बेलमाॅन्ट

नेपोलियनचा फ्रान्स विजेत्याच्या विजेत्याच्या मस्तीत आणि जेत्याच्या रूबाबात राहात होता. नेपोलियनचा पाडाव झाल्यावरही युरोपवर त्याचा प्रभाव होता. त्याच्या नंतरच्या काळातील फ्रान्स कसा होता हे आपल्याला प्रख्यात फ्रेंच लेखक Honore de Balzac (१७९९-१८५०) च्या कथा कादंबऱ्या, कादंबरीका ह्यामधून समजते.

बल्झॅक हा हाडाचा लेखक होता.”कोणी चांदीचा चमचा तोंडात घेऊन जन्माला आला होता” असे बऱ्याच कीर्तिवंतांच्या बाबतीत वाचतो. बल्झॅक तोंडात लेखणी धरूनच जन्माला आला होता म्हणावे इतके लेखन त्याने केले आहे! एखाद्या फलंदाजाची षटकार आणि चौकार ठोकतच खेळणे हीच त्याची सहज फलंदाजी असते. त्याप्रमाणे बल्झॅकचा लिहिणे हाच त्याचा धर्म झाला होता.
इतके भरमसाठ लिहूनही त्याने आपला उच्च दर्जा कायम राखला. पॅरिस आणि पॅरिसमधील लोक ह्यांच्याविषयी त्याने लिहिले. लिहिताना त्याने कोणतीही गाळणी वापरली नाही.जसे दिसले जाणवले तसे लिहिले.त्यामुळे कादंबऱ्या कथा असल्या तरी त्याच्या साहित्यात वास्तवता आहे. त्यामुळे त्याला ह्या पद्धतीचा प्रणेता मानले जाते.

बल्झॅकचा जन्म १७९९ साली झाला. विसाव्या वर्षा पर्यंत वडिलांच्या ऐकण्यात असल्यामुळे त्यांनी सांगितल्यामुळे तो कायद्याचे शिक्षण घेऊ लागला.पण त्याला काही ते जमले नाही. त्यांने तो अभ्यास सोडला. वडिलांनी सांगितले काय शिकायचे असेल ते शिक पण पॅरिसमध्ये दिवस कसाबसा काढता येईल इतकेच पैसे पाठवता येतील असे कळवले. त्यापेक्षा जास्त काही मिळणार नाही. त्यामुळे तो गरीबांना परवडेल अशा वस्तीत राहू लागला. बल्झॅक रोज “ दिसामाजी काही तरी लिहित” असे.त्याचा लिहिण्याचा झपाटाही जबरदस्त होता. दहा वर्षांत वीस कादंबऱ्या तरी नक्कीच लिहिल्या असतील.

काही वर्षांनी त्या कादंबऱ्या वाचल्यावर त्याला ह्या आपण लिहिल्या असे वाटले नाही. वयाच्या तिसाव्या वर्षी लिहिलेली Choumans ही कादंबरी त्याला आपली वाटते. त्यानंतर तर तो वर्षाला तीन चार पुस्तके लिहित होता.आणि आयुष्याच्य अखेरपर्यंत तो ह्याच वेगाने लिहित होता. वर्षात तीन चार पुस्तके ! लिहिण्याच्या श्रमानेच तो मरण पावला असेल का हा प्रशन् पडतो.

बल्झॅक बायकांच्या बाबतीत फार रंगेल होता. स्त्रीसुखाचा भरपूर उपभोग घेत असे. बल्झॅक चर्चेचा विषय झाला नसता तरच नवल होते. त्याची दिनचर्याही अजब होती. फिरून आल्यावरसंध्याकाळी पाच सहा वाजता जेवायचा. मग एखाद्या मैत्रिणीला, बाईला घेऊन रात्र रंगवायचा. रात्री अकरा वाजेपर्यंत झोप काढायचा. बाईला जायला सांगायचा. आणि मग हा सारस्वत पुत्र लिहायला बसायचा. संपूर्ण रात्र लिहित असे. पण दिवस उजाडल्या नंतरही दुपारी तीन चारपर्यंत लिहित बसलेला असे! बल्झॅक रोज पंधरा सोळा तास लिहित असे. ह्या सोळा तासात त्यास काॅफीची सोबत असे. काॅफीच्या कपावर त्याची रोज सोळा तास लिहिण्याची तपश्चर्या चालत असे.

दुपारी चार वाजता बाहेर जायचा.सहा वाजता घरी आला की जेवण आणि मग…..पंधरा सोळा तास एक टाकी लिहित बसण्याचा हटयोग सुरू!

बल्झॅकला आता कादंबऱ्या नाटके लिहिण्यात रस नव्हता. त्याला माणसाविषयीच काही भरीव विशेष महाकाव्यासारखे काही लिहायचे होते चित्रकाराला अतिभव्य, विशाल चित्र रंगवायचे स्वप्न असते.तशी बल्झॅकला मानवी जीवनात घडणाऱ्या घटनांचे; त्यातील नाट्याचे, संघर्षाचे,दिव्य दाहक आणि भव्य भयानक असे काही लिहायचे होते.नवरसांनाही मागे टाकेल असा आपल्या प्रतिभेचा ‘बल्झॅक’हा दहावा रस त्यात असेल अशी साहित्यिक कृति लिहायची होती ! प्रत्येक लेखकाचे आपण असे काही तरी लिहावे ही इच्छा असते. जगातील सर्व उत्कृष्ठ वाड.मय पाहिले तर आताच वर लिहिलेल्या “आपल्या प्रतिभेचा दहावा रस बल्झॅकचा” या वाक्यातील बल्झॅग च्या जागी त्या त्या ‘लेखका’चे नाव लिहावे लागेल!

बल्झॅगच्या मनात होते तितके भव्य दिव्य लिहिले गेले की नाही हे कोणी सांगू शकणार नाही. पण त्याने लिहिलेले La Comédie Humaine /Human Comedy हे त्याचे उत्कृष्ट पुस्तक मानले जाते.

मूळ फ्रेंच भाषेतील ला काॅमेडिए मध्ये नव्वद खंड आहेत. पण इंग्रजी प्रतिमध्ये संपादन करताना त्याचे चाळीस खंड केले आहेत. जाॅर्ज सेन्ट्सबरी ने इंग्रजीमध्ये भाषांतर व संपादित केलेली प्रत प्रमाण मानली जाते. बल्झॅकच्या ह्या ग्रंथात माणसाच्या आयुष्यात केवळ वयानुसार येणाऱ्या टप्प्यानुसारच नाही तर वास्तव्याचा परिसर, परिस्थिती अशा विविध टप्प्यानुसार भाग पाडले आहेत. त्यामध्ये लहान कादंबऱ्या येतात. काही भागांची नावे सांगायची तर Scenes of Private Life, Scenes of Provincial Life, Scenes of Paris Life ही सांगता येतील. पॅरिस लाईफ मधील Old Goriot ही कादंबरिका उत्कृष्ठ मानली जाते. ही वाचल्यावर बल्झॅकची लेखक म्हणून काय ताकद आहे ती समजते असे म्हटले जाते.

Old Goriot पॅरिसच्या गरीब वस्तीत घडते.मुख्य पाच पात्रे आहेत. खाणावळीची मालकीणबाई- मादाम व्हाॅकर, युजेन ड रॅस्टिनॅक – हा धडाडीचा तरुण, त्याच्या नात्यातील सुंदर व श्रीमंत बहिण मादाम डी बोझान्ट आणि स्वत: वृद्ध Goriot. रॅस्टिनॅक आणि वृद्ध Goriotगाॅरिओ ही दोन सगळ्यात महत्वाची पात्रे. गाॅरिओ श्रीमंत असतो. त्याच्या वैभवाला उतरती कळा लागली असते. त्यात त्याच्या दोन मुलींचा उच्च फॅशनेबल वर्तुळातील वावर हेही एक कारण असणार. गाॅरिओचे आपल्या मुलींवर खूप प्रेम असते. त्यामुळे त्यांच्यासाठी होणाऱ्या खर्चामुळेहीवत्याच्या व्यवसाय श्रीमंती बसत चाललेला असणार. तर युजनची प्रगतीची घोडदौड चालू असते. बल्झॅकने गोरिओच्या खालावत चाललेल्या परिस्थितीचे केलेले वर्णन वाचताना वाचकांच्या डोळ्यात पाणी उभे राहील तर रॅस्टिनॅकच् उत्कर्ष वाचक तितक्याच धडधडत्या छातीने उत्सुकतेने वाचत जातो.
कथानकात वाचक गुंगुन जातोच पण बल्झॅकने लेखकाच्या नजरेतून बारकाईने केलेले पॅरिसचे वर्णनही वाचक विसरु शकत नाही. ते वाचताना डिकन्सप्रेमी वाचकाना चार्ल्स डिकन्सची नक्कीच आठवण येईल. त्यानेही जगभरच्या वाचकांना आपल्या पुस्तकातून लंडनमध्ये इतके फिरवले आहे की तेही डिक्सनच्या व्यक्तीरेखांबरोबर लंडनचे रहिवासी होतात! डिकन्सची पुस्तके वाचलेला रसिक लंडनला गेला तर त्याच्या पुस्तकातल्या लंडनचे रस्ते,गल्ली,बोळ चुकणार नाही.स्वत: इतकेच डिकन्स वाचकाला त्याच्या लंडनशी एकजीव करतो.

पण चार्ल्स डिकन्सच्या कादंबऱ्यातून संपूर्ण इंग्लंडचे दरशन होत नाही. लंडनमधील वरच्या वर्गाचे वर्णन डिकन्सला नीट जमले नाही. त्याने त्यांचे खरे चित्रण केले नाही. डिकन्स हा लंडनचा चरित्रकार तर बल्झॅक हा पॅरिसचा चरित्रकार म्हणता येईल. बल्झॅकला सर्व थरातील पॅरिस माहित होते. गरीब कनिष्ठांचे पॅरिस. मध्यमवर्गीय आणि उच्चभ्रू वर्गाचे पॅरिस ह्या सर्वांची त्याला चांगलीच ओळख होती. ह्या सर्व थरांतील लोकांच्या जगण्यावर परस्परांचा होणारा परिणाम व प्रभाव कसा पडतो हे बल्झॅकने अनुभवले होते. सर्व थरांत होणारे चढ उतार, एका थरातून दुसऱ्या अशी वर खाली होणारी स्थित्यंतरे तो पाहात होता. हे उत्कर्ष आणि अपकर्ष त्याने आपल्या कादंबऱ्यातून हुबेहुब वर्णन केले आहेत. जसे डिकन्सला लंडनच्या वरिष्ठ वर्गाचे चित्रण यथार्थपणे करता आले नाही त्याच्या नेमके उलट बल्झॅकला बकाल गरीब पॅरिसचे चित्रण तेव्हढे नीट रंगवता आले नाही. पण वर म्हटल्याप्रमाणे सामाजिक पायऱ्यांवर त्यांची स्थित्यंतरे डिकन्सपेक्षा बल्झॅकने उत्कृष्ठ केली आहेत.

शेवटी विचार करता ह्या भेदांना फारसा अर्थ राहात नाही. ह्या दोन्ही नामवंत लेखकांना लोकांविषयी जी जवळीक होती तीच महत्वाची ठरली. हे लोकांचे लेखक होते. त्या काळची लंडन व पॅरिस ही दोन मोठी शहरे होती. त्यांचा वेग उर्जा, चैतन्य व धडपड हे सर्व ह्या दोन महान लेखकांच्या साहित्यातही दिसते. त्यांच्या कथानकांच्या वेगात आपणही वाहात जातो. पण वाचक बल्झॅकच्या कथा कादंबऱ्यातून जास्त वेगाने पुढे जातो!