रेडवुड सिटी

४०-५० वर्षांपूर्वी Fantabulous शब्द वापरात असे. Fantastic आणिFabulous या दोन शब्दांतून तोतयार झाला. या नावाची फटफटीही बाजारात आली. त्या शब्दांपैकी fantastic मी वाचला, अगरकुणी म्हणाला तर लगेच मला डाॅ. येवलेकरांची आणि त्यांच्या आवडत्या सुगंधाची आठवण यायची. त्या सुगंधाचे नाव होते Fantasia !  आजही झाली. पण त्याचं कारण नेमका fantastic शब्द नाही. सांगतोच आता त्या आठवणीची शब्दकथा.

Words Are My Matter पुस्तक पुन्हा चाळायला घेतले. लेखिका Ursula LeGuin तिच्याव्याख्यानात जाॅर्ज लुई बोरजेस् या प्रसिद्ध अरजेंटिनी लेखकाच्या लघुकथा कविता संबंधात सांगतहोती. तो मुख्यता Fantasy चा लेखक म्हणूनच ओळखला जातो. कारण त्याचे सर्वच लिखाणfantasyमध्ये मोडणारे आहे. पण त्या अगोदर फॅन्टसी या प्रकाराचा तिने खूप अभ्यास केला. त्याचाचभाग म्हणून fantasy चा खरा अर्थ काय हे पाहण्यासाठी तिने OED पाहिली.

OED सांगते fantasy चे मूळ लॅटिन phantasia आहे. हे वाचल्यावर मला का आठवण होणार नाहीत्या सुगंधाची? त्या शब्दाचा खरा आनंद त्याच्या अर्थात आहे. लॅटिन phantasia चा त्या काळात ‘ मूर्तरुपात आणणे ‘ a making visible ‘ असा आहे. आपल्या मनात आलेले विचार, त्याही पेक्षा कल्पना, दृश्य करणे! बघा, तो सुगंध दिसू लागतो! प्रकट होतो! अमूर्ताला मूर्त करणारा सुगंध आहे तो !

आपल्या वाक्प्रचारात ‘सोन्याला सुगंध’ होता; त्या पुढची ही पायरी. तो सुगंधही दृश्यात येतो. काळाच्या ओघात  सर्वच शब्दांप्रमाणे fantasyचा अ्र्थही  बदलत गेला तरी तिचे भावंड fiction मध्येत्यातली ‘कल्पनाशक्ती, तिचे पंख’ हा अर्थ अजूनही आहे. Fantasyचीच भावंडं –  fiction , imagination ! काल्पनिक, काल्पनिकता, कल्पना,कल्पनाशक्ति आणि कल्पनेतील सुखद भागम्हणजे कल्पनारम्यता. पण त्याचा, आता things not actually present हा आणखी एक अर्थसांगितला आहे. त्यामुळे ‘ती केवळ कल्पनाच ‘असे काही वेळाने लक्षात आल्यावर वस्तुस्थितीचा रागयेतो. हे म्हणजे लहान मुलाला ” अरे ती जादू नव्हे, ती फक्त हातचलाखी आहे ” सांगून त्याच्या निर्मळअद्भुततेच्या जादूई जगातील त्याचा निर्भेळ आनंद हिरावून घेण्यासारखे आहे. अलीकडे ” ती virtual reality आहे ” (सत्याभास) हे मला समजल्यावर त्या लहान मुलाइतकाच मीही काही वेळ खट्टू होतो.

इतके निराश होण्याचे कारण नाही. वास्तव आणि स्वप्न यात अस्पष्ट धूसर रेषा आहे. स्वप्न, वास्तवात कसे आणि केव्हा येते समजत नाही. अनेक विज्ञानकथांनी ते स्पष्ट केले आहे. बहुधात्यामुळेच Fiction / fantasy ही सर्वांना आवडते. मग ती कादंबऱ्या, कविता, विज्ञानकथा( science fiction)  अथवा थरार-कथा आणि हो, भुतांच्या गोष्टी असो,लोकप्रिय आहेत.वास्तव पटवूनदेण्यासाठी उपमा, दृष्टांत रूपक यासारख्या प्रतिभेतून  स्फुरलेल्या अलंकारांचा  उपयोग करावालागतो.

Truth is stranger than fiction तरी काय सुचवते.स्वप्न आणि वास्तव यांच्या सरहद्दी बदलतअसतात. एकमेकाला भिडलेल्या असतात. त्या शिवाय कविराज म्हणतात का,’प्रत्यक्षाहुनी प्रतिमासुंदर ‘? स्वप्न वास्तवात यावे किंवा वास्तव स्वप्नासारखे व्हावे यासाठी आपलाही मनोरथ धावतचअसतो. प्रेयसीही आत्मविश्वासाने प्रियकराला ” सत्यात जरी न आले स्वप्नात येऊ का मी?” विचारते. दोन्ही तिला वेगळे वाटतच नाहीत.

मग सर्वांनाच फॅंटाशिया आणि fantasy, fiction.  imagination ही, अदृश्य ते दृश्य करणारीशब्दरत्ने आपलीशी का वाटणार नाहीत?

मित्राच्या आवडत्या fantasia वरून हा अर्थाचा सुगंध दरवळला. खरे वाटते ना? का फॅंटसी?