गाडीला आज गर्दी नव्हती.डब्यात येऊन बसण्यापूर्वी सगळी गाडी पाहातच आलो होतो. तुरळक गर्दी असेल नसेल. माझ्या डब्यात तर मी एकटाच होतो. कुणी तरी यावे असे मनात बरेच वेळा घोकून झाले. शेवटी मुंबईत दुकानांच्या समोर,” या साहेब चांगला कपडा आलाय; बघायला काय हरकत आहे;”या ताई एकदम नव्या फॅशनच्या साड्या आल्यात, कांजिवरम मधुबनी प्रिंट बघातर ताई!” असे गिऱ्हाईकांना हिंदीत बोलत बोलवतात तसा डब्याबाहेर जाऊन,” या या, डबा खराच आपलाच आहे! मोकळा, एकदम रिकामा; झोपा, पसरा, वरचा बर्थ घ्या,खालती बाकावर झोपा,सगळा डबा तुमचा,या या ! पटकन गर्दी होईल बसून घ्या बसून घ्या भाऊसाहेब!” असे ओरडून बोलवावे वाटू लागले. आणि खरंच उतरलो डब्यातून. उभा राहिलो. थोडे खाकरून घेतले. पण तो विक्रेत्याचा आवाज आणि स्टायलीत ओरडणे जमणार नाही हे समजायला अर्धा क्षणही लागला नाही. त्या गायकीचे ‘घराणे’च निराळे! तरी नोकरीत असताना आमचे एक जनतेसाठी असलेले “प्राॅडक्ट” विकण्यासाठी, दुकानांत माल सजवून रस्त्यात उभारून लोकांना हाकारून आणणाऱ्या विक्रेत्याच्या कामासाठी तरूण मुलांच्या मुलाखतीत अगोदर मी त्याचे प्रात्यक्षिक स्टाइलीने करून दाखवत असे. शिक्षणाची अट नव्हती. १०-२२वी ची मुलेही चालली असती. पण फारशी हाताला लागत नव्हती. दोन चार मिळायची. हे असू दे.
कोणी येतेय का आपल्या डब्याकडे हे मी जो दिसेल त्याच्याकडे आशाळभूतपणे पाहात विचार करत होतो. कोणी येत नाही पाहून आज रेल्वेवर बहिष्कार तर नाही घातला कुणी अ.भा. संघटनने ही शंकाही मनात आणली. डब्यात येऊन खिडकीजवळच्या जागेवर बसलो. समोरच्या बाकावर पाय पसरून बसलो.पुन्हा असा योग केव्हा येईल ते कुणाला माहित.? मग वरच्या बर्थवर, ह्या वयात,कुणी नाही पहायला तोपर्यंत, कसाबसा चढून पसरलो.पुन्हा खाली आलो.डब्यात प्रत्येक सीटवरचे नंबर वाचत संपूर्ण डबा फिरून आलो. दूरच्या दरवाजाजवळच्या बाकावर एक माणूस पेंगत होता. पुन्हा ते नंबर उलट्या क्रमाने वाचत जागेवर येऊन बसलो. रामरक्षा म्हणावी का असा उगीच एक विचार आला.उगीच का म्हणायचे तर ती येत नव्हती मला. पण अशावेळी म्हणतात हे वाचल्याचे, सांगितल्याचे आठवले इतकेच.
गार्डाने शिट्टी वाजवली. अरे वा गार्ड तरी आलाय. त्याने एकदा शिट्टी वाजवली की गाडी लगेच सुटत नाही. प्रत्येकाला आत्मसन्मान असतो. तसा इंजिनच्या ड्रायव्हरलाही असणारच की.त्याने शिट्टी वाजवली की इंजिनड्रायव्हर कधीच लागलीच गाडी चालू करत नाही. तो आपला राग फक्त इंजिनाची वाफ फस्स करत थोडावेळ सोडतो. गार्ड शिट्टी न वाजवता उगीचच दिवसासुद्धा दिवा हलवतो.ड्रायव्हर फक्त एक लघु शिट्टी कुक् करून वाजवतो. व वाफेचा जोरदार फवारा सोडून खदाखदा हसतो! हे सगळे आता माहित झाले होते. एएसएम एक वहीसारखी गुंडाळी हातात घेऊन गार्डापाशी जाऊन दमात घेतल्यासारखे फक्त दाखवत पण अजिजीने गार्डाला व त्याच्या शेजारी फर्स्ट सेकंडच्या स्लीपरच्या कंडक्टरला काही तरी सांगतो. हे इंजिनड्रायव्हरला सहन होत नाही. तो लगेच सगळ्या स्टेशनला हादरा बसेल अशी शिट्टी तर वाजवतोच पण चाकेही तिथल्या तिथेच वरच्यावर फिरवतो न फिरवतो तेव्हढ्यात माझ्या डब्यात दहा बारा तरुण मुलांचा घोळका मोठ्याने बोलत हसत ओरडत शिरतो. मला बरे वाटते. पण तितक्यात संपूर्ण डबा रिकामा असूनही, “ ओ आजोबा तुमच्या पादुका खाली घ्या ना!” “ दुसऱ्यांनाही बसायचं असतं.” मी म्हणतो, “अरे सगळी बाकं रिकामी आहेत तिथे बस.”रिकामी आहेत ना?” मग तुम्ही बसता का तिकडे?” तो मला खोट्या नम्रतेने सांगतो. मी पाय खाली घेतो. इतरांची आपापसांत काही तरी बोलणे,गप्पा चालू असतात. गाडी सुरू होऊन बराच वेळ झाला, हे मी आतल्या आत मुलावरच्या रागाने धुमसत होतो त्यात,लक्षातच आले नव्हते.
मुलांच्या गप्पा हसण्या खिदळणे गाणी ह्यातून त्यांचा विषय गाडीची साखळी ओढण्यापर्यंत येऊन पोचला होता. “ अरे व्हिकी, साखळी खेचायची का?” “का काय करणार खेचून? दंड कोण भरणार? तुझा होणारा सासरा?” “ तो कशाला भरेल? तूच भरायचा. नाहीतरी तुझं तिकीट शशानेच काढलंय की!” “ अबे तिकिट कितीचं आणि दंड केव्हढा माहित आहे ना? त्याला पाचशे रूपये म्हणतात. काय समजला का? किती शून्य असतात माहित तरी आहे का?” सगळं कुणाच्या ना कुणाच्या खिशात हात घालून चालतंय म्हणून बरं आहे.” हो ना करता सगळ्यांनी वर्गणी करून पैसे गोळा करायचे ठरले त्यांचे. दंड आणि तुरुंगाची हवा दोन्ही खायला लागती म्हणे कधी. त्या गार्डाच्या मनावर आहे ते: थोडे जास्तच टाका बे सगळ्यानो.” असं बोलत एकजण पैसे गोळा करू लागला.”अरे वा! १२००रुपये जमलेत!” एकूण १२०० रू. जमले. ते एका मुलाने खिशात कोंबले. मी हे सर्व पाहात होतो. आता साखळी कुणी ओढायची ठरले. तेव्हढ्यात एकाला शुद्ध हवा लागली असावी. तो म्हणाला, “अबे साखळी कुणी ओढली तर कुणाकडे बोट करणार?” अरे जो साखळी खेचेल त्याच्याकडे! ते ऐकल्यावर मग तू ओढ,तू खेच”सुरु झाले.
एक खरा हुषार होता. मला पाय खाली ठेवायला लावणारा तो. तो म्हणाला, अरे आपले आजोबा आहेत ना! ते येतील मदतीला!” “ हो रे हो” हो की, आपले आजोबा आहेतच मदतीला!” म्हणजे दंडही भरायला नको आपल्याला. काय?”त्यांच्या मोठ्या आरड्या आोरड्यात मी गयावया करून म्हणालो, “अरे साखळी ओढू नका रे. काय करणार साखळी ओढून? हा कसला खेळ चाललाय?”. नका ओढू रे.” मी असे म्हणाल्यावर तर ते जास्तच चेकाळले. “ अहो आजोबा आम्ही काही कुण्या बाईच्या गळ्यातली साखळी ओढत नाही! साध्या आगगाडीची ओढतोय. गंमत असते ती.” “अरे आजोबा घाबरले रे!” म्हणायला लागले. मी केविलवाणा होऊन म्हणालो, “अरे बाळांनो माझ्याकडे पैसेही नाहीत. म्हणजे मला तुरुंगातच पडावे लागणार.” माझ्या गयावया करण्याकडे लक्ष न देता मुलांनी साखळी जोर लावून खेचली. गाडी थांबली. पोरं खुषीत होती. पराक्रमाची पावतीही मिळाली. गाडी थांबली. गार्ड पोलिस तिकीट इन्स्पेक्टर आले.
साखळी कुणी ओढली चौकशी सुरू झाली. मुलांनी कुणी हसणे दाबत गंभीर चेहरे करून माझ्याकडे बोट दाखवले. पोलिस गार्ड सगळे माझ्यावर चालून आले.” येव्हढे म्हातारे झाला आणि साखळी ओढता!? अहो ह्या पोरांनी ओढली तर समजू शकतो. पण तुम्ही? येव्हढं वय झालं तरी खेळ सुचतात असले?” आणिही बराच संस्कार वर्ग घेतला माझा त्यांनी. ते ऐकल्यावर दोघे तिघे एकदम म्हणू लागले,” साहेब आम्ही सांगत होतो त्यांना आजोबा! साखळी ओढू नका नका म्हणून; पण त्यांनी ऐकले नाही.”हे ऐकल्यावर तर ती सगळी अधिकारी मंडळी आणखीच खवळली. मी त्यांना हात जोडून चेहरा केविलवाणा करत म्हणालो,” साहेब, मला साखळी ओढलीच पाहिजे होती हो. मला दमदाटी करून माझ्या म्हाताऱ्याचे बाराशे रुपये ह्या मुलांनी काढून घेतले की हो! काय सांगू! ते पहा त्या मुलाजवळ आहेत. तपासा त्याचे खिसे!” ते दोन पोलिस लगेच सरसावून त्यांनी त्या पोराला घेरून पकडले. त्याच्या खिशांत सापडले बाराशे रुपये. पोलिसांनी ते मला परत दिले. त्या पोरालाच नाही तर सगळ्यांना घेऊन ते निघाले. खाली उतरल्यावर ती मुलं माझ्याकडे खाऊ का गिळू नजरेने पाहात होते. माझ्या डोक्यावरील पांढऱ्या केसात हात फिरवत मी पैसे खिशात ठेवत,न हसता इतकेच म्हणालो,”अरे उगीच नाही चार पावसाळे जास्त पाहिले!”
(स्वामित्व नसलेल्या डाव उलटवण्याच्या एका चुटक्याची ही गोष्ट केली आहे.)