निघाली असते. पाच दिवस बर्फ इतके पडते की सांगता सोय नाही. संपूर्ण
आगगाडी बर्फात बुडते ! इतकी बर्फवृष्टी कधी झाली नव्हती . गाडीतील प्रवासी डब्यातच शेकोट्या पेटवतात . त्यासाठी डब्याच्या लाकडी फळ्या आणि जे काही लाकडी असेल ते तोडून फोडून शेकोट्या पेटवत ठेवण्याची धडपड करीत असतात . बरोबर असलेल्या सामानाचा काय उपयोग म्हणून तेही जळत बसतात ! खायला काही नसते. मग पिण्यासाठी तरी काय असणार ! कसेही करून अंगातली धुगधुगी पेटती ठेवण्यासाठी जे असेल आणि जे दिसेल ते जाळत असतात. अनेक लोक गारठुन आणि उपासमारीने मरतात .
कुठल्यातरी खेडेगावातले लोक प्रवाशांना मदत करण्यासाठी बर्फावरील पंचवीस घसरगाड्या भरून अन्न , लोकरीचे गरम कपडे पांघरुणे, बर्फातले बूट, बर्फावरून घसरत उतरण्याच्या आधार काठ्या बरेच असे काही साहित्य घेऊन निघतात. बर्फात बुडालेली ती आगगाडी सापडायलासुद्धा त्यांना काही दिवस लागतात. पण शेवटी ती सापडते.
आपली या संकटातून सोडवण्यासाठी कोणी धावून येईल याची सुतराम कल्पना त्यांना नसते. अचानक हे लोक इतके सर्व सामान घेऊन आले याचे त्यांना आश्चर्य वाटते. आपले भाग्य म्हणत ते भराभर उबदार कपडे घालू लागतात. काही जण खायला लागतात. ज्यांना बर्फावरून घसरत जाणे माहित असते ते त्या skiing च्या काठ्या घेऊन निघतात. ज्यांना ते येत नसते त्यांना तो खेळ शिकून घ्यायलाच लागतो.
मुळात ही कथा अद्भुत आणि पराकोटीची काल्पनिक असल्याने ते प्रवासी यातूनही वाचतात. यथावकाश त्यांचे नेहमीचे आयुष्य सुरु होते. पण ते आता पहिले राहिले नसतात. आयुष्याविषयीच्या त्यांच्या कल्पना, विचारात मोठा बदल होतो. ह्या पुस्तकात आपल्याला थक्क करणाऱ्या अनेक घटना आहेत. नेहमीप्रमाणे सुष्ट आणि दुष्ट ह्यांच्यातील संघर्ष आहे. पुस्तक अद्भुत, थरारक आणि त्यामुळे उत्कंठावर्धक आहे. १९९०च्या दशकात ते गाजले आणि आजही Winter’s Tale हे हेलप्रिनचे उत्कृष्ट पुस्तक मानले जाते.
पण लेखक चार्ल्स व्हान डॉरेनला मात्र हेलप्रिची A Soldier of Great War ही कादंबरी जास्त आवडली.
हेल्प्रिनचे युद्धातील अनुभवावर आधारित हे पुस्तक आहे. हेल्प्रिन युद्धातील त्याच्या चार वर्षाचे अनुभव अलेझान्द्रो च्या तोंडून सांगतो. हा अलेझान्द्रो म्हातारा झाला आहे. आपले अनुभव एका तरुणाला सांगतोय. दोघे पन्नास मैलावर असलेल्या मुक्कामाच्या ठिकाणी चालत निघाले आहेत. दोघांनाही लवकर पोचण्याची ओढ लागली आहे. दोघांचीही कारणे निराळी आहेत.त्याच्या हृदयाची प्रत्येक धडधड आणि श्वासोस्वास जिची आठवण आहे तिच्या भेटीची ओढ तरुणाला आहे तर म्हाताऱ्या अलेझान्द्रोला अखेरच्या झोपेचे ठिकाण गाठण्याची !
वाटेत म्हातारा अलेझान्द्रो युद्धातल्या आठवणी सांगत असतो. त्यावेळच्या भयंकर भीषण आणि भयानक प्रसंगा बरोबर अविस्मरणीय अशी सुखद घटना म्हणजे त्याला लष्करी इस्पितळात भेटलेली त्याच्या काळजाचा तुकडाच झालेली नर्स एड्रियनची भेट ! आणि अर्थातच त्यांचे प्रेम. ती आपल्याला पुन्हा कधीच दिसणार नाही असे त्याला वाटत असते. तो तसे म्हणतोही. पण पुढे तोच सांगतो ,”Giorgionचे La Tempesta हे चित्र पहिले नसते तर मी एड्रियानाला कायमचा मुकलो असेच माझे मन सांगत होते.”
असे काय होते आणि आहे त्या चित्रात ? हे पाहण्यासाठी आणि म्हाताऱ्या अलेझान्द्रोनी नंतर म्हटलेल्या वाक्याचा अनुभव घेण्यासाठी स्वतः Charles Van Doren ते चित्र पाहायला पॅरिसला गेला ! तो म्हणतो,” ते चित्र पाहिल्यावर अलेझान्द्रो -म्हणजेच कादंबरीकार हेल्प्रिन – त्या तरुण मुलाला ” It is the meaning of History !” का म्हणतो ते समजले! तो आपल्याला पुढे असेही सांगतो हे समजून घेण्यासाठी हे पुस्तक वाचले पाहिजे आणि ते चित्रही (इतरांनी नंतर नक्कल केलेलं असले तरीही चालेल.) पहायाला हवे. मग वाचकांना हेल्प्रिन आपल्या मनात कोणत्या आठवणी,विचार जागृत करू इच्छितोय ते उमजेल. तो वाचकांना पुन्हा पुन्हा हे पुस्तक आणि Giorgionचे La Tempesta चित्र पहा असे आग्रहाने शिफारस करतो.
हे वाचल्यावर लेखक Charles Van Doren ह्या पुस्तकाने फार भारावून गेलाय इतके मात्र कळते.
मार्क हेलेप्रिनला अनेक मानसन्मान मिळाले. तो अमेरिकन आणि इझ्रायल या दोन्ही देशांचा सल्लागार म्हणून निरनिराळ्या पदांवर त्याने बरेच वेळाकाम केले आहे. चांगली गोष्ट म्हणजे आजही तो आपल्यात आहे.

रेडवूड सिटी

Sebastien Japrisol सेबॅस्टियन जप्रिसॉल (१९३१ – २००३ )
सेबॅस्टियनचे खरे नाव Jean Baptiste Rossi . हा १९३१ साली जन्मला .( ह्याच वर्षी आणखी एक यशस्वी लेखक जॉन Le Carre जन्मला. ह्याची The Spy Who came from Cold ही कादंबरी प्रख्यात आहे. शिवाय आणखी The Constant Gardener, The Little Drummer Girl ह्या सुद्धा खूप गाजल्या.) ह्याला फ्रान्सचा ग्रॅहम ग्रीन मानले जाते. ग्रॅहम ग्रीन हा सुद्धा आघाडीचा कादंबरीकार होता.
सेबॅस्टियन सतरा वर्षाचा होता तेव्हा त्याची पहिली कादंबरी प्रसिद्ध झाली होती ! अर्थात तो फ्रेंचमध्येच लिहीत असे. इंग्रजीत भाषांतरित झालेल्या त्याच्या दोन कादंबऱ्या भन्नाट आहेत. एक आहे, The Sleeping Car Murders आणि दुसरी म्हणजे A Very Long Engagement .

स्लीपिंग मर्डर्स ही नेहमीच्या पठडीतली गोष्ट आहे. साधी पण मनाची पकड घेणारी आहे. पॅरिसच्या स्टेशनमध्ये शयनायान गाडी येते. एका डब्यातली स्त्री प्रवासी मेलेली असते. पोलीस येतात. चौकशी आणि तपासणी सुरु होते. घटना साधीच असावी असे चौकशी करत असताना पोलिसांचा कयास असतो. त्या स्त्रीबरोबर असणाऱ्या प्रवाशांचा तपास सुरु होतो. पण हाती काहीच लागत नाही. कारण ज्या ज्या प्रवाशांचा शोध घेतला तेव्हा तो किंवा ती प्रवासी मेलेलेच आढळत ! रहस्य दाट होत जाते. गूढ वाढतच जाते. काहीतरी भयंकर आणि भयानक घडले आहे हे पोलिसांना जाणवू लागते. विशेषतः त्या डब्यातील दोघांना. एक तरुणी आणि सतरा वर्षाचा मुलगा. त्या मुलाचे मन त्या तरुण बाईवर जडले असते. बाईचेही मन त्या मुलात गुंतले आहे का नाही ते समजण्यास मार्ग नाही.
पोलीस जसे खोलात जाऊन चौकशी करू लागले तसे त्या बाईच्या भोवतीचे पाश घट्ट होत चालले. बाई फार घाबरून गेली असते. त्या मुलाने आपल्या बाजूने पोलिसांना काही सांगावे असे तिला वाटत असते. पोलिसांनाही वाटते की हा मुलगा काही सांगेल तर ह्या गुंतागुंतीच्या भयानक प्रकरणावर बराच प्रकाश पडेल. बाईला वाटते हा मुलगा तिच्याविषयी काहीच कसे बोलत नाही ! पोलिसांना आश्चर्य आणि बाईला वाईट वाटत असते. ती बाई त्याला विनवणी करते. पण तो तिला कसलीही मदत करायला तयार नसतो. का ? ते त्या बाईलाही समजत नाही . तिलाही का ते माहित नसते. गुप्तहेरांनाही समजत नाही. आणि वाचकांनाही ! पण एकदम क्षणात वाचकांच्या लक्षात येते आणि ह्या प्रेमकथेवर वाचक बेहद्द फिदा होतात !

रेडवूड सिटी
जोझेफ हेलर ( १९२३ – १९९९ )

ज्या पुस्तकाने वाचकांची एक नवीन पिढी निर्माण केली किंवा नवीन पिढीच्या वाचकांना आवडलेली आणि बहुचर्चित कादंबरी लिहिणारा जोझेफ हेलर न्यूयॉर्क जवळच्या कोनी आयलंड इथे १९२३ साली जन्मला . दुसऱ्या महायुद्धात हेलरने B25 बॉम्बर विमानातून साठ वेळा -साठ वेळा ! हे साधारण धाडस आणि पराक्रम नाही – शत्रूंवर बॉम्बहल्ला करण्याची अतुलनीय कामगिरी केली. प्रत्येक वेळी हल्ला करून तो सुखरूप परत येत असे. १९४९-५० मध्ये फुलब्राईट स्कॉलरशिप मिळवून तो ऑक्सफर्डला गेला. त्यानंतर त्याने एक पुस्तक लिहायला घेतले. ते पुस्तक जगभर वाचले गेले म्हटले तर ती अतिशयोक्ती होणार नाही. त्या पुस्तकाचे नाव Catch 22 ! आठवले ना आता?
तुम्ही बहुतेकांनी वाचले आहे. पण विसरला असला तर थोडक्यात त्यातली मेख सांगतो.
अमेरिकन हवाई दलाचा एक अत्यंत संदिग्ध नियम आहे. त्या नियमानुसार कोणी हवाईदलासाठी लढाऊ बॉंबहल्ल्याच्या कामगिरीवर जाण्यासाठी ( विशेषत: B25 विमान घेऊन ) तयार झाला तर तो मनोरुग्ण मानला जातो. पण तुम्ही जर का मानसिक विकाराच्या कारणासाठी हवाई दलातून मुक्त करावे असा अर्ज केलात तर आताच सांगितलेला नियमच तुम्ही मनोरुग्ण वगैरे काही नसून लढाऊ विमानातून हल्ला करण्याच्या कामी तुम्ही पूर्णपणे पात्र आहात हे सिद्ध करतो ! तुम्हाला त्याच कामगिरीवर पाठवले जाते. Catch 22 ची ही मेख आहे !
योझरीन हवाई दलात कॅप्टन आहे. तो ह्या Catch 22 चा बारकाईने अभ्यास करत असतो. नेमकी काय भानगड आहे ते समजावून घेण्याचा अभ्यास चालू असतो. त्याला कारणही तसेच आहे. त्याचे नर्स डकिटवर प्रेम असते. आणि तिचेही. दोघांचेही एकमेकांवर फार प्रेम असते. दोघांनाही हवाईदलातून बाहेर पडायचे असते. पण ते काही जमत नसते. मिलो माईंडरबाइंर्डर मदत करेल असे त्यांना वाटते. हा मिलो मेसचा मुख्य (भोजनाधिकारी) असतो. हा नंबर एकचा भ्रष्ट माणूस. पैशासाठी काहीही करेल असा.ह्याच्यावर फितुरीचा खटलाही झाला. पण त्यातून सुटतो. म्हणून योझरीन त्याच्याकडे जातो.
योझरिन कादंबरीचा नायक म्हणायला हरकत नाही. घरी जाण्यासाठी तो रीतसर रजा मागतो. ती मंजूर होण्यापूर्वी त्याचे अधिकारी योझरीनला एका पाठोपाठ सारखे B25 घेऊन हवाई लढाईवर पाठवत असतात. त्यातून जिवंत परत यायचे एव्हढी कसरत करणे इतकेच काय ते त्याच्या हाती असते. मरेन तरी नाहीतर जिवंत परत येईन असे घोकतच हल्ल्याच्या दर कामगिरीवर जाताना योझरींन म्हणत असे. पण अखेर तो पळून जायचे ठरवतो. एका लहान बोटीत बसून तो स्वीडनला जाण्यासाठी निघतो. तो तिथे जीवानिशी पोचतो इतकेच आपल्याला समजते. प्रत्येक वाचकाला तो जिवंत राहावा असेच वाटत असते.पुस्तक वाचत असता तेही त्याच्याबरोबर वल्ही मारत जात असतात ! तर अशी Catch 22 ची थोडक्यात गोष्ट आहे.
साठ वेळा B25 विमानातून बॉम्बहल्ल्याच्या लढाईत म्हणजे मृत्यूच्या जबड्यात आपणहून जाण्यासारख्या कामगिरीतुन वाचलेला जोझेफ हेलर अखेर १९९९साली वारला. Catch 22 नंतरची त्याची पुस्तके फ़ारशी चांगली नव्हती. त्यावरचे त्याचे उत्तर Catch 22 इतकेच लाजवाब आहे. तो म्हणतो, ” मी Catch 22 नंतर तितके उत्कृष्ट दुसरे काही लिहू शकलो नाही असे जेव्हा लोक म्हणतात त्यावर मला त्यांना विचारावेसे वाटते, ” दुसऱ्या कोणी लिहिले आहे का ?” !

रेडवूड सिटी

The Joy of Reading पुस्तकाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे लेखकाने, त्यातील लेखकांविषयी थोडक्यात लिहिले आहेच पण त्यांच्या महत्वाच्या पुस्तकाची ठळक वैशिष्ट्ये, त्यात मांडलेली मते, वैचारिक मुद्दे ,उत्तम मजकूर, कवितेच्या अर्थपूर्ण,भावरम्य ओळी , काही आठवणी, प्रसंग दिले आहेतच पण त्यातील हा भाग नाही वाचला तरी चालेल, हे वाचल्याशिवाय राहू नका अशा मोलाच्या सूचनाही दिल्या आहेत. किंवा या लेखकाचे हे पुस्तक अगोदर वाचा आणि नंतर ही वाचा असा सल्लाही देतो.

पुस्तकाच्या अखेरीस त्याने या पुस्तकातील महत्वाच्या व्यक्तीं आणि त्यांची निवडक पुस्तके वाचण्याचा दहा वर्षांचे वेळापत्रक दिले आहे !

सावकाश वाचा, त्यावर्षात त्याने प्रथम दिलेल्या लेखका ऐवजी दुसऱ्या लेखका पासून सुरवात केली तरी चालेल; घाईघाईत दडपण घेऊन वाचू नका. दहा वर्षांच्या ऐवजी वीस वर्षे लागली तरी हरकत नाही ( इथे तो म्हणतो, “माझ्याजवळ आता वेळ कमी आहे .” हे वाचल्यावर मात्र थोडे वाईट वाटते ! ). वाचताना या पुस्तकातील त्याचे समालोचन आणि भाष्य सोबतीला असेलच. त्यामधून “मीही तुमच्याबरोबर ती वाचणार आहे.” हा आधारही देतो. जर वाचकांचा गट असेल तर एक पुस्तक सर्वांनी वाचावे. त्यावर चर्चा करावी, “मला बोलावल्यास मीही आनंदाने येईन ” असे सांगतो. ( हे छान होईल; पण मानधन किती घेतील कुणास ठाऊक !)
चार्ल्स व्हान डॉरेनने प्रस्तावनेत स्वतःविषयी लिहिले आहे ते वाचण्यासारखे आहे. त्याच्या तोंडून ते ऐकू या :

“वाचन ही माझी अत्यंत आवडती गोष्ट आहे. मी दहा वर्षाचा असताना इतर मुलांप्रमाणे मलाही लवकर झोपायला लागत असे. पण मी डोक्यावर पांघरूण ओढून बॅटरीच्या प्रकाशात पुस्तक वाचत असे. मला वाटे की आईवडलांना हे माहीत नाही. पण वडील एकदोनदा इतकेच म्हणाले,”असे वाचत जाऊ नकोस. डोळे लवकरच बिघडतील.” तरीही रात्री रजईखाली बॅटरीच्या प्रकाशात वाचणे मी काही सोडले नाही. वडलांचे म्हणणे खोटे ठरले. आज सत्तरी उलटल्यानंतरही अजून मला चष्मा लागला नाही !” ( लेखकाचे वडीलही कोलंबिया विद्यापीठात प्राध्यापक होते. त्यांना Pulitzer Prize मिळालेले आहे)

” मला पुष्कळ चांगले शिक्षक मिळाले. प्रत्येकाकडून मी काहीतरी मोलाचे शिकलो. हे पुस्तक म्हणजे त्या सर्वांचे अंशत: तरी ऋण फेडण्यासाठीच आणि फेडण्यासारखे आहे ! ”

वाचनातली पहिली गुरु म्हणजे माझी आई. आम्ही खेडेगाव म्हणावे अशा लहान गावात रहात होतो. मी शाळेत जात नव्हतो. शाळा नसावी किंवा दूर शेजारच्या गावी असेल.मी आणि आई दोघेही अभ्यासाचे धडे गिरवायचो. मी वाचलेले पहिले पुस्तक The Little Fur Tree.जंगलातील एका फरच्या झाडाची गोष्ट त्यात आहे. नाताळच्या सणासाठी एका लहान मुलाच्या आणि मुलीच्या घरात ‘खिसमस ट्री ‘ साठी ते तोडले जाते. आपल्यामुळे त्या दोन लहान मुलांना ख्रिसमसचा आनंद होणार ह्या विचाराने, तोडले जात असताही त्या झाडाला खूप समाधान वाटते. ह्या पुस्तकाने माझा पुस्तकाच्या जगात प्रवेश झाला.”

” मी जेव्हा हायस्कुलमध्ये गेलो तोपर्यंत माझे खूपच वाचन झाले होते. माझ्या बरोबरीच्या मुलांपेक्षाही माझे वाचन त्यांना ‘अफाट’ वाटावे असेच होते! माझ्या वडलांनी माझी वाचनाची आवड जोपासली. वाढवली. तरीही ते मला बरच वेळा बाहेर खेळायला जात जा असे सांगत असत. हे वाच, तेहि वाचून काढ एकदा असे म्हणत. ख्रिसमसला आणि माझ्या वाढदिवसाला ते मला पुस्तकेच देत. तीही निरनिराळ्या विषयांवरची. हे वाच ते वाच सांगत तरी मला त्यांनी “मग वाचलेस का ते ?” असे कधीही विचारले नाही.”

“निरनिराळ्या विषयांवरची पुस्तके वाचण्याच्या सवयीमुळे मला पुढे कधीही अशी विविध तऱ्हेचीं पुस्तके वाचण्याची भीती, धसका बसला नाही. माझे वडील हयात होते तोपर्यंत ते मला पुस्तके देत असत. त्यांनी दिलेल्या पुस्तकांपैकी आजही अनेक पुस्तके माझ्याजवळ आहेत. विशेषतः दुसऱ्या महायुध्दात मी हवाई दलात असताना त्यावेळी त्यांनी पाठवलेली पुस्तके आजही माझ्याजवळ आहेत. युद्धाच्या वेळी माझ्या खिशात त्यांनी पाठवलेले Palgrave चे Golden Treasury हे जाड कव्हरचे पुस्तक मी माझ्या पुढच्या खिशात नेहमी बाळगत असे. मंतरलेल्या ताईताप्रमाणे ते पुस्तक माझ्या छातीत गोळी घुसू देणार नाही असे मला वाटायचे. त्या पुस्तकाने मला युद्धात वाचवले असेलही. हे मात्र खरे की युध्दात माझ्यावर कोणी गोळी झाडलीही नाही.”
{ लेखकाने त्याच्या वाचनाची आवड. ती वडिलांनी कशी वाढवली, जोपासली, ते पुस्तके सुचवत, पुस्तके आणत हा भाग वाचल्यावर मला, आणि अर्थात माझ्या भावंडांनाही, अण्णांची आठवण झाली. तुम्ही म्हणाल हे नेहमी आपलेच, मी, माझे, मीपणा ‘बीचमें मेरा चांदभाई ‘ च्या चालीवर घुसवतात. तसे नाही. मलाच काय अनेक वाचकांना आपल्या वडलांची किंवा ज्यांनी वाचनाची आवड लावली त्यांची,त्यांचे वाचन आणि वाचनाचे प्रेम ह्या गोष्टी नक्की आठवतील. असे जर वाटले तर तो त्या लेखकाचे आणि त्याच्या पुस्तकाचे मोठेपण आहे.)

” कॉलाजत तुला प्लेटो, होमर सोफोकल्स यांची पुस्तके वाचायला लागतील” असे वडील म्हणाले, तेव्हा मी हायस्कुलच्या शेवटच्या वर्षात असतानाच त्यातील काही पुस्तके वाचायला सुरवात केली. त्यावेळी माझा एक मित्र कॉलेजात होता. त्याला मी प्लेटोचे ‘Apology ‘ वाचलेम्हणल्यावर तो म्हणाला, ” हुं: ते काय , समजायला सोपे आहे !” मी हिरमुसला झालो. पण तयवावेळी माझे जे मत होते ते आजही कायम आहे. ते वाचायला कंटाळा येत नाही. प्लेटोच्या इतर पुस्तकांपेक्षा ते रंजकही आहे, आणि वाचायला सोपे आहे. पण समजायला… मोठमोठे विद्वान प्लेटोच्या पुस्तकांचा अर्थ लावताना आजही अडखळतात. ते असू दे. प्लेटोची पुस्तके आजच्या संदर्भात विशेष महत्वाची नाहीत हे खरे आहे. पण प्लेटोने सॉक्रेटिसची जी चौकशी झाली त्या खटल्याची आणि त्याच्या अखेरच्या दिवसांचे, त्याच्या मृत्यूचे वर्णन लिहिले आहे ते आणि प्लेटोने त्यातून माणूस, माणुसकी, स्वभाव, आणि मानवी जीवनाविषयी जे सांगितले आहे ते आजही अत्यंत मौल्यवान आहे. ”

” मी काही काळ कोलंबिया विद्यापीठात प्राध्यापक म्हणून काम केले. तिथे थोडी वर्षे काम करून मी Encyclopaedia Britannica मध्ये काम करू लागलो. तिथे मला थोर विद्वानांच्या बरोबर काम करता आले. त्यांचे वाचन किती प्रचंड आणि सखोल होते,ते मी सांगू शकणार नाही. त्यांपैकी Mortimer J. Adler हे तत्वज्ञानी, ह्यांच्याशी माझा घनिष्ठ संबंध आला. आम्ही दोघांनी मिळून काही पुस्तके लिहिली, काही संपादित केली. त्यावेळेस आणि आजही, कोणत्याही पुस्तकात कोणता महत्वाचा प्रश्न किंवा विषय आहे, लेखकाला काय म्हणायचे आहे हे ऍडलर यांच्या काही क्षणात लक्षात येत असे, याचे आश्चर्य वाटे. ते दहा वर्षांपूर्वी वारले. पण मला ते आजही जिवंत आहेत असेच वाटते.”
या दोघांनी मिळून How to Read Like A Professor हे पुस्तक लिहिले आहे.

रेडवूड सिटी

वाचनाच्या आनंदावरचे एक चांगले पुस्तक नुकतेंच माझ्या वाचनात आले. नाव आहे ” Thae Joy of Reading. नावाप्रमाणेच पुस्तकाच्या वाचनाने आनंदही झाला.

पुस्तकाचा लेखक चार्लस व्हान डॉरेन हा केवळ इंग्रजीचा नामवंत प्राध्यापक नसून तो ‘ Humanaities”चाही उत्तम शिक्षक आहे. त्याचे पुस्तक वाचल्यावर, मी बरीच पुस्तके वाचली हा माझा समज फक्त गैरसमज आहे याची खात्री पटते. आणि ती मी ‘वाचली ‘ हाही साक्षात भ्रम आहे हे मनोमन जाणवते. तो अतिशय उत्तम वाचक-लेखक आहे. हे पुस्तक वाचल्यावर माझे ” वाचन ” म्हणजे पानावरील ओळीत रांगेत बसलेले शब्दांचे थवे पाहत पाने उलटणे एव्हढेच ! फक्त एव्हढेच!

लेखकाने आपल्यासाठी इतकी अनेक पुस्तके,आणि ग्रंथ, तेही निरनिराळ्या विषयांवरचे, साहित्य प्रकाराचे, विज्ञानाचे, तत्वज्ञानाचे वाचले आहेत की आपण थक्क होतो. आपल्याला वाचायचे त्याने काही शिल्लक ठेवले नाही याची जाणीव होते !

त्याने कोलंबिया विद्यापीठात प्राध्यापक म्हणून काही वर्षे काढली. पण त्यानंतर त्याने बरीच वर्षे Encyclopaedia Brittanica मध्ये काम केले. तिथे अनेक विषयातील तज्ञ मंडळी काम करत असतात. त्यांचा सहवास हेही त्याच्या बहुसुतातेमागील कारण असावे. कारण

त्याने फक्त पुस्तके वाचली नाहीत. प्रत्येक पुस्तकात मुख्य विषय, मुद्दा, प्रश्न काय आहे हे त्याला नेमके माहित असते. याचे श्रेय तो त्याचे उत्तम आणि तज्ञ शिक्षक आणि नंतर त्याचे सहलेखक असलेले, मॉर्टिमर जे. ऍडलर यांना देतो. त्यांच्याविषयी त्याने म्हटले आहे की, “I never ceased to be astonished by his ability to arrive at the central question a book asks (आणि हे पुढचे जास्त महत्वाचे आहे : ) or that it requires a reader to ask.” आणि हे पुस्तक वाचल्यावर आपण चार्ल्स व्हान डॉरेनविषयीही हेच म्हणतो.

पुस्तकाची माहिती होण्यासाठी त्याचे स्वरूप थोडक्यात सांगतो. पुस्तकात पंधरा प्रकरानणे आहेत. प्रत्येक प्रकरणात एका पेक्षा जास्त–सात-आठ ते दहा-बारा लेखकांची आणि त्याच्या महत्वाच्या पुस्तकांची वैशिष्ठ्यासह चर्चा केली आहे. प्रकरणे आणि त्यातील लेखक कालानुक्रमानुसार आहेत. सुरवात पाश्चात्य वाङ्मयातील सुवर्णकाळाने होते. ख्रिस्तपूर्व पाचव्या शतकाचा हा काळ. ग्रीक (अथेन्स )संस्कृतीच्या उत्कर्षाचा हा काळ होता. याच काळातआपल्याला थोडेफार ऐकून माहीत असलेले होमर आणि त्याचे महाकाव्य The Iliad ( पण होमर हा या अगोदर दोन-तीनशे वर्षे आधी होऊन गेला.) आणि The Odyssey , तसेच एशिलस व त्याचे The Oresteia, सोफोकल्स व त्याची नाटके Oedipus Rex, Oedipus at Colonus, आणि सर्वांना माहित असलेला प्रिय इसाप यांच्या बरोबर आणखीही काहीजणांचा परिचय आहे. काव्यातील किंवा नाटकातील ठळक भाग, विचार, लेखकांची वैशिष्ठ्ये, मोजकी वाक्ये आणि स्वतः:चे भाष्य यातून वाचकाच्या डोळ्यासमोर आणली आहेत.या लेखकांच्या पुस्तकातील नेमके काय वाचावे हे सुध्दा तो सुचवतो. प्रत्येक प्रकरणाविषयी आणि त्यातील लेखक व पुस्तके यांच्या बाबतीत हे लागू आहे.

मग क्रमाने, अथेन्सचा पाडाव झाल्यानंतरच्या काळातील प्लेटो, ऍरिस्टोटल, गणिती युक्लिड येतात. काळानुसार आपल्या माहितीचे मध्ययुगातील श्रेष्ठ कवी डांटे,
Canterbury Tales मुळे गाजलेला चॉसर समोर येतात. त्यांनतर कोपर्निकस, गॅलिलिओ पाठोपाठ फ्रेंच नाटककार मोलीये , Paradise Lost या सर्वांना माहीत असलेल्या काव्याचा जनक मिल्टन, आयझॅक न्यूटन, चार्ल्स डार्विन,व्हॉल्टेअर ,जेन ऑस्टिन, गटे तर आहेतच. त्याशिवाय आपण ओळखत असलेले, वाचलेले, शेक्सपिअर, टॉल्स्टॉय, बर्नार्ड शॉ, The Hobbit , The Lord of the Rings लिहिणारा जे. आर. आर. टोल्किनला वगळून कसे चालेल? हे नेहमीचे यशस्वी लेखक आहेत. ही यादी संपणारी नाही.

पण केवळ इतिहासकाळातीलच नव्हे तर विसाव्या शतकातील काही लोकप्रिय लेखकही आहेत. हेमिंग्वे, काफ्का, बेकेट, आर्थर मिलर, कामू असणारच पण आर्थर जे. क्लार्क, जॉर्ज ऑरवेल, आणि सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे लोकप्रियतेचे आणि वाचकप्रियतेचे उच्चांक मोडणारी हॅरी पॉटरवाली जे. के. रोलिंग आहे !

आपल्याला ऐकूनही माहित नसलेली इतिहासकालीन आणि वर्तमानकालीन लेखकही बरेच आहेत. त्यांनीही फार उत्तम लिहिले आहे असे हे पुस्तक वाचल्यावर वाटते. त्यापैकी काहींची आणि त्यांच्या पुस्तकांची नावे देतो.

जे. एम. सिंज( १८७१-१९०९) हा आयरिश लेखक नाटककार आणि त्याचे नाटक, The Playboy of the Western world; त्याने आपल्या इतर पुस्तकात नाटककार इब्सेन आणि झोला यांच्यावर टीका केली आहे. कारण ते वास्तवातील फक्त नीरसता, नैराश्य आणि वैफल्य यांचेच चित्रण करीत होते आणि तेही तितक्याच रसहीन शब्दात असे त्याचे म्हणणे होते. बेट्रीक्स पॉटर ( १८६६-१९४३ ). एक लहान मुलगा आजारी होता. त्याला ही लेखिका स्वत: काढलेल्या चित्रासहित गोष्टी पत्रातून पाठवत असे. कधी साध्या कार्डावरही ! त्याचेच पुढे The Tale of Peter Rabbit हे पुस्तक झाले. ते जगातल्या प्रसिद्ध पुस्तकांपैकी एक आहे. तिने आणखीही दहा बारा पुस्तके लिहिली आहेत. तीही लोकांना आवडली. तिच्या पुस्तकाच्या लक्षावधी प्रति खपल्या आहेत ! आपल्याला हे माहित होते का ?
Seven Gothic Tales हे पुस्तकही वाचनीय आहे. याचा लेखक आयझॅक डिन्सन. हा आपल्याला कुठे माहित होता ? तसेच होझे सेरामॅगो ( १९२२ –). ह्याचे एक तसे किरकोळ वैशिष्ट्य सांगताना लेखक म्हणतो,” सेरामॅगोला कुत्र्यांची फार आवड. त्याच्या आठही कादंबऱ्यात कुत्रा काही ना काही भूमिका वठवतो !” त्याच्या Binndness कादंबरीला नोबेल पारितोषिक मिळाले आहे. कै.प्रा.डॉ.भा.ल.भोळे यांनी त्याचे सुंदर भाषांतर केले आहे.

मार्क हेल्पिन १९४७ साली जन्मला. हा अजून हयात आहे. विद्यार्थिदशेपासून तो कथा लिहायचा. न्यूयॉर्कर सारख्या प्रख्यात मासिकात त्या प्रसिद्धही झाल्या. त्याचे Winter’sTale हे पहिले पुस्तक अप्रतिम आहे असे अनेकांचे मत असल्याचे लेखक आपल्याला सांगतो.

थरारक, उत्कंठा वाढवणारे, चांगले लेखन करणारे Michael Dibdin, Henning Mankell आणि Donna Leon ( ही लेखिका आहे ) यांचा उल्लेख आहे. हे सर्व हयात आहेत.

पुस्तकात १८९ लेखकांचा आणि त्यांच्या निवडक महत्वाच्या पुस्तकांचे थोडक्यात रसग्रहण आहे. तत्वज्ञानी, कवी-महाकवी, नाटककार, कथाकार, गणिती, वैज्ञानिक, विज्ञान कथालेखक अशा विद्वान, आणि प्रतिभावंत लेखकांचा समावेश आहे. प्रस्तावनेच्या अखेरीस आपण निवड केलेल्या ग्रंथांसंबंधी लिहिताना त्याने राल्फ वाल्डो इमर्सनचे प्रतिरोधक किंवा बजावून सांगणारे वचन देतो : “Read no book that is not hundred years old.” पण याचे पालन करणे व्यवहारात कोणत्याही वाचकाला अवघड आहे. आणि तसेच चार्ल्स डॉरेनचे झाले. ते साहजिक आहे. काळाच्या बरणीत मुरलेली कलाकृती सोने असण्याची शक्यता जास्त असेल. पण प्रत्येक पुस्तक चित्र, तसे बावनकशी असेलच हेही सांगणे कठीण आहे. शिवाय प्रत्येकाची आवड हा फार मोठा भाग आहेच.

कालच्या,आजच्या आणि उद्याच्या वाचकांची बदलणारी आवड, ज्ञानाच्या विस्तारात जात असलेल्या कक्षा, एकूण परिस्थितीत होणारे बदल व त्यांचा अपरिहार्य परिणाम यावरही दर शंभर वर्षांनी कोणती पुस्तके काळाच्या कसोटीत टिकून राहतील हे कोण सांगू शकेल? तसे सांगणे केव्हाही सोपे नसते. सांगितले तरी ते अखेर वैयक्तिक किंवा फारतर काहीजणांचे मिळून झालेले मत असेल. आज वाचली जाणारी लोकप्रिय आणि दर्दी जाणकार वाचकांना आवडलेली पुस्तके उद्या कोणी वाचेल का हा प्रश्न या रोज झपाट्याने बदलणाऱ्या काळात तर कायमचा आहे.

मला पुस्तक वाचताना वाटायचे, अरे, आपल्याला आनंद देणाऱ्या, कादंबऱ्या, नाटके, विनोदी पुस्तके लिहीणाऱ्या लेखकांचा यात समावेश कसा नाही? त्या त्या वयात आवडलेले,नावाजलेले बरेच लेखक यात नाहीत. कादंबरीकार,कथाकार सॉमरसेट मॉम, विनोदी लेखक पी.जी. वूडहाऊस, निबंधकार स्ट्रची, बिरबॉम, गॉल्सवर्दी कसे नाहीत? कवी वर्डस्वर्थ येऊ शकतो मग टेनिसन का नको ? जेन ऑस्टिन येते तर एमिली ब्रॉन्टेचा समावेश का नाही? टॉल्स्टॉय, डोस्टोयव्हस्की इतकेच काय टार्जिनोव्ह याना समाविष्ट केले आहे मग मॅक्सिम गॉर्की का वर्ज्य व्हावा? Little women ची निर्माती Merry Alkot नाही ? बर्नार्ड शॉ येतो तर बुद्धिमत्तेची कल्पनातीत चमक, प्रतिभेचे तेज यामुळे श्रेष्ठ असलेला, एक दोन वाक्यात जीवनाचे सत्य विशद करणारा, त्याबरोबरच हसवणारा ऑस्कर वाईल्ड नसावा? विज्ञान कथा आपल्या वैज्ञानिक ज्ञानाने आणि प्रतिभेच्या जोरावर लोकप्रिय करणारा आर्थर जे. क्लार्क आहे. हे योग्यच झाले.पण मग आपल्याला तितकाच आवडणारा असिमॉव्ह कसा नाही,असे प्रश्न मनात येतात.

इतर अनेक वाचकानाही त्यांच्या आवडीचे लेखक असायला पाहिजे होते असे वाटणार. पण इलाज नाही, अंत नाही. म्हणून लेखकाने केलेली निवड मान्य व्हावी. कारण त्याने लेखक आणि त्यांची पुस्तके यांचे महत्व,सौंदर्य,मर्म आणि मोठेपण कशात आहे याचे मोठ्या रंजक भाषेत,अत्यंत सखोल अभ्यास आणि विचारांती केले आहे, ते महत्वाचे आहे.

प्राचीन काळापासून ते आधुनिक काळातील अनेक थोर आणि प्रतिभाशाली तत्वज्ञानी, महाकवी, नाटककार, वैज्ञानिक, गणिती अशा कालातीत व्यक्तींचा आणि त्यांच्या ग्रंथांचा, पाचशे अकरा पानात लेखकानेआपल्या रसपूर्ण, सॊप्या भाषेत, ओळख करून दिली आहे. कुठेही बोजडपणा, रुक्ष आणि रटाळ वाटत नाही. वाचताना लेखकाची केवळ साहित्य आणि वाङ्मयातीलच नव्हे तर इतर विषयातलीही उत्तम गती आणि ज्ञान यांचे दर्शन होते. सुसंस्कृततेतून आलेला त्याचा जीवनाविषयीचा दृष्टिकोनही त्यातून जाणवतो.

लेखकाविषयी आणखी काही सांगायचे तर ते त्याच्याच शब्दातून ऐकू या : ” हे पुस्तक म्हणजे माझे आयुष्यभर पुस्तकांशी चालू असलेल्या प्रेमप्रकरणाचे मधुर फळ आहे. वाचन, माझी सर्वात आवडती गोष्ट आहे. मला आठवते तेव्हापासून पुस्तके आणि मी एकमेकांपासून कधीच वेगळे झालो नाहीत हेच आठवते. आजही मी कुठे असलो आणि तिथे एखादे पुस्तक, मासिक, वर्तमानपत्र किंवा कागदाचा एखादा चिटोराही वाचायला नसेल तर मी सारखा अस्वस्थ असतो. पुस्तकांशिवाय आयुष्य माझ्यासाठी एक अति भयानक पोकळी होईल ! ”

चार्ल्स व्हान डॉरेन यांचा हा ग्रंथही, त्याच्या नावाप्रमाणेच, आपल्याला वाचनाचा भरपूर आनंद देतो.

रेडवूड सिटी

उन्हाळ्याची सुरवात म्हणजे प्रसन्नतेला आलेली पालवी ! सगळा परिसर उत्साहाने भारलेला असतो. कळ्या उमलत असतात. फुले बहरु लागतात. पानोपानी मोहर फुलत असतो. बागेत, फुलांवर लहान भुंग्यांची वर्दळ वाढत असते. हलकासा सुगंध दरवळत असतो. गवतही अजून लुसलुशीत असते.

“मिनर्व्हा मासिका”चा संपादक वेस्टब्रुक ब्रॉडवेवरच्या आपल्या नेहमीच्या हॉटेलातील ठराविक कोपऱ्यात बसून नुकताच जेवून बाहेर पडला होता. या सृष्टी सौंदर्याला भाळूनच संपादक वेस्टब्रुक आपला नेहमीच रस्ता सोडून दुसऱ्या रस्त्याने जाऊ लागला. सव्वीसाव्या रस्त्यावर पूर्वेकडे वळला. पाचव्या अवेन्यू वरील रहदारी ओलांडून आणि वळणे घेत मॅडिसन स्क्वेअरकडे आला. समोरच्या पार्कमधले हिरवळीचे दृश्य मोठे मनोहारी होते. तशात बाकांचा रंगही हिरवा. वेस्टब्रुकच्या संपादकीय दृष्टीला मात्र तो उदास हिरवा होता. तरीही त्या शहरी संपादकाला तो देखावा एक सर्वोत्कृष्ट चित्र भासत होते.

नेमक्या शब्दांचा तसेच शब्द कसे टोकदार असले पाहिजेत याचा आग्रह धरणारा, कथेला धार असली पाहिजे म्हणणारा, भावनांचा वेग त्या किती खोलातून उमटल्या त्यावर पाहिजे असे मानणारा, जशी घटना तसे शब्द आणि त्यांचा आवाजही शब्दातून आला पाहिजे असे सांगणारा, प्रत्येक शब्द तोलणारा आणि शब्दांच्या जगातच वावरणारा संपादक वेस्टब्रुक आज चाकोरी सोडून हवेतील सुगंध, फुलांचा वास घ्यायला कसा काय वळला ह्याचे त्याला ओळखणाऱ्या सर्वाना आश्चर्य वाटले असते.

वेस्टब्रुक आज खुशीत होता. तो संपादक असलेल्या मिनर्व्हा मासिकाच्या ह्या महिन्याच्या खपाने उच्चांक गाठला होता. अवघ्या दहा दिवसात मासिकाच्या सर्व प्रति विकल्या गेल्या होत्या. अनेक विक्रेत्यांची “अजून पन्नास तरी प्रति पाठवून द्या ” अशी मागणीहोती. मालकांनी वेस्टब्रुकचा पगारही एकदम वाढवून दिला होता ! प्रकाशकांच्या संघटनेने आयोजित केलेल्या समारंभात त्याचे भाषणही झाले. सर्व वृत्तपत्रांत ते आज छापून आले होते. मग संपादक वेस्टब्रुक खूष का असणार नाही? सकाळी ऑफिसला जाताना त्याच्या बायकोने गाणे म्हटले होते. सध्या त्याची बायको गाण्याच्या क्लासला जात होती. त्यामुळे मुळात बऱ्यापैकी म्हणणारी आता ती गाणे सुरेख म्हणू लागली. किती दिवसांनी वेस्टब्रुकने तिचे आज कौतुकही केले होते! त्याही पेक्षा त्याला सुखावणारी गोष्ट म्हणजे त्याने कौतुक केले ह्या आनंदात तिने त्याला मिठीतही घेतले ! त्याचा हा खरा आनंद होता. भले पुष्कळ दिवसांनी का असेना !

पार्कमध्ये बाकावर बसलेल्या भटक्या, निरुद्योगीआणि रिकाम टेकड्या, कामधंदा नसलेले, काही बेवडे आडवे झालेले, या सर्वांकडे कोरड्या नजरेने संपादक वेस्टब्रुक पाहत चालला असताना अचानक कोणीतरी त्याच्या कोटाची बाही ओढू लागला. भिकारी असला पाहिजे या विचाराने त्याने मागे पहिले तर … ! तो डेव्ह शकलफिल्ड होता ! डेव्हचा चेहरा उदास खिन्न वाटत होता. जुन्या फाटक्या कपड्यातला डेव्ह ! आश्चर्य ओसरत असता वेस्टब्रुकला डेव्ह ची कथा आठवू लागली. डेव्ह लेखक. कथा कादंबऱ्या लिहिणारा लेखक. वेस्टब्रुकचा चांगल्या ओळखीचा. शकलफील्डजवळ त्या दिवसात बऱ्यापैकी पैसा होता. डेव्ह आणि वेस्टब्रुक दोघे चांगल्या वस्तीत शेजारी राहत होते. दोघांचे मित्र म्हणयाइतके चांगले संबंध होते. एकमेकांच्या घरी जाणे येणे होते. दोघांच्या बायकांचीही चांगली गट्टी जमली होती. दोन्ही कुटुंबं हॉटेलात जेवायला किंवा नाटक,ऑपेराला एकत्र जात.

आणि एक दिवस असा आला की डेव्हजवळच्या पैशाला ग्रहण लागले ! त्याचे कुटुंब ग्रॅमर्सी पार्कच्या जवळ राहायला गेले. ती वस्ती अशी तशीच होती. घरात उंदीरही राहात असत. डेव्हने आपण कथा कादंबऱ्या लिहून त्यावर गुजराण करायचे ठरवले. त्या अगोदरही तो लिहित होताच. कधी मधी त्याची एखादी कथा छापूनही येत असे. वेस्टब्रुककडेही त्याने पुष्कळ कथा पाठवल्या. पण त्याने एक किंवा दोनच प्रसिद्ध केल्या असतील. बाकीच्या साभार परत पाठवत असे. बहुधा डेव्ह जुना ओळखीचा म्हणून असेल,किंवा संपादकीय दृष्टिकोनाचे प्रदर्शन करण्यासाठीही असेल, परत केलेल्या कथेबरोबर, आपण ती का प्रसिद्ध करू शकत नाही, याबद्दल तो कथेतल्या अनेक मुद्यांवर सविस्तर स्पष्टीकरण लिहून पाठवत असे.

संपादक वेस्टब्रुकची ललित साहित्याबद्दल काही ठाशीव मते होती. अर्थात डेव्ह सारख्या लेखकांचाही साहित्त्यआणि कला या संबंधात आग्रही दृष्टिकोन होता. पण सौ. डेव्हला मात्र ताटात रोज काय वाढायचे हा प्रश्न होता ! एकदा असाच डेव्ह काही फ्रेंच लेखकांच्या प्रतिभेबद्दल आणि लेखन शैलीसंबंधी रंगात येऊन सांगत होता. मध्येच त्याचे लक्ष ताटाकडे गेले. त्यात दिसेल ना दिसेल असे घासभर काहीतरी होते. त्याने लहान मुलाचेही भागले नसते! डेव्ह फक्त दोन्ही हात उघडून “हे काय”? अशा नजरेने पाहत राहिला. त्याने न विचारता, “हे तुमच्या मोपॉसोंचे रायते!” असे त्याची बायको रागाने म्हणत असता एकीकडे डोळेही पुसत होती. ” ती, चोखंदळ अभिरुचीला पटणारी साहित्य कला नसेल पण पाच पदार्थ ताटात पडण्यासाठी मॅरियन क्रॉफर्डसारखी मालिका आणि त्याबरोबर
जेवणानंतरच्या मिष्टान्नासाठी इला व्हीलर सारखे सॉनेट का लिहीत नाही? मला भूक लागली आहे!” रडव्या चेहऱ्याने त्याची बायको म्हणाली. पण हे एकदाच कधी झाले असेल.

डेव्ह शकलफिल्डने मॅडिसन स्क्वेअरच्या पार्कमध्ये वेस्टब्रूकची बाही ओढली त्यापाठीमागची पार्श्वभूमी अशी होती. कित्येक महिन्यानंतर वेस्टब्रुक डेव्हला पाहत होता.
” शॅक, तू ?” असे म्हटल्यावर संपादकलाच कसेतरी वाटले. आपण शॅकचा अवतार पाहूनच विचारतोय याची त्याला जाणीव झाली.
“जरा बस थोडा वेळ,” त्याची बाही ओढतच शकलफिल्ड म्हणाला. “हे माझे ऑफिस ! अशा अवतारात मी काही तुझ्या ऑफिसात येऊ शकत नाही. अरे खाली बस, माझ्याजवळ बसल्यामुळे तुझी प्रतिष्ठा कमी होणार नाही ! पार्कातली ही माणसे तुला फार मोठा माणूस समजत आहेत.पण तू एक संपादक आहेस हे त्यांना माहीत नाही !”
“सिगारेट घेणार?” संपादक वेस्टब्रुकने इकडे तिकडे पाहत बाकावर हळूच बसत विचारले.
डेव्हने जवळ जवळ झडप घालतच सिगारेट घेतली.
“मला अगदी— ” संपादक म्हणू लागला तेवढ्यात “मला माहीत आहे रे! मला काड्याची पेटी दे. माझ्यासाठी तुझ्याकडे फक्त दहा मिनिटेच आहेत, माहित आहे मला.” शकलफिल्ड हसायचे म्हणून हसल्यासारखे करीत म्हणाला.
” लिखाण कसे काय चालले आहे तुझे ?” संपादकाने विचारले.
“माझ्याकडे पाहिल्यावर समजतेच की,” डेव्ह म्हणाला. हां हां , माझे कसे भागत असेल, कसे होणार ह्या काळजीने तू मला, अरे मग तू एखादी नोकरी, टॅक्सी ड्रायव्हवरची सुद्धा का बघत नाहीस ? असले काही बोलत बसू नकोस. मी शेवटपर्यंत लढणारा लेखक आहे. मला माहीत आहे, मी उत्तम कथा लिहू शकतो. माझ्या कथा उत्तम असतात. एक दिवस असा उगवेल, तुम्हा संपादकांना हे कबूल करावेच लागेल. “सा-भा-र प-र-त “च्या पत्राऐवजी तुम्हाला “चे-क” पाठवावे लागतील !” शकलफिल्ड मोठ्या आत्मविश्वासाने बोलत होता. संपादक थंडपणे ऐकत होता.

ज्या लेखकाचे लिखाण कोणीही छापत नाही अशा लेखकाकडे, कीव येऊन थोडीशी कणव अधिक थोडी सहानभूती,त्याशिवाय आपण साहित्यातले सर्वज्ञ आहोत अशा खास संपादकांच्याच चष्म्यातून वेस्टब्रुक शकलफिल्डकडे बघत, त्याचे बोलणे थंडपणे ऐकत होता.!

“मी पाठवलेली ” आत्म्याचा आक्रोश ” कथा तू वाचलीस का?” डेव्ह विचारत होता.
” हो. अगदी सावकाश आणि बारकाईने वाचली ती मी . त्या कथेविषयी मी द्विधा स्थितीत होतो. शक, कथेत काही भाग चांगला आहे. आणि ती परत पाठवण्यापूर्वी मी तसा उल्लेखही करणार आहे. पण दिलगीर आहे मी ती कथा … ”
“हे बघ, दिलगिरी वगैरे म्हणू नकोस. आता त्या शब्दांची इतकी सवय झाली आहे की त्यातला विखार आता जाणवतही नाही. मला एवढेच सांग त्या कथेत वाईट काय आहे?” पण अगोदर त्यात काय चांगले वाटले तिथून सुरवात कर.” शकलफिल्डने स्प्ष्टपणेच विचारले आता.
” कथा. कथेचा गाभा,त्यातील घटना. नेहमीपेक्षा वेगळ्या आहेत. आवडल्या. पात्रांचे रेखाटन. सुरेख झाले आहे. मांडणी, बऱ्यापैकी चांगली म्हणता येईल. पण काही बदल करून थोडा विस्कळीतपणा काढता येईल. एकूणात कथा चांगली वाटते. पण ते… ”
” मी इंग्रजी लिहू शकतो, हो ना ? का नाही ?” डेव्हने विचारले.
“मी तुला नेहमी म्हणतो तुला लिहिण्याची शैली आहे. ”
“मग अडते कुठे प्रसिद्ध करायला ?”
” तुझा नेहमीचा मोठा दोष,” संपादक म्हणाला. ” कथा शिखरापर्यंत फार कौशल्याने नेतोस. सुंदर ! पण लगेच नंतर तुला काय होते कळत नाही ! हा कसला ताठरपणा ? तू फोटोग्राफर होतोस, नाही फोटोग्राफरही केव्हातरी एखादा क्षण असा पकडतो कि त्या वास्तवाचे एक कलाकृतीत रूपांतर होते. पणअटीतटीच्या उत्कट क्षणी तुझ्या लेखणीच्या फटकाऱ्यातून इतके रंगहीन, रटाळ कोरडे शब्द येतात की सगळा रसभंग होतो. अरे, तो रसपरिपोष करणारी भाषा वापरून, भावनांचा आलेख चढता ठेवत गेलास तर हवे असलेले नाट्य उत्कर्षाला जाईल. आवश्यक असलेल्या संघर्षाला धार चढते, खटकेबाज आणि मनावर प्रभाव पडणारे शब्द लिहिशील तर तुझ्या कथा कुठल्या कुठे उंचीला पोहचतील ! तुला मी बरेचवेळा हे सांगितलेही आहे. मग पोस्टमन तुझ्याकडे जाडजूड पाकिटे घेऊन येणार नाही.”

” ओहो ! वा! रंगमंचावर पडणारे प्रकाशाचे झोत ! व्हायोलिनचे आवाज ! ड्रमची धडधड ! पात्रांचे दणदणीत आवाज, गाण्याचे मंजुळ स्वर ! हे सर्व तुम्हाला पाहिजे तर ! डेव्ह मोठ्याने उपहासाने हसत पुढे म्हणाला. ” लहान मुलीला पळवून नेल्यावर तिच्या आईने हंबरडा फोडून आकाशाकडे हात नेत म्हटले पाहिजे, अरे माझ्या देवा! माझ्यावर आकाशातून कुऱ्हाडच कोसळली रे! देवा तू दयाळू म्हणतोस आणि ह्या मातेवर केव्हढा अन्याय करतोस !. कुठे शोधू माझ्या लाडक्या फुलाला ! देवा तूच सांग ! तू धावला नाहीस तर मी आकाशपाताळ एक करून माझ्या लाडक्या लेकीला त्या नराधमाच्या तावडीतून सोडवून आणेन ! ही एका मातेची प्रतिज्ञा आहे, लक्षात ठेव. ही भाषा, असा रसपरिपोष पाहिजे तुम्हाला. म्हणजे कथेची उंची वाढते! होय ना ?” शकलफिल्ड तिरस्काराने बोलत होता.

संपादक वेस्टब्रुकवर ह्याचा काही परिणाम झाला नाही. तो काहीशा समाधानानेच स्वतःशी हसला. “प्रत्यक्ष जीवनात, ती बाई ह्याच नव्हे पण अशाच तऱ्हेच्या शब्दात आपली भावना व्यक्त करेल.”
” फक्त दिव्यांच्या झोतात आलेली नाटकातली आईच असे म्हणेल. रोजच्या आयष्यात ती म्हणेल,” अगं आपली बेसी कुठाय ? घरात नाही बाहेर बघा बरं. तू शेजाऱ्यांकडे जाऊन पहा रे. शोधायला लागा. मी पोलिसांकडे जाते. माझी पर्स कुठे आहे? द्या द्या लवकर. माझ्या मध्ये मध्ये येऊ नको रे! यांना फोन करून ताबडतोब घरी यायला सांगा. लवकर. मी चालले पोलिसांकडे. अरे, मला तिचा फोटो दे ना!बरं. ये माझ्याबरोबर. तेवढेच बरे. घरात इतकेजण आहेत; काय करतात कुणास ठाऊक! लक्ष कसे दिले नाही तिच्याकडे?” असे काहीतरी म्हणेल. ” प्रत्यक्षात लोक अलंकारिक भाषेत बोलत नाहीत. खरे राजे महाराज तुमच्या भाषेच्या किंवा हालचालींच्या, शब्दातील त्याच्या आवाजातील च -उताराच्या कसोटीला उतरणार नाहीत. तुमच्या साहित्यातील राजे, रसनिर्मितीसाठी चालतात तसे ते खरे राजे सतत कंबरेला तलवार बांधून, तिच्या मुठीवर हात ठेवून राजवाड्यात किंवा महालात चालत नाहीत. वेस्टब्रुक, तुझ्या मताप्रमाणे त्या राजांनी जेवतानाही सिंहासनावर बसूनच जेवायला हवे ! आणि तेही वीरासन घालूनच ! हो हो ! शकलफिल्ड खोचकपणे हसत म्हणाला. अरे,लोक नेहमीच्या वापरातल्या शब्दातच बोलतात.”
“शक,” वेस्टब्रुक प्रत्येक शब्दावर जोर देत डाऊला विचारू लागला,” तू कधी बस खाली सापडलेल्या मुलाला हातावर घेऊन त्याच्या आईसमोर त्याला ठेवलेस का ?” कधी केले आहेस? तिने उस्फूर्तपणे केलेला शोक ऐकला आहेस? तिच्या तोंडून उस्फूर्तपणे पडणारे शब्द ऐकले आहेस?”
” मी कधी तसे केले नाही.” स्वत: तू तरी केले आहेस ? ते शब्द ऐकले आहेस?” शकलफिल्डने उलट प्रश्न केला. वेस्टब्रुक गांगरला . “ना–नाही” म्हणताना त्याच्या कपाळावर आठ्या पडल्या होत्या. “पण ती काय म्हणेल त्याची कल्पना करू शकतो.” वेस्टब्रुक म्हणाला.
“आणि मी सुद्धा.” शकलफिल्डने प्रत्युत्तर दिले.

प्रेषिताची भूमिका घेऊन पूर्वमतावर ठाम असलेल्या लेखकाला सुनावण्याचीआपल्याला संधी आली असे विचक्षण वेस्टब्रूकला वाटले. ज्या लेखकाच्या कथा साभार परत येतात त्या लेखकाने ‘मिनर्व्हा मासिकाच्या साक्षेपी, अभ्यासू तज्ञ संपादकाला नायक नायिका कसे बोलतात ते शिकवावे म्हणजे काय! संपादकाच्या श्रेष्ठ स्थानाला धक्काच आहे हा अशा सात्विक संतापाने आतून संपादक वेस्टब्रूक खवळला होता. पण बाहेरून अत्यंत थंडपणे तो बोलू लागला. माझ्या प्रिय शक, मला जीवनाविषयी जेव्हढे ज्ञान आहे त्यावरून मी खात्रीपूर्वक सांगतो, अकस्मात, अत्यंत खोलवर झालेल्या, जिव्हारी घाव बसलेल्या माणसाच्या भावनांचा उद्रेक तितक्याच समर्पक, त्याच तोडीच्या, तीव्रतेच्या, अनुरूप शब्दातून आणि उचंबळलेल्या भावनेतून होतो. भावना आणि शब्दांच्या ह्या अभिव्यक्तीतील साम्याला, कुणाला आणि किती श्रेय द्यायचे? नैसर्गिक स्वाभाविकतेला की कलेच्या सामर्थ्याला हे ठरवणे अवघड आहे . जंगलातल्या सिंहिणीचे बछडे जवळपास दिसत नाही म्हटल्यावर, तिच्या भयंकर डरकाळीतली आर्तता हृदयाचे पाणी करणारी असते.त्यावेळी ती आई असते. कोणी शत्रूप्राण्याची चाहूल लागल्यावरही तिची डरकाळी तेव्हढीच भयानक असते. पण आपल्याला ती ऐकून वाईट न वाटता भीती मात्र वाटते. हा अभिव्यक्ती मधला फरक लेखकानेही लक्षात घ्यायला हवा.” वेस्टब्रूक पुढे बोलू लागला,” पण हे तितकेच खरे आहे की प्रत्येक स्त्री पुरुषात नाट्यगुण सुप्तपणे असतात.कोणत्याही अतिशय तीव्र आघातामुळे चेतवल्या जाणाऱ्या तितक्याच तीव्र भावना रौद्र स्वरूपात प्रकट होतात. आणि अशा संवेदना नकळत वाङ्मय आणि रंगभूमीमुळे प्राप्त होत असतात. याची जाणीव आपल्याला नसते. पण त्याचमुळे साहित्यिक भासणाऱ्या त्याच तोलामोलाच्या शब्दांतून तो भावनावेग प्रकट होत असतो.” त्याचे बोलणे संपत असता वेस्टब्रूक स्वतःवरच खुश झालेला दिसत होता.

” आणि मला सांग, रंगभूमी आणि वाङ्मय हे सगळे कुणाकडून घेत असते रे ?” शकलफिल्डने बिनतोड सवाल केला !
“अर्थात आपल्या जीवनातूनच!” विजयी मुद्रेने वेस्टब्रूक ‘ जितं मया ‘ थाटात म्हणाला !

कथाकार काही ना बोलता हळू हळू उठला. हातवारे करत चेहऱ्यावरचे भाव बदलत तो काहीतरी म्हणण्याचा प्रयत्न करत होता. पण काय म्हणायचे ते ठरत नसावे अजून. संपादक वेस्टब्रूक आपले घड्याळ काढून पाहत होता.
” वेस्टब्रूक, कोणत्या दोषांमुळे तू माझी ‘ आत्म्याचा आक्रोश ‘ कथा केराच्या टोपलीत टाकलीस?”
” त्याच्या प्रेयसीला घरफोड्या चोराने गोळी घालून ठार मारले हे जेव्हा गॅब्रिएल मरे फोनवर ऐकतो तेव्हा तो म्हणतो—मला नेमके शब्द आठवत नाहीत– पण–”
” मला माहित आहेत ते.” डेव्ह म्हणाला.” तो म्हणतो: ‘ हे काय झाले! ही नेहमी असेच मला तोडून टाकते. (मित्राला कडे ) ‘ बत्तीस बोअरची गोळी इतके मोठे भोक पडू शकते का रे? मला काहीतरी प्यायला दे रे !”
” आणि दुसऱ्या ठिकाणी जेव्हा बर्नी आपल्या नवऱ्याचे पत्र उघडून वाचायला लागते, तिला समजते की तो दुसऱ्या मुलीबरॊबर पळून गेलाय! आपल्याला सोडले आहे त्यांनी! तेव्हा ती काय म्हणते … काय म्हणते…”
” ह्याला काय म्हणायचे! ” असे म्हणते ती लेखक म्हणाला .
” अरे नवऱ्याने जिला सोडून दिले ती असे कधी तरी म्हणेल का अशा वेळी?” किती निर्जीव, अर्थहीन आणि रसहानिकारक शब्द ते ! ‘
‘ ह्यालाच मी कथा शिखरावरून दरीत कोसळते म्हणतो ! गडगडत गेली की तुझी कथा ! ” त्याच्यापेक्षाही वाईट म्हणजे अशा अतिसामान्य शब्दांमुळे कथा, जीवनाचे पूर्णपणे विसंगत चित्र उभे करते. अति दुःखाच्या प्रसंगी किंवा कोणत्याही भावनांचा कल्लोळ होतो तेव्हा इतके नि:सत्व आणि निर्जीव शब्द कोणीही उच्चारत नाही.” ती तुझी बर्नी काय म्हणते तर “ह्याला काय म्हणायचे!” वेस्टब्रूक तिडिकेने म्हणत होता.
” चूक ! एकदम चूक !” शकलफिल्ड त्याच्यावर कसलाही परिणाम न होऊ देता म्हणत होता. कोणताही पुरुष किंवा स्त्री आयुष्यातल्या अडचणीच्या किंवा संकटाच्या वेळी भाषेचा फुलोरा मिरवणारे शब्द वापरत नाही. ते त्यांच्या स्वभावाला धरून बोलत असतात. किंवा नेहमीपेक्षाही सपक शब्द वापरतात.”
संपादक, अडाणी माणसाचे बोलणे काय ऐकायचे असा चेहरा करीत, ऐकल्यासारखे दाखवत उठला.
शाकालफिल्ड जणू काही सोक्षमोक्ष लावल्याशिवाय राहायचे नाही या निश्चयानेच तो वेस्टब्रूकला शेवटचे विचारायचे ठरवून म्हणाला ,” हे बघ, वेस्टब्रुक, माझ्या कथेतील व्यक्ती त्या त्या वेळी जसे बोलतात आणि करतात ते जर तुला मान्य असते तर तू कथा छापली असतीस?”
” मी ती छापली असती. शक्यता नाकारत नाही. माझे कथा आणि साहित्याबद्दल तुझ्या सारखेच विचार आणि मत असते तर ती मी छापलीही असती. पण माझी मते तशी नाहीत हे तुला चांगले माहित आहे.”
” आणि समजा माझे म्हणजे बरोबर ते हे मी सिद्ध करून दाखवले तर?” डाऊने त्याला आव्हान दिले.
” मला माफ कर शकलफिल्ड , तुझ्याशी वाद घालायला मला वेळा नाही.” त्याला झटकुन टाकत वेस्टब्रूक म्हणाला.
” मलाही वाद घालायचा नाही. आज मी तुला रोजच्या आयुष्यातूनच माझे म्हणजे सिद्ध करून दाखवणार आहे. तुझी खात्री पटेल की माझेच बरोबर आहे.”
“आणि हे तू कसे सिद्ध करणार ?” या वेस्टब्रूकला आश्चर्य वाटले. ” ऐक. मला मार्ग सापडला आहे. वास्तव जीवनाशी साहित्य–वाङ्मयाने प्रामाणिक असावे हा माझा सिद्धांत माझ्यासाठी फार महत्वाचा आहे. आणि तो मासिकांना आणि संपादकांना बिनशर्त मान्य व्हावा अशी माझी इच्छा आहे. साहित्य हे रोजच्या जीवनाशी संबंधित असावे यासाठी तीन वर्षे मी माझ्या कथेतून झगडतो आहे. आज माझ्याकडं शेवट्चा एकच डॉलर शिल्लक आहे. घराचे दोन महिन्याचे भाडे देणे थकले आहे ! ”
” तुझ्या सिद्धांतापेक्षा माझा वाङ्मयीन सिद्धांत वेगळा आहे. तुला माहीतच आहे. त्याच मताच्या आधारे मी मासिक चालवतो. कथा कविता निवडतो. माझ्या मासिकाचा खप आज नव्वद हजारावरुन —”
” चार लाखाच्यावर गेला आहे, ” शकलफिल्ड त्याचे वाक्य पुरे करीत म्हणाला.” खरे म्हणजे तो दहा लाखापर्यंतही गेला असता !”
” तू आता मला तुझे मत सिद्ध करण्यासाठी प्रात्यक्षिक दाखवणार म्हणत होतास … ”
” हो. दाखवणार आहे. मला फक्त अर्धा तास दे तुझा. मी तुला माझे म्हणणेच खरे आहे हे पटवून देईन. आणि माझ्या ल्युसी कडूनच ते सिद्ध करून देतो.” डेव्ह खात्रीपूर्वक म्हणाला. ”
” काय ल्युसीमार्फत ?!” ते कसे ?” वेस्टब्रूक आश्चर्यात पडला !
” ल्युसीच्या मदतीने म्हणायचे होते मला. तुला माहीत आहे की ल्युसीचे माझ्यावर किती प्रेम आहे ते. तिला अलीकडे मी जास्तच प्रिय आणि आवडायला लागलो आहे. माझी फार काळजी घेते आणि माझी काळजीही करते. सध्याच्या बाजारू साहित्य जगात मीच एक अस्सल नाणे आहे हा तिचा माझ्यावरचा विश्वास आहे. ती माझी सखी-सहचारिणी-आणि सचिव आहे. बायको किती आदर्श असावी त्याचाच ती एक आदर्श आहे !”
” खरे आहे तुझे म्हणणे शक ! बायको कशी असावी तर तुझ्या ल्युसी सारखी असेच मी म्हणेन. मला आठवतेय, माझी बायको आणि तुझी ल्युसी पूर्वी किती जीवश्च मैत्रिणी होत्या. आपण दोघेही या बाबतीत भाग्यवान आहोत,डेव्ह . तू तुझ्या ल्युसीला घेऊन एकदा आमच्याकडे ये. पूर्वीसारखे आपण पुन्हा एकत्र बसून गप्पा मारत जेवण करू या.”
” नंतर, मला नवीन शर्ट घेता आला तर !” शकलफिल्ड म्हणाला. “आता तुला माझी योजना सांगतो. मी ब्रेकफास्ट घेऊन- चहा आणि ओटमिलला ब्रेकफास्ट मानायचे तर- इकडे येताना ल्युसी म्हणाली ती एकूणनव्वदाव्या रस्त्यावर असलेल्या तिच्या काकूंकडे जाणार आहे. आणि तीन वाजता परत येईल. वेळेच्या बाबतीत ती फार काटेकोर आहे. बरोबर तीन वाजता म्हणजे तीन वाजता येईल. आता वाजलेत—” डेव्ह संपादकाच्या घड्याळाकडे नजर टाकत म्हणाला.
” तीन वाजून सत्तावीस मिनिटे झाली आहेत.” वेस्टब्रूक म्हणाला.
“आपल्याला पुरेसा वेळ आहे. आपण माझ्या घरी जाऊ या. तिथे मी एक चिठ्ठी ल्युसीसाठी लिहून तिला नेमकी दिसेल अशा बेताने टेबलावर ठेवतो. तू आणि मी डायनिंग रूमच्या पडद्याआड राहू. ‘ मी आज, माझ्या कलेची खरी जाणीव आणि कदर असलेल्या एकीबरोबर निघून जात आहे . तुला माझी योग्यता कधीच कळली नाही; ह्याचे मला दुःख आहे.’ अशी चिठ्ठी असेल..जेव्हा ती चिठ्ठी वाचेल तेव्हा ती काय करेल, म्हणेल ते समजेल. तुझं मत बरोबर की माझा सिद्धांत खरा, हे लगेच सिद्ध होईल ! हातच्या
काकणाला आरसा कशाला? असेच तुमचे पात्र म्हणेल नाही का ?” हसत हसत शकलफिल्ड म्हणाला .

” नाही नाही ! असे काही नाही करायचे! ” आपली मन हलवत वेस्टब्रूक म्हणाला. असला निर्दयपणा मी तरी करणार नाही. तुझ्या पत्नीच्या भावनांशी असला क्रूर खेळ खेळणे मला अजिबात पसंत नाही.” वेस्टब्रूक किंचित थरथरत्या कापऱ्या आवाजात बोलत होता.
” शांत हो. तुला तिच्याविषयी वाटते त्यापेक्षा मला जास्त वाटते. हे तिच्या आणि माझ्या दोघांच्याही फायद्याचे आहे. माझ्या कथांना मागणी येईल.अरे! मग तुही छापू लागशील. ल्युसी ह्याने दुखावली जाणार नाही. ती तशी मनाने माझ्यापेक्षाही खंबीर आहे. काळजी करू नकोस. मी लगेच बाहेर येऊन खुलासा करेनच की. वेस्टब्रूक, इतकी तरी संधी तू मला देणे भाग आहे.” डेव्ह वेस्टब्रूकला पटवून देऊ लागला.

हो ना करता वेस्टब्रूक अखेर तयार झाला. पण बऱ्याचशा अनिच्छेनेच. संपादक असल्यामुळे ह्याचे व्यवच्छेदक लक्षण काय, परिणाम काय, सर्व सहित्य विश्वावर कसा परिणाम होईल, आपल्या मासिकाच्या धोरणावर किती परिणाम होऊ द्यायचा. खप वाढेल की कमी होईल?असे सतराशे साठ प्रश्न त्याच्या डोक्यात येऊ लागले. ह्या विचारातच वेस्टब्रूक असतानाच ते दोघे डेव्हच्या घराकडे निघाले.वस्तीसारखाच रस्ताही अस्वच्छ ! शकलफिल्डच्या घरी आले. घरची अवस्था इमारतीच्या अवताराला शोभण्यासारखी होती. तिकडे लक्ष न देता जिने चढत पाचव्या मजल्यावर असलेल्या घरात दोघेही धापा टाकत शिरले.
“खुर्ची घे, तुला कुठे सापडली तर ,” डेव्ह वेस्टब्रूकला म्हणाला. मी पेन आणि कागद आणतो. अरे हे काय ? ल्युसीची चिठ्ठी आहे. तिच्या परत येण्याची वेळ बदलली काय? बाहेर जाताना निरोप लिहून गेलीय वाटतं,असे म्हणत शकलफिल्ड पाकीट फोडून चिट्ठी मोठ्याने वाचू लागला. शेवटपर्यंत तो ती मोठ्या आवाजातच वाचत होता ! वाक्या वाक्याला त्याचा आवाज चढतच होता ! वेस्टब्रूकला शॅकलफिल्डच्या मोठ्या आवाजातले शब्द ऐकू येत होते.:

” प्रिय शॅकलफिल्ड ;
” हे पत्र तुला मिळे पर्यंत मी शंभर मैल दूर गेलेली असेन आणि आणखीही पुढेच जात राहाणार आहे. मला ऑक्सीडेंटल कंपनीच्या कोरसमध्ये घेतले आहे.
” मला अर्धपोटी राहून जगायचे नव्हते, म्हणजेच मरायचे नव्हते. मी माझ्या बळावरच उभे राहायचे ठरवले. मी आता काही झाले तरी परत येणार नाही. माझ्या बरोबर मिसेस वेस्टब्रूकही आहे. ती म्हणत होती,” फोनो, बर्फाची थंडगार लादी आणि डिक्शनरी यांच्या मिश्रणा बरोबर मला दिवस काढायचे नाहीत.” आणि तीही आता परत माघारी येणार नाही. आम्ही दोघी गेले दोन महिने गाण्याची प्रॅक्टिस करत होतो. कुणालाही कळू न देता. तुला यश मिळेल अशी आशा करते. तुझे चांगले चालावे, ही सदिच्छा. गुड बाय !
” ल्युसी ”

डेव्हच्या हातातून पत्र गळून पडले. त्याने दोन्ही हातानी आपला चेहरा झाकून घेतला आणि मोठ्याने गळा काढून हमसून हमसून रडत तो आक्रोश करू लागला. आकाशाकडे दोन्ही हात नेत म्हणू लागला,
” हे देवा, अरे माझ्या परमेश्वरा ! मी असे कोणते पाप केले म्हणून हा विषाचा कडू जहरी प्याला मला प्यायला दिलास? ती अशी विश्वासघातकी, नाटकी निघाली, तर हे आकाशातील परमदेवा ! तुझ्या स्वर्गातील दैवी देणग्या, श्रद्धा,आणि प्रेम ह्या पवित्र समजल्या जाणाऱ्या गोष्टी म्हणजे फितूराची, द्रोह्याची आणि सैतानाचीच प्रतीके म्हटली पाहिजेत ! माझ्यासाठी तरी ती तशीच झाली आहेत रे ! सैतानाचीच प्रतीके झाली आहेत रे देवा !”

संपादक वेस्टब्रूकचा चष्मा खाली पडला. बोटाने कोटाच्या बटनाशी काहीतरी चाळा करतअसता, अचानक त्याच्या कोरड्या पडलेल्या ओठातून शब्द बाहेर पडत होते :-

” अरे, ती चिठ्ठी भयंकरच नाही का?” तिने तुला बाजूला ढकलूनच दिले. हो ना ? शक, आता काय म्हणायचे या स्थितीला ?”

O’Henri च्या Proof of The Pudding या कथेचे स्वैर भाषांतर !

रेडवूड सिटी
रात्रीची गस्त घालत पोलीस चालला होता. रस्त्यावर तुरळकही रहदारी नव्हती. एखादा माणूस आपल्या लांब कोटाची कॉलर वर करून टोपी सावरत भरभर जात होता. पण त्याचेही लक्ष त्या पोलिसांकडे हमखास जात असे. कारण त्याची चालण्याची ढब. कुणावर छाप पाडण्यासाठी तो तसे मुद्दाम चालत नसे. त्याची ती शैली होती. हो भाषेसारखीच चालण्याचीही शैली असते. कुणीही दोन वेळा वळून पाहील असेच तो पोलीस चालत असे.

तो भाग मुळात शांत. तिथली दुकानेही लवकर बंद होत. वस्तीही ‘लवकर निजे… ‘ अशीच होती. दुकानाच्या कुलपाकडे बारकाईने पहात, एखादे ओढून पाहत,आपला दंडुका हलवत तो जात होता. सगळे काही आलबेल वाटले तरी केव्हा काय होईल ते सांगता येत नसते हे पोलिसांना माहित असते.

अजून रात्रीचे दहासुद्धा वाजले नव्हते. पण थंडी आणि गार बोचरे वारे. त्या वाऱ्यात पाऊस मिसळलेला ! कोण बाहेर पडणार अशा वातावरणात? ऑफिसांचे, दुकानाचे दरवाजे पाहत, आपला दंडुका निरनिराळ्या तऱ्हेने फिरवत, आजूबाजूला आपली पोलिसी नजर टाकत तो गावाच्या शांततेचा रक्षक गस्त घालत होता. पुढच्या चौकात थोडे आत गेल्यावर पोलिस एकदम हळू हळू जाऊ लागला. एका दुकानापाशी कुणीतरी हातात सिगारेट घेऊन उभा असल्याचे दिसले.

पोलीस येतो आहे हे पाहून आपणहून तो माणूस म्हणाला,” हवालदार, काही नाही. सगळे ठीक आहे. मी माझ्या मित्राची वाट पाहत थांबलोय.” आमची ही भेट वीस वर्षांपूर्वीच ठरलेली आहे. विश्वास बसत नाही ना? तुम्हाला वेळ असला आणि कंटाळवाणे होणार नसेल तर सांगतो हां ! ” तो माणूस उत्साहाने आपणहून पोलिसाला सांगत होता. पोलिसाने मान हलवलेली पाहून तो सांगू लागला,” मुद्याशीच येतो. वीस वर्षांपूर्वी या जागेत एक रेस्टॉरंट होते. ‘ बिग जो ‘ ब्रॅडीचे म्हणून ओळखले जायचे.”

“आता अलीकडे पाच वर्षापर्यंत होते ते !” पोलिसाने माहितीत भर घातली. इतका वेळ हातात तशीच धरलेली सिगारेट त्या माणसाने काडीने पेटवली. त्या प्रकाशात त्याचा चौकोनी वाटावा असा चेहरा दिसला. उजव्या भुवईवर जखमेची खूणही दिसत होती. पण टायच्या पिनवर हिरा चमकत होता. ” आजच्या रात्री बरॊबर वीस वर्षांपूर्वी मी आणि जिम्मी या इथेच ‘ बिग जो ‘ ब्रॅडीच्या हॉटेलात जेवत होतो. जिम्मी माझा खास दोस्त. माझा एकमेव मित्र म्हणा ना! आम्ही दोघे इथे न्यूयॉर्कमध्येच लहानाचे मोठे झालो. लोक आम्हा दोघांना भाऊच समजत. इतके आम्ही नेहमी एकत्र, बरोबर असू. मी वीस आणि जिम्मी अठरा वर्षाचा असेल. दुसरे दिवशी सकाळी मी पश्चिमेला माझे भाग्य काढण्यासाठी जाणार होतो. जिम्मीलाहि माझ्याबरोबर चल; आपण दोघे मिळून जाऊ असे किती वेळा म्हणत होतो. पण तो काही न्यूयॉर्क सोडायला तयार नव्हता. “मी इथेच ठीक आहे. मला इथेच बरे वाटते. मी काही न्यूयॉर्क सोडून तिकडे कॅलिफोर्निया,टेक्सासला काही येणार नाही.तो ठामपणे म्हणायचा.” “शेवटी मी एकट्याने जायचे ठरवले.

” जिम्मीला सोडून जाताना फार वाईट वाटले. आम्ही त्याच वेळी ठरवले, बरोबर वीस वर्षांनी ह्याच ठिकाणी ह्याच दिवशी रात्री दहाला इथेच भेटायचे. मग आम्ही कुठेही असलो, तरी नक्की भेटायचे. वीस वर्षांत आमच्या दोघांचेही थोडे तरी भाग्य उजळले असणार. भाग्याचे जाऊ दे पण भेटायचे हे मात्र नक्की झाले.”

” मी काहीतरी फार निराळे, वेगळे ऐकतोय असे वाटतेय हो. पण वीस वर्षे हा खूपच मोठा काळ झाला, नाही का? मध्यंतरीच्या काळात तुमचा दोघांचा काही संबंध नाही आला? ” पोलिसाने विचारले. पोलिसही यात रंगलाय हे दिसत होते. ” पहिली दोन तीन वर्षे आमचा पत्रव्यवहार असायचा. पण हळू हळू कमी होत बंद झाला. अहो,अमेरिकेचा पश्चिमेचा भाग म्हणजे मोठं प्रकरण आहे. आणि माझी इकडे तिकडे धावपळ चालली होती. माझे बऱ्यापैकी चालले होते. तो हातवारे करून बोलत असता त्याच्या बोटातली हिऱ्याची अंगठीही चमकत होती. मला माहित होते कि काही झाले तरी माझी आणि जिम्मीची भेट होणारच. कारण तो दिल्या शब्दाचा पक्का आहे. तो मला विसरणार नाही. मला खात्री आहे त्याची. तेव्हढ्यासाठीच माझ्या जिवलग दोस्तांला भेटायला दोन हजार मैलांवरून मी आलोय.” बोलता बोलता त्या गृहस्थाने किती वाजले पाहायला खिशातून घड्याळ काढले. त्याची साखळीही सोन्याची होती. “दहाला तीन मिनिटं आहेत., आम्ही इथून त्यावेळी दहाच्या ठोक्याला निरोप घेतला होता.” तो माणूस सांगतच होता.

” तुमचे चांगले चाललेले दिसतेय, हो ना ?” पोलिसाने अंगठी घड्याळ हिरा पाहून अंदाज बांधला होता. “हो खरंय !. जिम्मीचेही चांगले चालले असणार. तो फार धडपड करणारा नाही. धीराने, बेताबेताने तो पुढे जातो हे मला माहित आहे. मला हुशार लोकांशी चढाओढ करावी लागते तिकडे.” तो माणूस म्हणाला.

पोलिसा आपला दंडुका त्याच्या स्टाईलमध्ये फिरवत म्हणाला, मी निघतो माझ्या गस्तीवर. तुमचा मित्र तुम्हाला लवकरच भेटो. पण तुम्ही दहा म्हणजे दहापर्यंतच त्याची वाट पाहणार का? “पोलिसाने जात जात विचारले. छे: छे: ! अहो इतक्या लांबून आलोय. जिम्मीसाठी मी आणखी अर्धा तास तरी वाट पाहेनच.” बराय हवालदारसाहेब ! तुमच्याशी बोलून मन मोकळ झालं माझं.” तो माणूस मनापासून पोलिसाला म्हणाला.

आता पाऊस वाढला होता. त्याबरोबर वाराही जोराचा वाहू लागला. पायी जाणारे दोघे तिघे तोंडावरचे पाणी पुसत, लांब कोटाची कॉलर गळ्याशी घट्ट धरत झपाझप जात होते. तो लांबून आलेला माणूस जिम्मी येतो का नाही याचा विचार करत सिगारेट पीत उभा होता. वीस एक मिनिटे होऊन गेली असतील. समोरून एक उंच माणूस थंडीच्या लांब कोटाची कॉलर कानापर्यंत ओढत घाईघाईने रस्ता ओलांडून थेट वाट पाहत असलेल्या माणसाकडे गेला.
“तू बॉबीचा ना? त्या माणसाने अंदाज घेत विचारले. “अरे , जिम्मी तू आलास का?” तो माणूस आनंदाने ओरडतच विचारू लागला !
“बरे झाले बाबा !” आलेला माणूसहि आनंदाने म्हणाला. तो पर्यंत दोघांनीही एकमेकांचे हात हातात घट्ट धरले होते!

“अरे तू बॉबच ! अरे वीस वर्षे म्हणजे केव्हढा मोठा काळ. ते जुने हॉटेल गेले. बॉब मला येताना सारखे वाटत होते,’ बिग जो ‘ चे हॉटेल आज असते तर आपण इथेच जेवलो असतो ! गेले ते हॉटेल! बॉब तुझे कसे काय चालले आहे तिकडे ?” “जिम्मी, अरे मला पाहिजे होते सर्व मला तिकडे मिळाले ! तू वीस वर्षात उंच झालास रे.” “हो, माझी उंची वीस वर्षाचा झालो तेव्हा वाढायला लागली.”
“काय म्हणतेय तुझे न्यूयॉर्क, जिम्मी ? ” त्या माणसाने विचारले.
” बरे चाललेय माझे. सरकारी खात्यात नोकरी मिळाली. मी खुश आहे. चल बॉब, पुढे माझ्या माहितीचे एक हॉटेल आहे तिकडे जेवू या .. झकास गप्पा मारू या, चल.” दोघेजण हातात हात घालून निघाले. टेक्सास कॅलिफोर्नियाचा माणूस आपली यशोगाथा दोस्ताला ऐकवत होता. दुसरा साधा, आपल्या मोठ्या कोटाच्या खिशात हात घालून ऐकत होता. कोपऱ्यावर एक मोठे दुकान लागले. त्या दुकानाच्या झगझगाटात ते दोघे आले. तेव्हा दोघे एकमेकाकडे पाहू लागले. हजारो मैलावरून आलेला माणूस एकदम थांबला आणि झटक्यात आपला हात काढून घेत म्हणाला,” तू जिम्मी नाहीस ! वीष वर्षे म्हणजे खूप झाली हे खरे पण सरळ, टोकदार नाकाचे अचानक नकटे नाक कधीही होत नाही.” तो माणूस जवळ जवळ ओरडतच म्हणाला. “खरंय, पण एक चांगला माणूस गुन्हेगार होऊ शकतो वीस वर्षात.” नुकताच आलेला दुसरा माणूस त्याला म्हणाला.

” तू आमच्या अटकेत आहेस, “सिल्कि” बॉब ! शिकागो पोलिसांकडून संदेश आलाय कि तू इथेच आहेस. शांतपणे येणार का बेड्या घालूनच नेऊ?” पण तुला पोलीस स्टेशनवर नेण्याआधी तुला ही चिट्ठी द्यायला मला सांगितले आहे. तू इथेच वाच. पोलीसमन वेल्सने ती लिहिली आहे .”

‘सिल्की’बॉबने चिठ्ठी उघडून वाचायला घेतली. सुरवातीला तो स्थिर होता. पण तो पुढे वाचू लागला तसा त्याचा हात कापू लागला. चिठ्ठी लहान होती. तिच्यात लिहिले होते :
“बॉब,आपण वीस वर्षांपूर्वी ठरवलेल्या वेळी, ठरलेल्या ठिकाणीच मी होतो. तू जेव्हा सिगारेट पेटवण्यासाठी काडी पेटवलीस त्यावेळी मला तुझा चेहरा दिसला ! शिकागो पोलिसांना तूच हवा होतास. पण तुला अटक करण्याचे धैर्य मला होईना. म्हणून मी निघून गेलो. साध्या वेषातल्या पोलिसावर हे काम सोपवले.”

— जिम्मी

O’Henri च्या After Twenty Years या कथेचे स्वैर भाषांतर.

रेडवूड सिटी

कल्पना करा, नुकतेच जेवण झाले आहे. सिगारेट ओढायची तल्लफ आली. रमत गमत प्यावी म्हणून ब्रॉडवेवरून चालत निघाला आहात.

सिगरेटच्या हलक्याशा झुरक्याबरोबर डोक्यात विचारही चालू झाले आहेत. कालच पाहिलेले करुणरसपूर्ण नाटक आणि त्या अगोदर रविवारी पाहिलेला विनोदी फार्स समोर आले. त्यावरून “आयुष्य म्हणजे काय गंमत आहे नाही ?'” इथपासून ते नाटकातली नायिका सुंदर का फार्समधल्या नायिकेची, धमाल उडवून देणारी, खट्याळ तितकीच देखणी, मैत्रीण जास्त सुंदर? तिथपर्यंत येऊन ते दोन सुंदर चेहरेच डोळ्यासमोर येऊ लागतात. आणि तेव्हढ्यात शेजारून कोणीतरी अचानक तुमचा हात पकडतो ! तुम्ही चमकून तिकडे पाहतात तोच ती समोर पाहतच फक्त “चौकटीमधला त्रिकोण” हे दोनच गूढ शब्द म्हणत एक चुरगळलेला कागद तुमच्या हातात कोंबते ! झटकन पुढच्या गर्दीत मिसळूनही जाते.

हे काय घडले हा प्रश्न तुम्हाला पडायच्या आत ती मागे वळून पहाते. ती फार घाबरुन, तुमच्याही पाठीमागे पाहत असते ! काय कराल अशा वेळी? काही करणार नाही. आपण बहुतेक सारेजण काही करणार नाही. कशाला या भानगडीत पडा म्हणत हळू हळू रस्त्याच्या एका कडेला जाऊन तो कागद कुठेतरी फेकून द्याल. कुणी आपल्याला पहिले तर नाहीना ही आणखी एक काळजी लागलेली असते. आतून थोडे घाबरलेलेही असणार तुम्ही. काही करणारे धाडसी थोडे असतात. ते अशा प्रसंगाची वाट पाहत असतात. तरीही त्यातले थोडेच पुढे जाऊन तो कागद हळूच वाचून कागदात सांगितले असेल त्याचा पाठपुरावा करतील. यासाठी मुळात धाडसी वृत्तीच पाहिजे. त्यातला थरार उत्कंठा आणि धोका पत्करायची खरी तयारी पाहिजे.

मोठ्या शहरात, महानगरात असे प्रसंग केव्हाही येऊ शकतात. महानगरात अशी कितीतरी आव्हाने आपली वाट पाहत असतात. काही कारण नसताना आपण सहज त्या इमारतीकडे पाहतो, एका खिडकीतून लहान मुलाचा रडवेला चेहरा दिसतो. आपण सरळ पुढे जातो. विचार करतो त्याचा. पण तितकाच. शांत गल्लीतून जात असता एक किंकाळी किंवा कुणाच्या तरी रडण्याचा आवाज ऐकू येतो. “चला, लवकर पुढे; कशात अडकायला नको.” असे मनात म्हणत सटकतो. नेहमीच्या रस्त्यावर, पण टॅक्सीवाला आज बोलता बोलता आतल्या बाजुला सोडतो. जुन्या वाड्याचा भला मोठा दरवाजा बंद असतो. हळूच तो किलकिला होतो. एक रुमाल फडफडत येऊन जवळ पडतो. आपण फक्त इकडे तिकडे पाहतो. तोपर्यंत दरवाजा हळूच बंद होतो! घाम पुसत, टॅक्सीवाल्यावर चरफडत झपाझप ढांगा टाकत मुख्य रस्त्याला लागतो. अशा प्रसंगांचे गूढ उकलण्याची यत्किंचितही मनाची उभारी आपण दाखवत नाही. तिथून पळण्यात आपली बुद्धी वाकबगार असते! फार थोडे लोक धाडस करून त्याच्या मागे लागतात. ‘काय होईल ते होवो, बघू याच ‘असे म्हणत स्वतःला ते त्यात झोकून देतात ! काही दिवसानंतर त्यांचे चित्त थरारक,जागच्या जागी खिळवून ठेवणारे अनुभव, आपण चवीने ऐकतो नाहीतर वाचतो. बस्स इतकेच !

याला अपवाद म्हणजे रुडाल्फ स्टाईनर ! रुडाल्फ पियानोच्या दुकानात सेल्समन म्हणून काम करतो. उत्तम व्यक्तिमत्वाचा.राहणीही रुबाबदार. हा पठ्ठ्या खरा धाडसी. बरेच वेळा असे काही घडेल म्हणूनच तो बाहेर फिरायला पडतो.एक दोनदा त्यात त्याला रहस्य वगैरे न सापडता त्यालाच गुन्हेगारांच्या तावडीतून आपली कशीबशी सुटका करून घ्यावी लागली ! भारी घड्याळ आणि बऱ्यापैकी रक्कम गमवावी लागली. तरी त्याचा उत्साह मात्र कमी झाला नाही.

आज संध्याकाळीही फिरत फिरत तो गावात, जुन्या भागात आला होता. रस्त्यावर घरी परतणाऱ्यांची आणि ‘आज हॉटेलात जेऊ’
म्हणणाऱ्यांची वर्दळ बरीच होती. थंडीमुळे दात एकमेकांवर आपटतात तसा आवाज एका शोकेस मधून ऐकू येऊ लागला. तो हॉटेलकडे पाहू लागला. पण दुसऱ्यांदा पाहिल्यावर पुढच्या इमारतीच्या दरवाजावर दाताच्या दवाखान्याची पती दिसली. तो हसला. तेथील दातांची कवळी वाजत होती.

इमारतीखालीच एक सहा फुटापेक्षा थोडा जास्तच उंच निग्रो उभा होता. त्याचा पोशाख काय विचारता ! लाल भडक कोट. खाली पिवळी जर्द विजार. आणि डोक्यावर लष्करी टोपी! लोक पाहून,जे घेतील असे वाटायचे, त्यांना दाताच्या डॉक्टरचे कार्ड देत होता.
रुडाल्फ या रस्त्याने बरेच वेळा येत असे. पण तो या निग्रोकडून कार्ड काही घेत नसे. त्याला टाळूनच जात असे म्हणाना. पण आज त्या आफ्रीकनने त्याच्या हातात सफाईने कार्ड दिलेच! त्याची हुशारी पाहून रुडाल्फ त्याच्याकडे पाहून थोडेसे हसला. क्षण दोन क्षण तिथे थांबला.

दहाबारा पावले चालून आल्यावर त्याने ते कार्ड पाहायचे म्हणून पाहिले. आणि चमकला. कार्ड उलटून पाहिले. पुन्हा पुन्हा पाहिले. कार्डाची एक बाजू कोरी होती. एका बाजूवर शाईने फक्त दोन शब्द लिहिले होते. ” दरवाजा हिरवा “, बाकी काही नाही; एव्हढेच. रुडाल्फने काहीजणांनी फेकून दिलेली दुसरी दोन कार्डे उचलून पहिली. ती दाताच्या डॉक्टरांची होती. डॉक्टरच्या कामाची जाहिरात होती. दोन्ही बाजूला छापलेली.

पियानो सेल्समन साहसी रुडाल्फ पुढच्या कोपऱ्यावर जाऊन थांबला. विचार करू लागला. त्याने रस्ता ओलांडला. एक चौक पुढे गेला. आणि पुन्हा रस्ता ओलांडून उलट्या दिशेने आला. निग्रोकडे न लक्ष देता त्याने दिलेले कार्ड घेतले आणि पुढे निघाला. थोडे अंतर जाऊन ते कार्ड पहिले. तसेच कार्ड. तेच हस्ताक्षर. आणि तेच शब्द! “दरवाजा हिरवा” ! आजूबाजूला तीन चार कार्डे लोकांनी फेकून दिली होती. रुडाल्फने ती सर्व पहिली. ती सर्व दाताच्या दवाखान्याचीच होती!

आता मात्र रुडाल्फला स्वस्थ बसवेना. तो पुन्हा दातांची कवळी वाजत असलेल्या शोकेसपाशी उभा असलेल्या निग्रोच्या दिशेनेच गेला. तो निग्रो काहीजणांना कार्ड अदबीने देत होता. पण या खेपेला निग्रोने त्याला कार्ड दिले नाही. दिले नाहीच पण तो त्याच्याकडे ” तुही तसलाच रे.धाडस नाही ” अशा नजरेने पाहतोय असे वाटले. त्याचे असे पाहणे रुडाल्फला लागले. आपल्यात ‘ते धाडस ‘ नाही म्हणतोय काय हा! त्या दोन शब्दात काय रहस्य दडले असेल ते असो पण त्या निग्रोने आपल्यालाच दोन्हीही वेळा निवडले आणि ते कार्ड दिले. आणि आपण इथेच फिरतोय हे पाहून तो आपली निर्भत्सना केल्यासारखे हसला; रुडाल्फच्या हे जिव्हारी लागले.

रहदारीपासून तो जरा दूर उभा राहून अशी इमारत कोणती याचा अंदाज घेऊ लागला. त्याचे लक्ष एका पाच मजली इमारतीकडे गेले. तळमजल्यावर एक रेस्टॉरंट होते. हीच ती इमारत असणार असे त्याला वाटले.

जवळपास सगळा पहिला मजला बंद होता. लोकरी कपडे, फरच्या वस्तू कपडे ह्यान्चे ते मोठे दुकान असावे. दुसऱ्या मजल्यावर दाताच्या
डॉक्टरची निऑन पाटी चमकत होती. दुसऱ्या अनेक व्यवसायांच्या पाट्या तिथे लागल्या होत्या. त्यांच्याही वरच्या मजल्यांवर वर खिडक्यांना पदे दिसत होते. उघड्या खिडक्यांतून दुधाच्या बाटल्या वगैरे वस्तु वरून लोक राहत असावेत असे वाटत होते. विचार करून रुडाल्फ जिने चढत चढत वर जाऊ लागला. एका मजल्यावर जिन्याच्या तोंडाशी थांबला. मार्गिकेत फक्त दोन दिवे होते. एक लांब उजव्या बाजूला आणि दुसरा डाव्या हाताला. प्रकाश अगदी मंद होता. डाव्या हाताला पाहिले.त्याला हिरवे दार दिसले! थोडा थबकला. जाऊ का नको असे करत उभा राहिला. पण लगेच त्या निग्रो माणसाचे अपमानकारक हसणे आठवले.

तो पुढे गेला. दारावर थाप मारली. दारावरची थाप आणि दरवाजा उघडे पर्यंतचा काळ ही खरी धाडसाची कसोटी असते! आत काय असेल ! काहीही असू शकते. बदमाश आपले सापळे लावून तयारीत असतील. प्रेमात पडलेली तरुणी सुटका करून घेण्याच्या तयारीत असेल ! कुणी मरूनही पडलेलं असेल. विचार न करता उडी घेतलेल्या माणसाच्या वाट्याला काहीही येऊ शकेल ! आतून काहीतरी काहींतरी हालचाल ऐकू आली. एका विशीतल्या मुलीने दरवाजा हळूच उघडला. तिचा तोल जातोय असे वाटत होते. दरवाज्यावरचा हात घसरत खाली आला. ती खाली पडणार तेव्हढ्यात रुडाल्फने पुढे होऊन तिला धरले. उचलून एका जुन्या कोचावर ठेवले. दरवाजा लावून घेतला. तिच्या चेहऱ्या सारख्याच फिकट मलूल प्रकाशात त्याने खोली पाहिली. नीट ठेवली होती. पण गरिबी झाकत नव्हती

रुडाल्फने इकडे तिकडे पहिले पण काही दिसले नाही. शेवटी आपल्या हॅटने तो तिला वारा घालू लागला. वाऱ्याने नाही तरी हॅटची कड तिच्या नाकाला लागल्याने तिने आपले डोळे उघडले. डोळे फार सुंदर होते तिचे. जागी झाली म्हटल्यावर ती सुंदरही आहे आहे हे त्याच्या लक्षात आले. आपण आतापर्यन्त केलेल्या अनेक धाडसी गोष्टींचे सार्थक झाल्यासारखे रुडाल्फला वाटले. वाटायलाच पाहिजे. तरुणांसाठी कोणत्याही पराक्रमाचे पारितोषिक सुंदर स्त्री आपली होणे हेच असते !

मुलगी शांतपणे त्याच्याकडे पहात होती. ती हसली. “चक्कर येऊन पडले ना मी ?” तिने विचारले. रुडाल्फने मान हलवली. “कुणाला येणार नाही?” ती म्हणत होती. तीन तीन दिवस पोटात अन्न नसल्यावर दुसरे काय होणार?” ती असे म्हणल्यावर रुडाल्फ घाई घाईने म्हणाला,” थांब, मी आलोच.” जाताना त्याने तिथलेच थोडे पाणी तिला अगोदर दिले.

हिरव्या दरवाजातून तो जिन्यावरून दोन तीन पायऱ्या चुकवतच खाली गेला. पंधरा वीस मिनिटांनी पाव लोणी चीझ कॉफी पाय केक थोडे कोल्ड मीटचे काप दूध घेऊन आला. एका टेबलावर त्याने सगळ्या वस्तू ठेवल्या.

“तीन तीन दिवस खायचं नाही ! हा कसलं वेडेपणा?” रुडाल्फ म्हणाला. ” उपाशी राहण्याची कुणाला हौस असते का ?” ती मुलगी विचारात होती. रुडाल्फला आपली चूक समजून आली. त्याने कॉफीसाठी कप कुठं आहे असे विचारल्यावर ती, खिडकीपाशी शेल्फवर, म्हणाली. “चला आता आपण खाऊन घेऊ “असे रुडाल्फने म्हटले. पण त्या अगोदरच ती मुलगी कोल्ड कट्स खात होती. तिच्या हातातला तो तुकडा काढून घेत तो म्हणाला,” अं हं . अगोदर थोडे दूध पी. त्याबरोबर तुला पाहिजे तर केक खा; नाहीतर ब्रेड, चीझ काहीही खा. हे कटस,पाय उद्यासाठी ठेव.म्हणजे जड जाणार नाही.” त्याने तिला दूध ओतून दिले. त्यानंतर ती भराभर खाऊ लागली. रुडाल्फ कॉफी पीत तिच्याकडे पाहत होता. ती किती उपाशी आहे हे लक्षात येत होते. त्यानंतर तिने कॉफी घेतली. चेहऱ्यावर थोडी कळा व तरतरीही आली. ते पाहून रुडाल्फलाहि बरे वाटले.

तिने आपली स्थिती कशी आहे ते सांगितले. महानगरातल्या अनेक लोकांच्या कथा एकसारख्याच असतात हे त्याला जाणवले. गरिबी. स्थिर काम नाही. रोज काम मिळेल याची शाश्वती नाही. मिळाले तर पगार अत्यंत कमी. दोन वेळचे भागणेहि कठीण. पण तिच्या तोंडून त्या हालअपेष्टा ऐकताना आपण होमरचे महाकाव्य ऐकतोय असे वाटत होते. तारुण्यात सगळे आवाज, स्वर,मधुरच लागतात कानाला !

“या सर्वातून तुला जावे लागले ! विचारही सहन होत नाही.” तो उदगारला. ” खरचं काही काही दिवस फार भयंकर वाटतात.” मुलगी म्हणाली. “तुझे कुणी नातेवाईक, मित्र मैत्रिणीअसतील की? रुडाल्फने विचारले. ” कोSsणी नाही !” चेहरा टाकून ती म्हणत होती. ते ऐकल्यावर तितक्याच उदासपणे,”मीही एकटाच आहे!” “खरंच?” ती काहीशा उत्सुकतेने म्हणाली. रुडाल्फला त्यातली तिची भावना कळली.

थोड्या वेळातच त्या मुलीच्या पापण्या मिटू लागल्या. “मला झोप येतेय. पण मला खूप बरं वाटतंय.” ती असे म्हणल्यावर रुडाल्फ म्हणाला,” तर मी आता निघतो. जाऊ ना? पुन्हा काही त्रास होणार नाही ना ? रात्री छान झोप. काळजी करू नकोस. उद्या चांगलं बरं वाटेल तुला.” रुडाल्फ मोठ्या आस्थेने बोलला. त्याचे प्रेमही स्पष्ट जाणवत होते. त्याने आपला हात पुढे केला. तिने तो हातात घेतला. थोडा वेळ ती त्याचा हात धरूनच होती. मग त्याच्याकडे पाहत “गुड नाईट ” म्हणाली. पण तिचे डोळे त्याला काहीतरी विचारत होते. रुडाल्फला समजले. तो लगेच म्हणाला,” हो, मी उद्या येईन नक्की. कशी आहेस तेहि मला समजेल. आता माझ्यापासून तुझी सुटका नाही !” तो असे म्हणल्यावर दोघेही हसली.

दरवाजा उघडून तो जाणार तेव्हा तिने विचारले ,” विचारायचे राहूनच गेले की. पण नेमक्या माझ्याच दारावर तू कसे ठकठक केलेस?” काय उत्तर द्यावे ते समजेना त्याला. क्षणात “हे कार्ड दुसऱ्या कुणाच्या हातात पडले असते तर? ह्या विचारात तो पडला. तिला कार्डविषयी काही न सांगता तो म्हणाला,” ह्याच इमारतीत आमचा एक पियानो दुरुस्त करणारा राहतो. मी मजला चुकलो आणि तुझ्या दारावर थाप मारली.” जाताना त्याला तो हिरवा दरवाजा लावायला सुद्धा वेळ लागला. कारण दोघेही एकमेकांकडे पाहत होते. जिन्याकडे आला तरी तिचा हसरा चेहराच त्याच्या समोर होता.

जिन्याजवळ आल्यावर तो तिथे थबकला. आणि कुतूहलाने आजूबाजूला पाहू लागला. तो त्या मार्गिकेमधून पुढे पाहत पाहत जाऊ लागला. पुन्हा उलटे फिरून विरुध्द्व बाजूला चालत गेला. वरच्या मजल्यावरही गेला. आणि तो चक्रावून गेला. तिथले सगळे दरवाजे हिरवे होते ! दरवाजे हिरवे ! अलिबाबाची मर्जिना येऊन रंगवून गेली की काय? हा विचारही चमकून गेला.

रुडाल्फ रस्त्यावर आला. तो आफ्रिकन अजून तिथेच होता. आपल्या हातातली “ती ” दोन्ही कार्डे त्याच्यासमोर धरत रुडाल्फ त्याला विचारता होता,” ही कार्डे तू मला का दिलीस? आणि कसली आहेत ही कार्डे? ” जाब विचारावा तसे तो विचारत होता. तो निग्रो सरळपणे हसत हसत म्हणाला,” साहेब, ते तिकडे आहे.” त्याने रस्त्याच्या दुसऱ्या टोकाला हात दाखवला. “तुम्ही इकडच्या उलट्या बाजूला गेलात. पण मला वाटते तुम्हाला उशीर झाला आहे. पहिला अंक संपलाही असणार ! ” रुडाल्फने निग्रोने दाखवलेल्या इमारतीकड़े पाहिले. नाट्यगृहावरची इलेक्ट्रिकची पाटी मोठ्या ऐटीत झळाळत रुडाल्फला म्हणत होती “दरवाजा हिरवा” !

“साहेब, नाटक एकदम फर्स्ट क्लास आहे, एव्हढे मात्र मी सांगतो “, निग्रो माणूस रुडाल्फला सांगत होता. एजंटने मला नाटकाची ही कार्डे वाटायला दिली. तो मला म्हणाला डॉक्टरांच्या कार्डाबरोबर ही सुध्दा दे. मला एक डॉलरही दिला त्यासाठी.” तुम्हाला डॉक्टरचे कार्ड हवे का? देतो.” तो निग्रो रुडाल्फला सगळे मोकळेपणाने सांगत होता.

रुडाल्फ शिट्टी वाजवतच निघाला. शिट्टी वाजवत उद्याच्या भेटीची चित्रे रंगवत, स्वप्नांच्या धुंदीत रुडाल्फ घरात शिरला.
किंचित धाडसाचेही किती सुंदर आणि गोड बक्षीस रुडाल्फला मिळाले!

O’henri च्या Green Door या कथेचे हे स्वैर भाषांतर.