ड्ब्लू. आय. मर्विन हे दोन वेळा पुलित्झर पारितोषिक मिळालेले आणि पोएट लॉरिएट असे गौरविलेले कवि आहेत. त्यांचे आज ऍटलॅंटा येथे काव्य वाचन आहे. मेर्विन यांचे सांगणे असते की कविता ही नुसती वाचायची नसते तर ती मोठ्याने म्हणायची, वाचायची असते. रॉबर्ट एबर्ट ह्या चित्रपट समीक्षकाचे एक म्हणणे प्रसिद्ध आहे. तो म्हणतो,”चित्रपट चांगला की वाईट, अप्रतिम की सामान्य हे ठरविताना आपली बुद्धी गोंधळून जाईल, विचार करूनही ते जमणार नाही पण आपल्या मनाला जे एकदम भिडते, वाटते ते आपल्याला खोटे पाडणार नाही.”
मर्व्हिन याना ते तंतोतंत पटते आणि ते म्हणतात,” कवितेच्या बाबतीतही असेच म्हणता येईल. कविता ऐकताना मनाला जे वाटते, भिडते ती कवितेला दाद असते. मग तुम्हाला ती किती समजली कवितेत काय आशय आहे, कविला काय म्हणायचे आहे ह्या सर्व नंतरच्या गोष्टी. विचार करता करता हळू हळू कविता समजते.

“माझ्यासारख्याच्या बाबतीत कवितेचेच्या दिवसांचे सरासरी आयुष्य साधारणत: माध्यमिक शाळेपर्यंत. फार झाले तर महाविद्यालयाच्या एक दोन वर्षापर्यंत.पुढे कविता बाजूला पडते. म्हणजे आता मला कविता केव्हा समजणार!

… आता आता पर्यंत आपण सगळे कविता ’म्हणत’ असू. चालीवर म्हणत असू. त्या तशा म्हटल्यामुळे आवडत असत. बा.भ.बोरकरांची तेथे कर माझे जुळती, किंवा यशवंतांची संगरी वीराग्रणी जे धैर्यमेरू संकटी तसेच नारायण सुर्व्यांच्या कविता, सुरेश भटांच्या, विंदा करंदिकरांच्या मुक्तछंदातील कविता मोठ्याने म्हटल्यावर जास्त आवडतात.

कविता समजणे, तिचे आकलन ह्यासंबंधी मला काही सांगता येणे फार कठीण आहे. कविता मोठ्याने म्हणताना ती जास्त आवडते हे निर्विवाद. किंवा आवडलेली कविता म्हणताना जास्त आवडते असे म्हणू या.. त्यासाठी जास्त मागे जायला नको. परत आपल्या शाळेच्या दिवसात गेले की हे न सांगता पटेल. बघा ते दिवस. प्रत्येक इयत्तेतल्या आपण घरी म्हटलेल्या, शाळेत ४०-४५ पोरांबरोबर म्हटलेल्या, पोरांच्या आवाजात बुडून गेलेला तो मास्तरांचा आवाज… इंग्रजी कवितांपाशी थोडे अडखळतोय, पण तीही मोठ्याने म्हणायला लागल्यावर जास्त आवडायची…

मराठी शाळेत, शाळा सुटण्याच्या अगोदर पाढे, कविता म्हणायला वर्गात सुरवात व्हायची. आमच्या वर्गात पाढे म्हणताना सगळ्यांचे आवाज इतके हळू व्हायचे,बराच वेळ आवंढे गिळल्याचाच काय ते आवाज ऐकू येत. पाढे येणाऱ्या पाच-सहा पोरांचा काय तो आवाज. अशांना सगळेजण “लै आखडू हाय बे” असे म्हणत. पण ’पाखरांची शाळा भरे पिंपळावरती’ किंवा’धरू नका ही बरे फुलांवर उडती फुलपाखरे’ ह्या कविता सुरू झाल्या की पोरांना चेव येत असे. आवाज चढत चढत पुढे फक्त कवितेचा आरडा ओरडा व्हायचा! फुलपाखरे कधीच उडून गेलेली असत, पाखरेही आमच्या गोंगाटाला घाबरून घरट्यात लपून बसलेली असत!

घरातही कवितेची आवर्तने चालूच असत. सुरवातीला ’देवा तुझे किती.., ’चंद्र पहा उगवे मनोहर’ अशा कविता. पुढे मग ’रानपाखरा रोज सकाळी येसी माझ्या घरा..”, त्याही नंतर, ह्या मागे पडून ’तेथे कर माझे जुळती’ माधव ज्युलियन यांची वाघ बच्चे फाकडे, भ्रांत तुम्हा का पडे’ म्हणण्यात असत. यशवंतांची ’आई’ तर घरोघरी म्हटली जायची. शाळेतल्या धड्यांबाहेरच्या कविताही आम्ही म्हणत असू. पूर्ण जरी नाही तरी एखादे दुसरे कडवे म्हटले जात असे. यशवंतांचीच ’संगरी वीराग्रणी जे धैर्यमेरू संकटी’ वंदन तुज मायभूमी हे अखेरचे’ माधव ज्युलियनांची ’ऐकव तव मधुबोल कोकिळे’ इत्यादी आम्हा सगळ्या भावंडांना येत असत.शाळेच्या पुस्तकातील इंग्रजी कविताही ठेक्यात लयीत म्हटल्या जात. ’मिलर ऑफ द डी’ ’वुई आर सेव्हन’ होम दे ब्रॉट द वॉरियर डेड’ ’चार्ज ऑफ द लाइट ब्रिगेड’ ह्या वर्ड्स्वर्थ. टेनिसन यांच्या कविता किंवा त्यातील दोन चार ओळी ठेक्यात म्हणत असू. पुन्हा एकदा सांगायचे की कविता मोठायाने म्हटल्य़ा तरी समजत असत की नाही हे सांगता येणार नाही. पण त्या सगळ्या कविता आवडायच्या हे मात्र खरे. आजही त्या आवडतात.आम्हाला कविता हीच गाणी होती!

कवितेच्या दिवसांत ’आई म्हणोनी कोणी’ ’राजहंस माझा निजला’किंवा ’ने मजसी ने..’ अशा कविता घरोघरी म्हणल्या जात. तसेच तेव्हाच्या म्हणजे कुंकू. गोपाळकॄष्ण,रामराज्य, रामशास्त्री आणि त्या नंतरच्या काळातीलही ८० सालापर्यंत च्या काळातील– आणि आजच्याही काळातील काही सिनेमातील– ग. दि. माडगूळकर, शांताबाइ शेळके. ना.धों. महानोर यांची सिनेमातील गाणीही खरे तर सुंदर कविताच होत्या. मघाशी वर लिहिलेल्या सिनेमातील गाणीही कवितेसारखीच म्हटली जात. ’रामराज्य’ सिनेमातली गाणी कविवर्य राजा बढे(गर्जा महाराष्ट्र माझा’-यांचेच आहे) यांची होतीअसे आठवते. त्यातील गाणी-कविता-पहा. संस्कॄत प्रचुर जोडाक्षरांनी युक्त पण किती गेय!

“सुजन हो परिसा रामकथा। जानकीजीवन विरहव्यथा। किंवा  “सुवर्णरथ दिव्य तो रविचा सप्त-अश्व गतिमान। युगे युगे गातील राघवा तुझेच मंगल नाम। त्यानंतर चाल बदलून म्हणजे आवाज चढवून- हे पोरांना आवाज चढवायचे फार आवडायचे–सीते सीते विमलचरिते कोमले चारुशीले!

पहा, बरेचसे संस्कॄत आणि जोडाक्षरेही आहेत. पण मराठी दुसरी तिसरीतील माझा धाकटा भाऊ आणि माझ्या सारखी मुले ती म्हणत असत. बरीचशी चालीला धरून! आमची आजी आणि मावश्या तर उत्तम अभिनेत्री होत्या. रामराज्यातली ही गाणी आम्ही दोघे म्हणत असताना त्या मन लावून ऐकत असल्याचा शिवाय चेहऱ्यावर कौतुकाचा भाव एकवटल्याचा उत्तम अभिनय करीत! सहनशीलतेचे दुसरे नाव अभिनय!

या नंतर कुसुमाग्रजांची “गर्जा जय जयकार क्रांतीचा” ही कविता तर घराघरातून गर्जत, दुमदुमत असे. बरं एकेकाचे आवाज म्हणजे एकदम ’अर्जंट! जंक्शन, खडार्डम स्टाप’! इंग्रजांनी ही कविता आमच्या आवाजात ऐकल्यामुळेच ते हिंदुस्थान सोडून गेले!

कवितेचा वावर आमच्या घरी बराच असे.आमची एक बहिण तर इंग्रजी कविताही मराठी कवितांच्या चालीवर म्हणत असे. तिला कविता आवडत असत. एकदा वळवाच्या पावसाची सर येऊन गेल्यावर तिने आईला हाक मारली. आई,”काय गं” म्हणत आली तर ही आईला,”पाऊस खुळा किती पाऊस खुळा’ ओळी म्हणून दाखवायला लागली. आई,’पाऊस खुळा का तू वेडी ’ अशा नजरेने पहात निघून गेली!

बालकवि तर सगळ्यांचेच होते! त्यांची आनंदी आनंद गडे आणि त्याही पेक्षा श्रावणमासी हर्ष मानसी या कवितेमुळे सगळीकडेच आनंदाची हिरवळ दाटत असे.”येई भाई येथ पाही” या कविते बरोबरच “भिंत खचली कलथून खांब गेला” ही कविता थोरला भाऊ म्हणत असे. रागात असला किंवा त्याला कुणी काही बोलले असेल तर तो “भिं-त ख-च-ली म्हणताना खचली हा शब्द रेटा देत देत रेटत म्हणत असे. मग समजायचे की काहीतरी बिनसले आहे. बहिण, लक्ष्मीबाई टिळकांची’मी तुझी मावशी तुला न्यावया आले ही सुंदर कविता म्हणायची. कवितेच्या अखेरीस मावशी आपल्याला माहेरी घेऊन जायला आली आहे. नेणार आहे हे कळल्यावर त्या बाळीला जेव्हढा आनंद व्हायचा तेव्हढाच ऐकणाऱ्याला, वाचणाऱ्यालाही होई.

बालकवींच्या श्रावण मासी कवितेनंतर पुढे गेलो तेव्हा ’पाय टाकूनि जळात बसला..’ ही कविताही आवडू लागली. तो पाण्याचा खोल डोह, डोहाच्या काठावरचे उंबराचे मोठे झाड, पुढे सरकत सरकत पाण्यात कधी शिरल्या ते न कळणाऱ्या त्याच्या मोठ्या जाड मुळ्या आणि त्या डोहावर पडलेली औदुंबराची गडद सावली. अशा त्या जळात पाय सोडून बसलेल्या कवितेचे चित्र डोळ्यांसमोर येई. आणि का कसे ते माहित नाही पण किंचित उदास, गंभीर वाटायचे. कविता आवडायचीच पण मर्विनने म्हटल्याप्रमाणे हळू हळू समजेल केव्हातरी. म्हणजे केव्हा ते अजून कळले नाही.

रायगडाला जाग येते मध्ये सगळ्यांना आवडेल असे एक दॄश्य आहे. संभाजी आपला धाकटा भाऊ बाळराजे राजाराम याला पाठीवर घेऊन खेळवत येतो. मराठी स्वराज्याचे दोन राजपुत्र, एखाद्या चार चौघांसारख्या भावंडासारखेच खेळतात ह्यापेक्षा प्रेक्षकांना आनंद देणारे ह्रुद्य द्रुश्य कोणते असेल? असेच एक दॄश्य रामराज्य सिनेमात आहे. दोन लहान , आश्रमवासी बहिण-भाऊ चाललेली, भाऊ बहिणीला थोडे भरभर चाल असे म्हणतोय, म्हणत असतानाच,”उचल पाऊले आश्रम हरिणी जायचे गं दुरी।हरिणी जायचे । ती उंच ऊंच गोपुरे ती भव्य राजमंदिरे । पुरे! पुरे! पुरे जाहल्या आठवणी त्या, जायचे..” हे गाणेही म्हणतोय. सुंदर! काव्य साधे, सुंदर. अशी गाणीही आम्हाला कविताच होत्या.

मघाशी मी शाळेच्या पुस्तकातील इंग्रजी कविताही म्हणत असूअसे म्हणालो. त्यातील “इन्टू द व्हॅली ऑफ डेथ रोड सिक्स हंड्रेड” ही तर आम्हीही जणू घोड्यावर बसून तलवारी परजत समोर दिसेल त्या शत्रुला कापत चाललोय अशा टक डक, टक डक थाटात म्हणत असू.ह्या पेक्षा एकदम निराळीच “होम दे ब्रॉट द वॉर्यर डेड” ही कविता. वाचताना समजली असे वाटायचे. पण नुसता शब्दार्थ. वर्गात म्हणताना मध्येच सरही म्हणायला लागायचे. युद्धात पडलेल्या नवऱ्याचे शव घरात आणल्यावर बराच वेळ ती बाई रडत नसते, बोलत नसते. सुन्न होऊन भकास चेहऱ्याने कुठेतरी पहात बसलेली. हे चिन्ह बरे नाही हे एका अनुभवी पुरुषाच्या की बाइच्या लक्षात येते. मग तिच्या लहान मुलाला तिच्या जवळ आणून देते. त्याला पाहिल्यावर ती बाई क्षणात पुन्हा आई होते. आणि रडायला लागते. कविता म्हणता म्हणता समजली असे वाटायला लागले.

वरील कवितेतल्या अनुभवी माणसाच्या समयसूचकतेतूनच मला भासाच्या ’प्रतिमा नाटकातील एक प्रवेश आठवतो. तोही अशाच समयसूचकतेचे उदाहरण आहे.

राम वनवासात गेल्याच्या दु:खाने हाय खाऊन दशरथ राजा मरण पावला. भरताला बोलावून घेतले. पण राजा दशरथ गेल्याची दु:खदायक बातमी भरताला एकदम सांगायची कशी? मंत्री सुमंत, भरताला राजवाड्यात नेण्यापूर्वी एका स्थळी नेतो. तिथे असलेल्या सुर्यकुळातील इष्वाकू राजाच्या प्रतिमेपासून, राजा दिलीप वगैरे राजांच्या प्रतिमा दाखवत, प्रत्येकाची थोरवी सांगत सांगत सहजगत्या दशराथाचा पराक्रम, वचन पाळण्याची नीति सांगत दशरथाच्या प्रतिमेशी येतो तोच भरत,”काय? माझे तात? माझे वडीलही…?महाराज दशरथही गेले? असे मोठ्या दु:खाने , नंतर व्याकुळतेने, शांत होत होत आपल्या आईला भेटायला त्वरेने जातो असा प्रसंग रंगवला आहे.

आमच्या घरातील कवितेने बहरलेले आमचे दिवस संपत आले होते.एकदा माझी कर्जत दहिवलीची भाच्चे मंडळी लहानपणी सुटीत आली असतात्यांनी, बालकवींप्रमाणेच रंगीत शब्दांनी काढलेले चित्रच अशी बा.भ. बोरकरांची, ” निळ्या खाडीच्या काठाला..” ही कविता म्हणून दाखवली; तेव्हा मोठा आनंद झाला.मला एकदम माझे वडील मोठ्याने वाचून दाखवत असलेली ’डोंगराच्या आड माझ्या जन्मदेचे गाव आहे। तेथ या वेड्या मनाची ही कधीची धाव आहे’ ही प्रा.वर्‍हाड्पांडे यांची कविता आठवली.त्यामुळे आमचे कवितेचे दिवस अजून चालूच आहेत की काय असा भास झाला.

पुढे थोद्याच काळात आम्हा भावंडांच्या मुलांचे कवितेचे सुगीचे दिवस आले. घरात’गवत फुला रे गवत फुला’, उठ मुला, उठ मुला बघ हा..’ ’टप टप पडती अंगावरती..’ ’उठा उठा चिऊताई’, सदैव सैनिका पुढेच जायचे’ आणि ’निळ्या खाडीच्या काठाला’ अशा कविता ऐकू येऊ लागल्या. तेव्हा पुनर्प्रत्ययाचा, कवितांचा पुन्हा आनंदी आनंद दरवळला! मुलांनाही कविता गाणीच होती.

काळ पुढे सरकतच असतो. आता मुलांच्या घरातही त्यांची मुलं, मुली ’वारा वदे कानामध्ये गीत गाईन तुला’ चंद्र हा सुंदर चांदण्या सुंदर’ अशा कविता म्हणु लागले. दोन्ही नातवांनी ’उठ मुला उठ मुला..’ पासून “फुलपाथरु” ’चांदोबा चांदोबा इथपर्यंत कविता म्हणत, मध्ये थोडे भाष्य करत “कवितेचा दिवस” गाजवला. ’चंद्र हा सुंदर, सुंदर चांदण्या’ होऊन, कवितेच्या पाखरांची शाळा रेड्वूडच्या झाडांवर भरू लागली. आमच्याप्रमाणेच मुलांनाही त्यांची मुले कवितेच्या सुवर्णकाळाची आठवण करून देऊ लागली.

कविवर्य मर्विन यांच्यामुळे आमचा कवितेच्या सुगीचा काळ आठवला. कवितेचे कवडसे पकडण्याच्या खेळात रमलो; आणि ’कुठे बुडाला पलीकडे तो सोन्याचा गोळा?’ असे मनाशी गुणगुणत बसलो!

“यांचं रद्दी वाचन अजून चालूच आहे वाटतं!” असे वरील शीर्षक वाचल्यावर बरेच जणांना असा प्रश्न पडल्यास नवल नाही.

“हे कुठल्या दुकानातून किराणा आणतात कुणास ठाऊक?” “आता कुठे वर्तमानपत्राच्या कागदातून किराणावाला पुडे बांधून देतॊ?” ह्या शंका मात्र बरोबर आहेत. आमच्या गावात ह्या रद्दीच्या कागदातूनच सुंदर पुडे बांधून देत. आता ते पुडे गेले. प्लास्टिकच्या पिशव्या आल्या. त्याही सोयीस्कर. सर्वांनाच सोयीस्कर असल्यामुळे अजून टिकून आहेत. तराजूही गेले.वजन-मापांबरोबर तराजूही बदलले. याचा अणि रद्दी वाचनाचा काय संबंध? असा सुज्ञ वाचकांना प्रश्न पडला असेल तर चूक नाही.

मराठीमित्राच्या एका वाचकाने टॉक्सिसिटी, टॉक्सिन यांना मराठी शब्द काय असे विचारले होते. मला महित असलेले शब्द सांगितले पण त्याचे समधान झाले नाही. मग श्याम, नंदू यांच्याशी चर्चा करून– हा शब्द फार मोठा झाला-त्यांना विचारले . दोघांनी ’विषारीपणा’ हा शब्द सांगितला. आणि तोच बरोबरही आहे. मधे बरेच दिवस गेले. माझ्या डोक्यातून तो प्रश्न आणि त्या वाचकाचे मी सांगितलेल्या शब्दांना “हे आम्हाला माहित आहेत,अणि विष म्हटले की साप, विंचू यांचे विष असे समोर येते. पण टॉक्सिसिटी/ टॉक्सिन यांना मराठीत एका शब्दात/किंवा दोन शब्दात तसा अर्थ होईल असे शब्द सांगा” हे काही माझ्या डोक्यातून जात नव्हते.

दोन तीन दिवसांनी, सर्पदंश, विंचू चावल्यावर कोणते आयुर्वेदिक उपचार करावेत यासंबंधी एक लेख वचण्यात आला. लेख नामंकित वैद्यांचा होता. त्यात ओघात ’शरीरातील सप्तधातूंमध्ये असलेली विषाक्तता…’ आणि पुढे ’शरीराने स्वत:च तयार केलेले विष…. याला आयुर्वेदात “आम” असे म्हणतात’ असे उल्लेख आले. ते वाचल्यावर आर्किमिडिजला जेव्हढा आनंद झाला असेल तेव्ह्ढाच आनंद मलाही झाला!

टॉक्सिसिटी आणि टॉक्सिनला मराठीत प्रतिशब्द सापडले! हे शब्द आम्ही त्या वाचकाला ताबडतोब कळविले. माझ्या इतकाच त्यालाही आनंद होईल असे मला वाटत होते. प्रश्न विचारताना आणि नंतर पुन्हा लिहिताना चार चार पाच पाच ओळींची पत्रे लिहिणाऱ्या त्या वाचकाने हे दोन नेमके योग्य शब्द मिळाल्यावर फक्त एका शब्दाचे उत्तर पाठवले. हरकत नाही. उत्तर आले हेही नसे थोडके! मला सांगायला आनंद वाटतो की हे मला माझ्या रद्दी-वाचनातूनच मिळाले! इथे अमेरिकेत कुठले मराठी वर्तमानपत्र? पुण्याहून आणलेल्या इस्त्रीच्या कपड्यात असलेल्या एका वर्तमानपत्राच्या चतकोरात हा मजकूर होता! बोला आता.
रद्दी वाचनीय असते का नाही हा प्रश्न निराळा पण मी आणि माझ्यासारखे बरेचजण ती वाचतात हे मात्र खरे.

रेडवूड सिटी

गेल्या काही वर्षांपासून आपल्या महाराष्ट्राच्या लोकराज्य मासिकाचे स्वरूप खूपच बदलले आहे. मध्यंतरी त्यांनी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आणि छत्रपती राजर्षी शाहू महाराज यांच्यावर चांगले आणि वाचनीय अंक काढले होते. आताही जून-जुलै२०११ मध्ये फारच सुंदर आणि संग्रही ठेवावा असा वाचनावर, ’वाचन: एक अमृतानुभव’ या नावाचा अंक प्रसिध्द केला.

नामांकित लेखक, समीक्षक, संपादक, कादंबरीकार, कवी यांचे लेख तर आहेतच आणि प्रख्यात प्रकाशक यांचे त्यांच्या काही गाजलेल्या पुस्त्कांविषयीचे लेखही आहेत.त्याशिवाय अनेक नामवंतांनी त्यांच्या आवडीच्या पुस्तकांची यादीही दिली आहे. १९८६ साली महाराष्ट्र टाईम्सने  मराठी साहित्यातील लेणी म्हणून सुमारे १५० उत्कृष्ट पुस्तकांची यादी केली होती तीही यात आहे. मराठीच्या अभ्यासकांना, संशोधकांन उपयोगी पडतील अशा शंभर एक  अशा महत्वाच्या ग्रंथांची नावेही आहेत. एकूणच अंक मोलाचा आहे. हा अंकच पुढे संदर्भासाठी वापरला जाईल!

हे सर्व लेख,अनेक मोठ्या लोकांच्या आवडीच्या आणि महाराष्ट्र टाईम्सची ती १५० पुस्तकांची यादी वगैरे वाचताना, आनंद तर वाटत होताच पण यातील बरीच पुस्तके आपण पूर्वीच वाचली आहेत, माहितीची आहेत याचा माझा मलाच आनंद झाला.

बरेच वेळा अनेक मोठी माणसे “मला ह्यांच्यामुळे, “त्यांनी एक पुस्तक वाचायला दिले, “एक पुस्तकाचे दुकान होते”  वगैरे वगैरे आपल्या वाचन संस्कृतीच्या गौरवशाली इतिहासाची प्रेरणा, स्फूर्तिस्थाने सांगतात. अनेक शिक्षणतज्ञ, बाल मानसशास्त्रज्ञ म्हणतात घरात मुलांना दिसतील अशा जागी पुस्तके मासिके वगैरे ठेवावीत म्हणजे लहानपणापासून अक्षर ओळख होते. वाचनाची गोडी लागते.हे सगळे अनुभवसिध्द बोल. यांचे मोल मोठेच आहे.

मला(म्हणजे आम्हा भावंडांना) वाचनाची केव्हा आणि कशी गोडी लागली हे सांगता येणार नाही. वाचनातून काय मिळाले, मिळते हे सुध्दा नेमक्या आणि योग्य शब्दांत सांगता येणार नाही. निदान मला तरी. महिन्याचा किराणा, बाजार आणला की पुडे, पुड्या सोडताना, सोडून झाल्यावर, इकडे आई वस्तू डब्यात भरते आहे आणि अण्णा ते वर्तमानपत्राचे एकेक कागद घेऊन वाचत बसलेले.. त्यात टाईम्स सारख्या इंग्रजी वर्तमानपत्राचे कागद असायचे. मराठी वर्तमानपत्रांचेही असत. बातम्या तर शिळ्या झालेल्या मग वाचत काय असत? नंतर पुढे समजले की त्यात लेख काही अग्रलेख, वगैरे फार शिळा न होणारा मजकुरही असतो. आबासाहेबांकडेही हिच तऱ्हा! तेही असेच ती पाने वाचण्यात तल्लीन! घरी रोज एखादे वर्तमानपत्र येत असेच. पण महिन्यातून एकदा होणाऱ्या या वाचन सोह्ळ्याची न्यारीच मजा. पुढे मीही, जोपर्यंत दुकानदार कागदाच्या  पुड्यातून वस्तू देत असत तो पर्यंत, असेच ती रद्दीची पाने, तुकडे घेऊन वाचत असे! शाळा कॉलेजात असताना सिनेमाच्या जाहिराती, परीक्षणे, चुकुन माकून रविवारचे एखादे पान मिळाले तर मग पुस्तक परिक्षण, एखादा लेख असे वाचायला मिळे. पण हे सर्व अर्धवटच असायचे. पुडे बांधणारा टरकन पाहिजे तेवढा कागद फाडणार! तो जर वाचणारा असता तर त्याची नोकरी कधीच गेली असती.

दहावी-अकरावी पर्यंत शाळेची मराठीची पुस्तके वाचणे हासुध्दा एक मोठा आनंद असे. त्या आनंदात आणखी भर म्हणजे माईच्या शाळेत निराळे पुस्तक असायचे.(आचार्य) अत्रे-कानेटकर(कवि गिरीश) यांचे अरूण-वाचन असे त्यांना.आणि आमच्या शाळेत काही वर्षे उदय वाचन आणि मंगल वाचन असायचे. आमचीही पुस्तके चांगली असायची पण अरूण-वाचनला तोड नाही. तीच गोष्ट इंग्रजीच्या पुस्तकांची. सेवासदनला ग्लिनींग्ज फ़्रॉम इंग्लिश लिटरेचरचे भाग बरेच आधीपासून होते. आम्हाला ते नववी का दहावीपासून आले.

घरात कोणत्याही कपाटात पुस्तके असायचीच. त्यांत गुळगुळीत कागदावर छापलेली अगदी जुनी पाठ्यपुस्तके असायची.(बहुतेक नवयुग-वाचनमालेची असावीत) पण सुंदर धडे, कविता त्यात असायच्या. गोष्टीच वाटायच्या इतके मनोरंजक धडे. जुन्या प्रख्यात मासिकांचे सुटे अंक, एकेका वर्षाचे  बांधलेले काही गठ्ठेही पडलेले असत. यशवंत, मासिक मनोरंजन सारखी मासिके म्हणजे उत्तम दर्जाची मासिके कशी असवीत यांचा आदर्श. त्यात वि.स. खांडेकरांच्या गोष्टी, य.गो जोशींच्या कथा, यशवंत, माधव ज्युलियन, यांच्या कविता, आपल्या अणांच्या कथा, कविताही होत्या.मासिक मनोरंजन madhye पहिल्या पानावर कविता चापून येणे हा मोठा सन्मान समाजाला जात असे. आपल्या अण्णांच्या कविता बरेच  वेळा  पहिल्या पानावर छापून आल्या होत्या.  आबासाहेबांकडे रत्नाकर, अभिरुचि यासारख्या दर्जेदार मासिकांचे काही वर्षांचे अंक, त्यातच वाचलेले वसंत शांताराम देसाई यांचे बालगंधर्वांवरचे अप्रतिम लेख वाचल्याचे आठवते.याचेच पुढे पुस्तक झाले. आबासाहेब, किर्लोस्कर, स्त्री हे अंकही नियमित घेत असत काही काळ. तेही वाचत असू आम्ही.

अण्णांच्या कपाटात तर आम्हा सर्वांना आवडणारा रुपेरी खजिनाच होता. पण तो बराच काळ आम्हाला सापडत नव्हता. पण योग्य वेळीच मिळाला असे वाटते आता. त्याकाळी मराठी सिनेमे उत्कृष्ट असत. कथाकारांची कवींची नावं ऐकलीत तरी छाती दडपून जाईल! आचार्य अत्रे, वि.स. खांडेकर, विश्राम बेडेकर,चिं.वि.जोशी, ना.ह. आपटे, राजा बढे, स.अ. शुक्ल,वि.वि. बोकील असे लोक चित्रपट कथा-गाणी लिहित.यापैकी शिवराम वाशिकर हे साहित्यिक लेखक म्हणून फारसे माहित नव्हते पण चित्रपटांमुळे ते लोकांना माहित असावेत. त्यांचे संवाद फार प्रभावी असत.. या बऱ्याच सिनेमांची पुस्तके आमच्याकडे होती. ती वाचणे ही एक मोठी मेजवानीच असे. ब्रम्हचारी, ब्रँडीची बाटली, सिनेमे वाचताना हसून हसून पोट दुखे. पोट दुखायचे नाही तरी चिं.वि. जोशींचा “सरकारी पाहुणे”मधील दामुअण्णा मालवणकरांचे  आणि विष्णुपंत जोग या जोडगोळीचे संवाद वाचताना भरपूर हसायचो.इतरही अनेक उत्तम सिनेमांची पुस्तके होती. यादी फार लांबेल म्हणून थांबतो. दु:खाची गोष्ट म्हणजे नंतर पुढे कधीही ह्यातील एकही पुस्तक सापडले नाही! फार वाईट वाटते. आजही त्या सिनेमांची ती पुस्तके वाचताना तितकाच आनंद आजच्या पिढीलाही झाला असता. दुर्मिळ,अगदी दुर्मिळ पुस्तके आम्ही गमावली.

हॉलमधल्या कपाटात एक अद्भुत पुस्तक होते. हिरव्या कापडी बांधणीचे चांगले जाडजूड होते. त्यात प्रकरणे नव्हती, अध्याय नव्हते, धडे नव्हते,खंड नव्हते तर स्तबक होते! प्रकरणासाठी म्हणा किंवा भागासठी असे नाव पूर्वी कधी वाचले नव्हते. हे नव्हते ते नव्हते असे मी म्हटले खरे, पण ह्या पुस्तकात काय नव्हते असा प्रश्न पडावा असे ते अपूर्व पुस्तक होते. यात सिंदबादच्या सातच काय सातशे सफरी होत्या, अरेबियन नाईट्स हजारो असतील, हॅरी पॉटर ची जादू म्हणजे नुसते पुळक पाणी वाटावे, तर ट्रॅन्स्फॉर्मर्स, अवतार(इंग्रजी), आणि असले इतर सिनेमे म्हणजे या पुस्तकातील गोष्टींची नक्कल वाटावी इतके गुंग करणरे ते पुस्तक होते. त्याचे नाव “कथा-कल्पतरु!” पुराणातील कथाच होत्या. देव-दानवातील भांडणे, वगैरे नेहमीच्या अशा गोष्टी होत्याच पण देवा देवातील भांडणे, ऋषी-मुनीतील स्पर्धा, इतके अवतार, मल्टि-स्टार सिनेमात नसतील इतकी हजारो पात्रे, लढाया, अस्त्र-मंत्र-तंत्र,शाप-उ:शाप, व्रते-उपासना त्यांची फळे-परिणाम,त्याग-भोग सर्व सर्व होते. मी आणि शामने तर देव वाटून घेतले होते. या पुस्तकाने आमच्या सारख्या साध्या मध्यम वर्गाच्या मुलांचे बाळपण दैवी केले! समुद्रमंथनातून चौदाच रत्ने निघाली पण कथा कल्पतरु मध्ये अशी असंख्य रत्ने होती! आता ते पुस्तक कुठे मिळत नाही. पुस्तकाचे बाईंडिंग खिळखिळे झाले होतेच तरीही पुस्तक बरीच वर्षे होते. पण नंतर ते कधी सापडले नाही!

घरीच असणाऱ्या आणखी पुस्तकापैकी दत्तो अप्पाजी तुळजापुरकरांचे माझे रामायण, लक्ष्मीबाई टिळकांचे स्मृती-चित्रे,  कोल्हट्करांचे सुदाम्याचे पोहे, राम गणेश गडकरी यांचे  बाळकराम आणि त्यांची इतर सर्व नाटके. सुदाम्याचे पोहे, बाळकराम  आणि चि. वि. जोशी आणि आचार्य अत्रे यांनी आम्हाला नेहमी हसत ठेवले! गडकऱ्यांच्या नाटकांतील धारदार, पल्लेदर वाक्ये थक्क करून सोडत, मोठ्याने म्हणून पाठ करण्याचा प्रयत्न करत असू.(नंदूने शाळेच्या गदारिंग मध्ये राजसंन्यास मधील संभाजीचे  स्वगत “मुंग्यांनी मेरुपर्वत तर गिळला नाही ना ” म्हणून दाखवले होते) तर त्यांचे विनोदी संवाद हसवून हसवून मुरकंडी वळवत. देवलांच्या शारदेचे संवाद हृदयाला पीळ पाडीत तर त्यांचा फाल्गुनराव आणि भादव्या हसवून सोडीत. तीच गोष्ट आचार्य अत्रे यांच्या नाटकांची. आजही आपल्याला पु.लंची, सखाराम गटणे, अंतू बर्वा, रावसाहेब जसे आठवतात तसेच गडकऱ्यांची सिन्धू, तळीराम, गोकूळ, आचार्य अत्रे यांचा औदुंबर, बगाराम,चि.वि. जोशींचे चिमणराव, गुंड्याभाऊ वगैरे आठवतात. अशी अजरामर नाटके आम्हाला घरी वाचायला केव्हाही मिळत!श्रेष्ठ नट चिंतामणराव कोल्हटकरांचे बहुरूपी हे आत्मचरित्र आणि गोविंदराव टेंबे-प्रख्यात हार्मोनियम   वादक आणि संगीत दिग्दर्शक यांचीही  आत्मचरित्रे  सुंदर, वाचनीय होती.

आबासाहेब शाळेतून आमच्यासाठी ना.धों. तामण्ह्करांचे गोट्या, मुलींसाठी चिंगी अशी पुस्तके आणत. आमच्याकडे वि. वि. बोकीलांच्या दोन उत्तम कादंबऱ्या होत्या. द्वंद्व आणि बेबी. या लेखकाचे नावही आजच्या पिढीला माहित असणे शक्य नाही. गोट्यापेक्षा जास्त वयाच्या मुलांसाठी बोकीलांचा वसंत होता. हा सुध्दा अनेकांचा दोस्त होता. त्यातच खानोलकरांच्या चंदूची भर पडली. हे सगळे मस्त खेळगडी होते.  शालापत्रक, खेळगडी, देवगिरिकरांचे चित्रमय-जगत ही मासिकेही चांगली असत. आबासाहेबांकडे लोकमान्या टिळकांच्या आठवणी हे अतिशय वाचनीय, आणि मोठे पुस्तक होते. लेखक-संकलक बापट(आद्याक्षरे आठवत नाहीत) असावेत. टिळकांचे निराळे चरित्र वाचण्याची त्यामुळे गरज भासली नाही.

या सगळ्या यादीत ना.सी. फडके, वि.स. खांडेकर कसे नाहीत? हे ही होते. पण आम्हाला हे दोघे लेखक फारसे आवडत नसत. वि.स. खांडेकर तर अण्णांचे मित्र. त्यांची बरीच पुस्तके भेट म्हणून अण्णांना येत.खांडेकरांचे खलिल जिब्रानच्या शैलीने लिहिलेल्या लघुनिबंधासारखे लेखांचे पुस्तक मात्र छान होते. त्यांच्या आणि फडक्यांच्या दोन तीन कादंबऱ्या चांगल्या होत्या. पण खांडेकरांनी लिहिलेल्या काही सिनेमांच्या कथा आणि संवाद गाणी वगैरे  फार सुंदर होती.

कवितांचे काय? त्याही होत्या पुष्कळ. केशवसुत, माधव ज्युलियन-“मराठी असे आमुची मायबोली” यांचीच कविता-, यशवंत, गिरीश, तर होतेच पण त्या वेळचे बरेच आधुनिक कविही होते.कुसुमाग्रज, वि.म. कुलकर्णी, संत, कवि अनिल, बा.भ. बोरकर, आणखीहि काही होते. शाळेच्या पुस्तकातील कविता आणि इतर दुसऱ्या कविताही, अगदी इंग्रजी सुध्दा,-माई तर त्या मराठी कवितेच्या चालीवर म्हणत असे -, आम्ही म्हणतही असू.

इंग्रजी पुस्तकांचीही गर्दी  होतीच. आमच्या घरी आणि आबासाहेबांकडेही. आणि त्या पुस्तकंमुळे आम्हाला ऑक्स्फर्ड प्रेस, हार्पर-कोलिन्स, पेन्ग्विन,मॅक्मिलन अशा प्रकाशकांची नावेही माहित झाली. विल ड्युरांट,स्पेन्सर वगैरे तत्वज्ञांशी ओळख नव्हती, पण सॉमरसेट मोघॅम-चुकलो, मॉम, थोडा शेक्स्पिअर-म्हणजे त्याच्या नाट्कांच्या गॊष्टींची पुस्तके-,sheridan ची i नाटके, शॉ, पी.जी. वूडहाऊस. बॉस्वेल(डॉ. जॉन्सनचे चरित्र), ग्राहम ग्रीन, रॅटिगनचे विन्स्लो बॉय नाटक-अण्णांनी हे वाचा म्हणून सांगितलेल्या काही पुस्तकांपैकी एक-, मॉडर्न इंग्लिश प्रोज, एसेज, अशी आणखी बरीच पुस्तके आमच्या वाचनात असत. येशू खिस्तासंबंधी  असलेले एक पुस्तक अण्णा नेहमी उल्लेख करीत, ते म्हणजे इमिटेशन ऑफ ख्राइस्ट! पण ते वाचले नाही. पण आता ते वाचायचे ठरवले आहे. पण एका पुस्तकाविषयी मात्र सांगितलेच पाहिजे. ते म्हणजे “हिडन इयर्स ऑफ ख्राइस्ट”! इंग्रजी नाही, त्याचे मराठीतले भाषांतर, “प्रभूचे अपरिचित चरित्र!” फार छान पुस्तक आहे. जुन्या ख्रिस्ती मराठी पुस्तकासारखी कृत्रिम, बोजड मराठी भाषा यात अजिबात दिसणार नाही. सगळ्यांनी वाचावे असे हे पुस्तक आहे.  स्थानिक अमेरिकन मराठी मिशनने हे काम केले.त्यांच्या पध्दतीप्रमाणे त्यांनी लेखकाचे नाव छापले नाही. हे पुस्तकही आमच्याकडे आज नाही!

कॉलेजमधे गेल्यावर तर पु.ल., गो.नी. दांडेकर, ग.दि. आणि व्यंकटेश माडगुळकर, चि.त्र्यं.खानोलकर, गंगाधर गाडगीळ, अरविंद गोखले, पु.भा.भावे,वगैरे मान्यवर वाचनात आले होते. आचार्य अत्रे अजुनही जोरात होतेच….हे कधी संपणार असे तुम्हाला वाटण्या अगोदर थांबले पाहिजे. किती पुस्तके, त्यांच्या किती गोष्टी! त्या संपणार नाहीत.आम्ही सर्वजण केव्हा वाचू लागलो, काय काय वाचले,त्यावर किती गप्पा झाल्या, काय काय आणि किती सांगणार! तरी हे सर्व माझ्या कॉलेजच्या सुरवातीच्या दिवसापर्यंतचेच आहे! आणि काही याद्या, गोष्टी थोडक्यात आटोपल्या आहेत. ( अरे बाप रे! हे थोडक्यात? सविस्तर काय असेल!)

अण्णांनी पुस्तके वाचा असे कधीही सांगितले नाही. पुढे नंतर नंतर,”हे वाचा” असे सांगत पण त्याही पेक्षा त्यांनी किंवा आमच्यापैकी कोणी काही नवीन वाचले त्यावर कधी गप्पा व्हायच्या, त्यातूनच पुन्हा नवी नवी पुस्तके वाचली जायची. पुस्तके पुस्तकेच होती. त्यांचे ग्रंथ झाले नव्हते. वाचन म्हणजे वाचणेच होते. त्याची संस्कृती झाली नव्हती. वाचण्याचा आनंद होता.अमृतानुभव झाला नव्हता, असे ते दिवस होते. आम्हा सगळ्यांचे ते पुस्तकांचे दिवस होते. आमचे घरच पुस्तकांचे होते!

आज ते दिवसही नाहीत, ती पुस्तकेही नाहीत आणि आमचे ते घरही नाही!

गेली दोन तीन वर्षे व्टेंटी-२० क्रिकेटचा जल्लोष चालू आहे. क्रिकेट शौकीनांना रोज मेजवानी. थोड्या वेळात भरपूर मजा आणि करमणूकही! सिनेमा नाटकाला जाऊन यावे तसे लोक जातात. पूर्वी जसे सिनेमाच्या थेटरात हिरो घोड्यावरून/फटफटी/मोटारीतून भरधाव वेगाने हिरॉइनला सोडवायला निघाला की प्रेक्षक टाळ्या शिट्ट्या वाजवून थेटर डोक्यावर घेत; तसे आता सेहवाग, ख्रिस गेल, वॉर्नर, रायडू चौकारामागून चौकार,सिक्सर वर सिक्सर ठोकू लागले की सगळे स्टेडियम डोक्यावर घेतात.आणि त्यांचे एखादे दैवत पटकन बाद झाले की एकदम सगळीकडे सुतकी कळा पसरते.

क्रिकेटच्या ह्या नवीन प्रकारने एक टाईमपास मजा आणली आहे. तीन तासाच्या ह्या झटपट क्रिकेटची मोठ्या बेभरवशाची, क्षणभराच्या धुंदीची आणि बेहोष जल्लोषाची जादू संपली की खरे क्रिकेटभक्त सोडले तर तो सामना कुणाच्या फारसा लक्षात राहात असेल का याची शंकाच आहे. ह्या प्रकारात होत्याचे नव्हते कधी होईल याचा नेम नाही. ठोकाठोकी करून धावा काढणारा दुस्रऱ्याच चेंडूवर बाद! ज्याचे कधी नावही ऐकले नव्हते तो चांगल्या चांगल्या गोलंदाजाना पिटून काढतो तर तसाच एखादा नवखा, नाव नसलेला गोलंदाज क्रिकेटच्या महारथीची दांडी उडवतो. एखादा चिपळी मध्येच केव्हा तरी आपली बॅट वाजवतो, तर कोण श्रीवास्तव भराभर बळी घेतो! भरवशाचा म्हणून फलंदाजीला पाठवलेला युसुफ़ फुस्स होतो, तर क्रिकेटमधले देव-दैवते निष्प्रभ होऊन तंबूत परततात.आणि आता हा काय खेळणार असे लोक म्हणत असताना तोच संघाला वाचवतो. राजाचा रंक आणि रंकाचा राव कोण कधी होईल याचा नेम नाही.

नेम नाही वरून लक्षात आले. कुठला टोला कुठे जाईल ह्याचाही नेम क्रिकेटच्या ह्या प्रकारात नाही. आम्ही लहानपणी ज्याला अंधापत्ता म्हणून हिणवत असू तोच टोला आता सामना जिंकूनही देतो! लगेच लोक त्याला आणि स्टेडियमला डोक्यावर घेतात. बरेच वेळा बॅट इकडे फिरते तर चेंडू तिकडे जातो आणी क्षेत्ररक्षक थोडावेळ गोंधळून गोल फिरतो. पण संघाला धाव मिळते. प्रत्येक धाव आणि क्षण मोलाचा आहे. एका रात्रीत श्रीमंत व्हावे आणि सकाळी दिवाळे निघावे तसे सुरवातीची चार-पाच षटके भरभराटीची तर पुढच्या दोन-चार षटकात संघाचा खुर्दा उडालेला! म्हणूनच हा खेळ रोमांचक आणि रोमहर्षक झाला असावा.

पण व्टेंटी-व्टेंटीने बऱ्याच नव्या गोष्टी घडवून आणल्या हे मात्र खरे.ज्या खेळाडूना रणजी ट्रॉफीनंतर मोठ्या सामन्यात खेळायला मिळाले नसते त्यांना जगातील आणि आपल्या देशातील नामांकित खेळाडूंबरोबर खेळायला मिळते आणि आपली गुणवत्ता सिद्ध करता येते, ही सर्वात महत्वाची गोष्ट आहे.पण खेळाबरोबर आणखीही गोष्टी आल्यामुळे पैशाची उलाढाल वाढली.आमच्या गावात सामन्यांच्या वेळी हौशी प्रेक्षक आपणच एखाद-दुसरे वाद्य वाजवत.काहीजण फटाके उडवत. आता फटाके, शोभेची दारू यांची आतषबाजी होते. आणि आयोजकच बॅंडवाले आणतात, गाणी लावणारे आण्तात. एकंदरीत मौज-मजा वाढलीय.क्रिकेटचा आणि पैशाचाही खेळ झालाय.

अलिकडे हा वीस-वीस षटकांचा खेळ सुरू झाल्यापासून आणि त्याही थोडे अगोदर उलटा शॉट-रिव्हर्स स्वीप- मारणे सुरू झाले. जावेद मियांदादने हा प्रकार सुरू केला असे हल्लीचे क्रिकेटप्रेमी,जाणकारही म्हणतात.पण आमच्या संभा पवारने हा शॉट सुरू केला. आम्ही सगळेजण त्यावेळी,”अबे संभा पवार डोक्यावरून, कधी तर विकेटकीपरच्या डोक्यावरून बॉंड्री मारतय रे. “फावड्यासारखी बॅट फिरवुन बॅटीच्या तळहातावरून शॉट. येकदम बॉंड्री बे!”

आता प्रत्येक संघात परदेशाचे दोन-तीन खेळाडू तरी असतात. ही प्रथा अलिकडचीच असे सगळ्यांना वाटते. तसे वाटणे साहजिक आहे. पण आमच्या गावात क्रिकेटचे मोठे जोरदार सामने होत. एके वर्षी क्रिकेटप्रेमी हाजी हाजरतखान यांनी एसवायसी साठी लाहोर, पंजाबचे नामांकित खेळाडू आणले होते. त्यापैकी अमीर इलाही तर हिंदुस्थानकडून टेस्ट खेळत असत. ते तसेच महम्मद गझाली हा प्रख्यात गोलंदाज त्यांनी आणला होता. तर नरसिंगगिरजी संघाने हिंदुस्थानकडून काही टॆस्ट खेळलेल्या चंदू गडकरी हा उत्तम फलंदाज आणि क्रिकेट महर्षी देवधरांचा मुलगा शरद देवधर यांना आणले होते. हे सगळे खेळाडू मोठे रुबाबदार होते. गझाली तर लाल गोरा, उंचापुरा. शरद देवधर तितका उंच नव्हता पण लालबुंद होता इतके आठवतेय. पण तो काही क्रिकेटर म्हणून कधीच फारसा माहित नव्हता.देवधरांचा मुलगा म्हणून आणले असावे. प्रेक्षकांची गर्दीही भरपूर. ढोल, बिगुल जोरात वाजायचे. टाळ्य़ा, आरडा ओरडा असायचाच. पण चीअर-लीडर्स नव्हत्या! तरीही गर्दी असायची!

काही वाहिन्यांनी आयपीएलच्या ह्या सामन्यांना महासंग्राम म्हटलय. संग्रामच नाही तर महासंग्राम कुठला.फार तर छोटीशी चकमक म्हणता येईल.

दोन घडीचा डाव हेच खरं. पहा आणि विसरा!

शीर्षक बरोबर आहे. मुद्राराक्षसाचा प्रताप नाही किंवा उपसंपादकाच्या डुलक्यांचाही परिणाम नाही. ’साबुदाण्याचा लाडू’ऐवजी मी साबणाचा लाडू असे तर लिहिले नाही ना, असेही वाटण्याची शक्यता आहे. पण तसे काही नाही. लाडू साबणाचाच आहे.

साबणाचा लाडू म्हटल्यावर काहीजण म्हणतील, “लोक काय खातील, कशाचे काय करतील, काही सांगता येत नाही हल्ली”!

खरं सांगायचे तर काही शब्द नुसते ऐकले तरी लागलीच पुढचा शब्द, नावे, व्यक्ती लगेच आपल्या डोळ्यांसमोर येतात. नुसते छ्त्रपती म्हटल्यावर लगेच शिवाजी महाराज, लोकमान्य शब्दाच्या पुढे लगेच टिळकच येणार. किंवा महात्मा म्हटल्यावर गांधींच्या किंवा जोतिबा फुले यांचाशिवाय कोण समोर यॆईल? तसेच ’खादी’च्या पुढे भांडारच येणार.

पाडवा म्हटल्यावर घराघरांवर लावलेल्या भरजरी गुढ्या दिसू लागतात, तर दसरा शब्द ऐकला तर आपट्यांच्या पानांचे-शिलंगणाच्या सोन्यचे- ढिगारे आणि टपोऱ्या झेंडुच्या फुलांचे डोंगर आणि माळा-तोरणे डोळ्यांसमोर येतात यात नवल नाही. दिवाळी म्हणल्यावर सर्वांना लहानपणी तरी भरपूर सुटी, फटाके, आकाशदिवा, लाडू करंज्या, शंकरपाळी आणि चकल्या-कडबोळ्यांनी भरलेले स्वैंपाकघर दिसत असणार. त्याचबरोबर दिवाळीच्या पहिल्या दिवसापासून दरवळणारा सुगंधही येत असतो. मग तो फटाक्यांच्या प्रकाशाने अंगण उजळून गेल्यावर पसरलेल्या धुराचा असो, घराघरांतून येणारा तेला-तुपाचा खमंग वास असेल,किंवा आंघोळीच्या आधी लावलेल्या तेलाचा आणि त्याबरोबरच खास दिवाळीसाठी आणलेल्या साबणाचा सुगंधही येत असतो!

दिवाळीच्या आधी तीन चार दिवस कुणा मोठ्या माणसांबरोबर गावात, बाजारपेठेतून जाताना दुतर्फा दिसणाऱ्या फटाक्यांची, आकाशदिव्यांच्या रंगीत रांगाच रांगा असलेली, तेल-उटणी आणि साबणांची आरास असलेली लहान मोठी दुकाने पहात पहात जात असू. आणि हे फटाके घ्यायचेच, हा आकाशदिवा आणू, ह्या बाटल्या घॆउ असे मनाशी ठरवत पुढे पुढे जात असू.

कधी तर अंधार पडेपर्यंत अशी भटकंती व्हायची.  आकाशदिव्यातून येणाऱ्या निळ्या-तांबड्या प्रकाशाचे कवडसे अंगावर झेलत, त्यांच्या डुलणाऱ्या झिरमिळ्यांबरोबर आम्हीही तल्लीन होऊन पहात बसयचो.फटाक्यांच्या दुकानांपुढून तर पाय निघत नसे. तितक्याच कुतुहलाने, पायऱ्या पायऱ्यांच्या फळ्यांवर मांडून ठेवलेल्या सुवासिक तेलाच्या निरनिराळ्या आकारांच्या बाटल्या, आणि त्या खालीच समोर साबणांच्या वड्यांचे पिरॅमिडस, तर कुठे सुगंधी सबणांच्या वड्यांची तटबंदीच उभी केलेली पहात उभे रहात असू.

एरव्ही डोक्याला अंगाला खोबरेल तेलाशिवाय दुसरे तेल क्वचितच लागत असे. पण दिवाळीची गोष्ट काही औरच! टाटा, स्वस्तिकच्या डाळिंबी रंगाच्या कॅस्टर ऑइलच्या डौलदार बाटल्या, त्यांच्या शेजारीच राजकोटचे पोपटी व्हेजितेबल ऑइलच्या त्रिकोणी बाटल्या ऐटीत उभ्या असत. तर झुल्फे बेंगॉल असे आम्हाला अफलातून वाटणारे म्हणजेच न समजणाऱ्या नावाच्या  बाटल्याही पुढे पुढे करीत असायच्या. ह्या सर्व सुगंधी तेलाच्या प्रदेशात मालेगावी आवळेल तेलाच्या बाटल्याही अंग चेपुन पण नेटाने उभ्या असत.

ह्या तेलांच्या बाटल्यांच्या झगमगाटात समोर नेहमीचे लक्स, रेक्सोना, स्वस्तिकचा कांति, कधी झिजेल ह्याची वाट बघायला लावणारा दीर्घायुषी हिरवा हमाम आणि ’आरोग्य तेथे वास करी’चा लाल लाइफबॉय ही रोजच्या ’सोप ऑपेरा’तील यशस्वी “साबणे मंडळी” हजर असतच. त्यांच्यापेक्षा वरिष्ठ पातळीवर गोदरेज नं १, पाटणवाला यांचे सुगंधी साबण, पेअर्सची पारदर्शक वडी, म्हैसूर सॅंन्डल सोप आपल्याच तोऱ्यात ऐटीत बसलेले असत. पण पिरॅमिडस, तटबंदी, मैदानी प्रदेश आणि वरच्या पायरीवरील या सर्व साबणांपेक्षाही उच्चासनावर विराजमान असलेले टाटाचे मोती साबणाचे लाडू हे खरे लक्ष वेधून घेत. राजाचा शाही रुबाब, दिमाख या बरोबरच त्याचा “मोठेपणा” हे सर्व निरनिराळ्या रंगातील आणि सुगंधातील ’मोती’ साबणाच्या लाडूत असे. मोती साबणाचा आमच्या हातात न मावणारा लाडू घ्यायचाच हे ठरवायला फार वेळ लागत नसे.

दिवाळीच्या सुटीतले पहिले दोन तीन दिवस अशा आराशीने सजलेल्या बाजारपेठेतून हिंडण्यात जायचे आणि रोज अचंबित होऊन उत्साहाने एक-दोनच दिवसावर आलेल्या दिवाळीच्या पहाटेची वाट बघता बघता कधी झोपी जायचो ते समजतही नसे.

दिवाळीच्या चारी दिवसात रोज आमच्या हातात न मावणाऱ्या साबणाच्या लाडूने आंघोळ करताना, आपण कुणीतरी मोठे झालो असे वाटायचे!

पण दिवाळी संपल्यावर मात्र त्या साबणाच्या लाडुतली अप्रूपता, कौतूक आणि सुगंधही कमी व्हायचा!

आता लक्षात येते की ती सर्व चार दिवसाच्या दिवाळीची जादू असायची!

तरीही छत्रपती म्हटले की शिवाजी महाराज, महात्मा म्हटल्यावर गांधी, तसे लाडू म्हटले की बेसनाचा, बुंदीचा, मोतीचूर या लाडोबांबरोबरच ’मोती’ साबणाचा लाडूही डोळ्यांसमोर येतो.

साबणाचे आता आपले रूपही बदलले आहे. साबणाच्या वड्या कमी झाल्या आणि लाडूही फारसे दिसत नाहीत. साबणाने नवीन अवतार घेतला आहे. साबणाचा आता बॉडी वॉश झाला आहे. कुणाचा ओल्ड स्पाइस तर कुणाचा जिलेट,एक्स! त्यांचीही नव्या दिवाळीत परंपरा होईल.

दिवाळी येतच राहणार आणि साबणाच्या लाडूचीही आठवण यॆणार.

आजही आम्ही तो साबणाचा लाडू आठवणीने आणतो.