मॅरिएटा

महाभारतातील समुद्राचे नाट्यमय वर्णन

महाभारताची थोरवी नुकतीच तुम्ही वाचली. आज महाभारताच्या सोन्याच्या लगडीसम वजनदार भाषेचा प्रभावी आविष्कार व्यासांनी केलेल्या समुद्राच्या वर्णनातून दिसतो तो भाग वाचण्यासारखा आहे. त्या वर्णन वाचण्या अगोदर त्यामागची पार्श्वभूमी एकदोन वाक्यात सांगतो:

विनता व कद्रू ह्या दोघी बहिणी बहिणी. त्या दोघीही कश्यप मुनीच्या बायका. बहिणी एकमेकींच्या सवती झाल्या. त्या दोघींमध्ये समुद्रमंथनातून निघालेल्या उच्चै:श्रवा ह्या रत्नाचा (घोड्याचा) रंग कोणता ह्यावर पैज लागली होती. विनतेचे म्हणणे तो संपूर्ण पांढरा आहे तर कद्रू म्हणत होती की उच्चै:श्रवा पूर्णपणे पांढरा नाही. जी पैज हरेल ती दुसरीची(आपल्या सवतीची) दासी होईल असेही ठरले होते.

उचै:श्रवाला प्रत्यक्ष पाहून खात्री करून घेण्यासाठी त्या दोघी समुद्र दर्शनाला निघाल्या. त्यांना समुद्र दिसतो. त्यावेळी समोर पसरलेल्या समुद्राचे वर्णन व्यासमुनी करतात. समुद्राचे त्याच्या गुणांसह, त्याचे स्वरूप, त्याच्या वृत्ती, समुद्राची गंभीरता, त्याच्या पोटातील प्राणी ह्याचे विशेष सुंदर शब्दांनी अलंकृत केलेले अप्रतिम वर्णन मोठे विलोभनीय आहे. वाचनाचा आनंद म्हणून जो असतो तो देणारा हे वर्णन आहे असा माझा अनुभव आहे. कोणत्याही नटाला आव्हान देणारे जणू ते स्वगत भाषणच आहे! मी ते थोडा फेरफार व काही काटछाट करून लिहित आहे. पण तसे करतांना व्यास आणि भाषांतरकारांवर कोणताही अन्याय किंवा त्यांना उणेपणा येईल असे मी काहीही केले नाही.

रात्र संपली. पहाट झाली. सूर्यही उगवला.तेव्हा पैज हरली तर दासी होण्याचे मान्य केलेल्या कद्रू आणि विनता ह्या दोघी बहिणी मोठ्या उत्सुकतेने उचै:श्रवा नेमका कसा आहे व कोणत्या रंगाचा आहे ते निश्चित करण्यासाठी निघाल्या. विनताचे म्हणणे तो पूर्ण पांढरा तर कद्रूचे म्हणणे त्याची शेपटी काळी आहे.

“ त्या दोघी सागरतीरी आल्या. समोर समुद्र अथांग पसरला होता. अथांग पाण्याने भरलेला, उसळत्या लाटांनी तांडव करणारा; प्रचंड गर्जना करीत लाटांनी पुढे सरकणारा, तिमिंगल, झष, मकर, आणि त्यांच्यापेक्षाही किती तरी अधिक भयानक, विचित्र व घोर जलचरांमुळे कोणासही भीतीमुळे आपल्या जवळपास येऊ न देणारा; रत्नांचा खजिना, वरूणाचे निवासस्थान, सर्व सरितांचा पती, भीषण असूनही पाहात राहावासा वाटणारा, वडवानलाचे माहेर,असुरांचा पाठीराखा, सर्व प्राणीमात्रांचा भयाने थरकाप उडवणारा, पाण्याचे विशाल आश्रयस्थान, कल्पनेच्या कल्पनेलाही अगम्य, विचारांच्याही पलीकडे, अदभुत, आणि भयंकर; भीतिदायक जलचरांच्या निनादामुळे अधिकच रौद्रभीषण, भयानक ध्वनींनी दुमदुमणारा,असंख्य भोवऱ्यांनी भरलेला, सर्व प्राण्यांना भयभीत करणारा, भरतीच्या उंच उसळणाऱ्या लाटा आणि वेगवान वाऱ्यांनी खवळलेला, क्षणाक्षणात खूप उंच उसळणारा, उचंबळून येणाऱ्या आपल्या उंच लाटांच्या प्रेक्षणीय नृत्याने मन मोहून टाकणारा, त्याच्या गर्जना ऐकत एकटक नजरेने पाहातच राहावसा वाटणारा, चंद्रकलांच्या वृद्धीबरोबर आणि त्यांच्या क्षयाबरोबर होणाऱ्या भरती ओहोटीच्या लाटांनी उफाळून येणाऱ्या लाटांनी प्रक्षुब्घ होणारा, अज्ञानी-ज्ञानी, सामान्य-असामान्य लोकांनाही आपला थांग लागू न देणारा, युगारंभी महातेजस्वी पद्भनाभ विष्णुला अध्यात्मयोगनिद्रेसाठी उपयोगी पडलेले शयनस्थान, आपल्यावर वज्रसंकट कोसळेल ह्या भीतीने काळजीत पडलेल्या मैनाक पर्वताचा आहार, आपल्या उदकाच्या आहुतीने वडवानलाला शांत करणारा, अगाध, अपार, अचिंन्त्य आणि विस्तीर्ण असा, परस्परांशी स्पर्धा करणाऱ्या अनेक महानद्यांच्या प्रवाहामुळे मागे रेटला जातोय असे वाटणारा, देवमाशांनी, सुसरी मगरींनी गजबजलेला आकाशाप्रमाणे अतिविस्तीर्ण, आकाशाला चंद्र सूर्य ताऱ्यांसह प्रतिबिंबानी सामावून घेणारा, जळाचा अक्षय साठा असा जलनिधान”

– असा महासागर त्या दोघी बहिणींच्या दृष्टीस पडला!

मॅरिएटा

धौम्य ऋषींचे आरुणी, उपमन्यु आणि वेद हे तीन शिष्य होते. प्रत्येकाविषयी लहानमोठी कथा आहे. आज उपमन्युची कथा वाचू या:

धौम्य ऋषींनी उपमन्युला गायीची राखण करण्याचे काम सोपवले. गायी राखण्यासाठी उपमन्यु रानात जाऊ लागला. त्यांचे चरणे, पाणी पिणे विश्रांती झाली की सुर्यास्ताच्या वेळी गायींसह उपमन्यु गुरूच्या घरी येत असे.

थोड्या दिवसांनी उपाध्यायांच्या लक्षात आले की रानात जाऊन गायी राखण्याचे कष्टाचे कंटाळवाणे काम करूनही उपमन्यु गुटगुटीत झालाय. त्यांनी उपमन्युला विचारले, रानात तू काय खातो पितोस? चांगला धष्टपुष्ट झाला आहेस की?” त्यावर तो म्हणाला, “ मी भिक्षेवर उदरविर्वाह करतो.” त्यावर उपाध्याय म्हणाले, “ मिळालेली भिक्षा मला अर्पण केल्याशिवाय ती तू खाणे बरे नाही.” त्यावर “ ठीक आहे ,” असे म्हणून दुसऱ्यादिवसापासून मिळालेली सगळी भिक्षा गुरूपुढे ठेवत जाऊ लागला. असे काही दिवस गेल्यावर, एकदा गुरूपुढे सगळी भिक्षा ठेवल्यावर त्यांना तो पूर्वीसारखाच धष्टपुष्ट दिसला. त्याच्याकडे खालीवर बारकाईने पाहून ते उपमन्युला म्हणाले, “ अरे उपमन्यु! तू आणलेली सर्व भिक्षा मी ठेवून घेतो. मग तुझे पोट कसे भरते?” त्यावर उपमन्यु म्हणाला, “ प्रथम मिळालेली भिक्षा मी तुम्हाला देतो. मग मी पुन्हाजाऊन भिक्षा मागतोो. त्या भिक्षेवर माझे पोट भागते.” “ अरे, असे कपटाने वागणे तुला शोभत नाही. दुसरी गोष्ट अशी की, अरे, तुझ्यासारखे इतरही कोणी भिक्षा मागून पोट भरत असतील त्यांच्या तोंडातला घास तू काढून घेतोस. त्यांची तू उपासमार करत नाहीस का? असे वागणे लोभीपणाचे तर आहेच पण बेपर्वाईचेही आहे.” “ ठीक आहे गुरुजी मी आता तसे करणार नाही.” खाली मान घातलेला उपमन्यु म्हणाला.

दुसऱ्या दिवसापासून तो एकदाच भिक्षा मागून धौम्य ऋषींजवळ देऊ लागला. रानात गुरे घेऊन जाऊ लागला. संध्याकाळी परत आल्यावर नेहमीप्रमाणे गुरूंना नमस्कार करून अभ्यास करायला बसायचा. हा क्रम चालू असता एका संध्याकाळी उपमन्यु गुरुंना नमस्कार करून जात असता गुरूंना उपमन्यु अजूनही तसाच टुणटुणीत आहे हे लक्षात आले. त्यांनी त्याला आजही विचारले, “ बाळा उपमन्यु! तू सगळी भिक्षा मला देतोस. पुन्हा दुसऱ्यांदा भिक्षाही मागत नाहीस तरी तू अजुनही गुबगुबीत कसा? तुझी भूक तू कशी भागवतोस?” “ गुरुजी, मी गायींचे दूध पिऊन राहतो.” त्यावर उपाध्याय धौम्य म्हणाले, “ गायीचे दूध पिण्याची मी परवानगी दिली होती का? माझी परवानगी न घेता गायीचे दूध पिणे योग्य आहे का?” “ नाही गुरूजी”, नम्रपणे उपमन्यु उत्तरला. “ तेव्हा आता तू गायींचे दूध पिणे थांबव,” आचार्य म्हणाले. त्यावर होय अशा अर्थी मान डोलवून उपमन्यु गेला.

उपमन्युचा रोजचा कार्यक्रम सुरू झाला. “उपमन्यु सगळी भिक्षा मला देतो; दुसऱ्यांदा पुन्हा भिक्षा मागून खात नाही; गायीचे दूधही पीत नाही. तरी सुद्धा उपमन्यु होता तसाच गट्टम गोल आहे “ हे धौम्य ऋषींच्या लवकरच लक्षात आले. तसे त्यांनी उपमन्युला विचारले. उपमन्यु म्हणाला, “ गायीच्या आचळांतू वासरे दूध पीत असताना त्यांच्या तोंडातून जे थोडे फेसासारखे दूध पडते तो फेस पिऊन दिवस भागवतो.”

“ उपमन्युचे उत्तर ऐकल्यावर , “ अरे ही गुणी वासरे तुझी कीव करून मुद्दामच भरपूर फेस बाहेर टाकीत असली पाहिजेत. त्यांच्या तोंडचा फेस पिऊन तू त्यांचे दूध तोडतोस. ते अर्धपोटी राहतात. तु आता दुधी फेसही पिऊ नकोस.” ह्यावर उपमन्यु हो शिवाय काय म्हणणार! तो हो म्हणाला.

उपमन्युचा रोजचा कार्यक्रम सुरू झाला. “उपमन्यु सगळी भिक्षा मला देतो; दुसऱ्यांदा पुन्हा भिक्षा मागून खात नाही; गायीचे दूधही पीत नाही. तरी सुद्धा उपमन्यु होता तसाच गट्टम गोल आहे “ हे धौम्य ऋषींच्या लवकरच लक्षात आले. तसे त्यांनी उपमन्युला विचारले. उपमन्यु म्हणाला, “ गायीच्या आचळांतू वासरे दूध पीत असताना त्यांच्या तोंडातून जे थोडे फेसासारखे दूध पडते तो फेस पिऊन दिवस भागवतो.”

“ उपमन्युचे उत्तर ऐकल्यावर , “ अरे ही गुणी वासरे तुझी कीव करून मुद्दामच भरपूर फेस बाहेर टाकीत असली पाहिजेत. त्यांच्या तोंडचा फेस पिऊन तू त्यांचे दूध तोडतोस. ते अर्धपोटी राहतात. तु आता दुधी फेसही पिऊ नकोस.” ह्यावर उपमन्यु हो शिवाय काय म्हणणार! तो हो म्हणाला.

उपाध्याय धौम्य ऋषींच्या आज्ञेनुसार उपमन्युने एकदा भिक्षा गुरुला अर्पण केल्यावर पुन्हा भिक्षा मागणे थांबवले होते. गायीचे दूध पिणे सोडले. आणि आता तर वासराच्या तोंडचा दुधाचा फेसही पिणे बंद केले. एकदा रानात उपमन्यु तहान भुकेने व्याकूळ झाला. भुकेल्या उपमन्युने रुईची पाने खाल्ली. ती झोंबणाऱ्या चवीची कडवट,नीरस आणि घातक रूईची पाने खाल्ल्यावर उपमन्युचे डोळे गेले. तो आंधळा झाला. तशाच स्थितीत तो रानात चाचपडत राहिला आणि शेवटी एका कोरड्या विहिरीत पडला.

संध्याकाळ झाली. सूर्य मावळूनही बराच वेळ गेला. तरी उपमन्यु रानातून परत आला नव्हता. धौम्य ऋषींना काळजी वाटून ते शिष्यांना म्हणाले, “ त्याच्या जेवणाच्या बाबतीत त्याची मी सर्व बाजूंनी कोंडी केली. तो माझ्यावर चिडला असला पाहिजे. म्हणूनच तो आज परत आला नसेल,” चला आपण त्याला शोधायला जाऊ.” धौम्य ऋषी शिष्यांना घेऊन रानात गेले. काही शिष्यांना दुसऱ्या बाजूने जाऊन शोध घ्यायला सांगितले. आणि काही शिष्यांना घेऊन तेही एका बाजूने उपमन्युला हाका मारत त्याचा शोध घेऊ लागले. गुरुजींचा आवाज ऐकल्यावर उपमन्यु मोठ्याने ओरडून, “ गुरुजी मी ह्या विहिरीत पडलो आहे असे म्हणू लागला. त्याचा आवाज ऐकून धौम्य ऋषींनी तो विहिरीत कसा पडला हे विचारल्यावर उपमन्यु सांगू लागला; “ गुरुजी मी भुकेने व्याकूळ झालो होतो. मी रुईची (रुचकीची) पाने खाल्ली. आणि आंधळा झालो. काही दिसेना. आणि मी विहिरीत पडलो.” हे ऐकून धौम्य ऋषींनी त्याला देवांचे वैद्य आश्विनीकुमारांची प्रार्थना करायला सांगितले. “ते तुला पुन्हा दृष्टी देतील.” असे म्हणाले.

उपमन्युने आश्विनी कुमारांची निरनिराळ्या प्रकारे स्तुती करून, त्यांचे मोठेपण वर्णन करीत त्यांची प्रार्थना केली.

आश्विनीकुमार प्रसन्न झाले. उपमन्युला ते म्हणाले, “ हा मांडा तू खा. तुझ्यासाठीच तो आणला आहे आम्ही.” पण उपमन्यु, आचार्यांना तो मांडा अर्पण केल्याशिवाय खाणार नाही असे वारंवार निक्षून सांगतो. त्यावर आश्विनीकुमार उपमन्युला सांगतात की एकदा फार पूर्वी असाच मांडा त्यांनी उपमन्युच्या गुरूनांही दिला होता. धौम्य ऋषींनी आपल्या गुरूंना न विचारता तो खाल्ला होता, असे उपमन्युला सांगितले. हा इतिहास सांगून ते उपमन्युला मांडा खाण्याचा पुन्हा आग्रह करतात. पण आपल्या गुरूनी परवानगी दिल्यावरच मांडा खाईन असे उपमन्यु पुन्हा सांगतो.

उपमन्युची गुरुभक्ती पाहून आश्विनीकुमार जास्तच आनंदित होऊन त्याला ते दृष्टी देतात. आणि विहिरीतून बाहेर काढतात. उपमन्युला पूर्ण ज्ञान प्राप्त होईल असा आशिर्वादही देतात.

उपमन्यु उपाध्यायांकडे येतो. घडलेला सर्व वृत्तांत सांगतो.धौम्य ऋषीही उपमन्युला,आश्विनी कुमारांनी वर दिल्याप्रमाणे, त्याला वेदशास्त्रांचे संपूर्ण ज्ञान होईल असे सांगतात व त्याला स्वगृही परत जाण्याची परवानगी देतात.

बेलमाॅन्ट

भक्तांच्या कथा ऐकताना फार बरे वाटते. अनेक वेळा त्या कथांमध्ये तर्कसंगती नसते, तर्कशुद्धताही नसते. पण माणसाच्या मनाला त्या वेगळ्याप्रकारे सुखावत जातात. त्यामागे, आपल्याला नेहमीच्या धबडग्यापेक्षा काहीतरी वेगळे आणि तेही अद्भुत घडावे असे वाटत असते. रोजच्या जगण्यात तसे काही होत नसते आणि होणारही नाही हे माहित असते. आणि म्हणूनच ते घडावे अशी आपण अपेक्षा, कल्पना करीत राहतो. नेमके भक्तांच्या, संतांच्या कथा आपली ही साधी इच्छा पुरी करतात.

पण संतकवि महिपतिबुवा आपल्याला त्या कथा ऐकताना सांगतात की “ भक्तकथा ऐकता सुख । अंतरी विवेक ठसावे।। त्या कथांचे सुख अनुभवत असता आपण योग्य-अयोग्य, हित-अहित, चांगले आणि वाईट ह्यातील भेद ओळखण्याची बुद्धी ठेवावी. आणि त्याच बरोबर महिपतिबुवांनी भक्तकथेला अत्यंत गोड शब्दांत दिलेली नेमकी आणि समर्पक उपमाही लक्षात राहण्यासारखी आहे. ते भक्तकथेला “ शांतीवृक्षाचे अमृतफळ” म्हणतात! दोन अतिशय हव्याश्या अनुभवांचा संगम त्यांनी घडवला आहे!

आपण आज ‘उस डोंगा परि रस नव्हे डोंगा’हे सांगणाऱ्या संत चोखा मेळ्याच्या आयुष्यात त्याच्यावर गुदरलेल्या काही प्रसंगांच्या गोष्टी ऐकूया.

एकादशीसाठी सकळ संतांबरोबर चोखामेळाही आपल्या कुटुंबासह भूलोकीच्या वैकुंठाला निघाला. पंढरपुराला आल्यावर पांडुरंगाचे देवळाबाहेर उभे राहून दुरून दर्शन झाले तरी चोखा त्या सावळ्या परब्रम्हाच्या प्रेमात अडकून पडला. बायकोला म्हणाला आपण आता इथेच पंढरपुरीच राहायचे.

कुणाचे बोल नकोत ऐकायला म्हणून चंद्रभागेतच पण दूर लांब जाऊन आंघोळ करून तो रोज महाद्वाराशी येऊन विठ्ठलाला मनात आठवून व हृदयात साठवून लोटांगण घालीत असे.

शूद्राला त्या काळी कोण देवळात जाऊ देत असेल! पण चोखामेळ्याने विठ्ठलाचे महाद्वाराच्या बाहेर उभा राहून दर्शन घेणेही ढुढ्ढाचार्यांच्या डोळ्यांत खुपत होते. ते त्याला हिणवून टोमणा मारत “ अरे पांडुरंगाला तुला दर्शन द्यायचे असते तर तुला त्यानेच आत राऊळात नेले नसते का? उगीच रोज उगीच शिणतोस? आणि आमच्या वाटेत मधी मधी येतोस?” हां. शेवटचा प्रश्नच त्यांना सतावत होता! पुढे उपमा दृष्टांतांतून तत्वज्ञान सांगत त्याच्यावर छाप पडावी म्हणून बोलत. “अरे अल्पायुषी, आयुष्यहीन रानोरानी मारे भटकला तरी त्याला कल्पतरु भेटेल का? तसाच देवळात असूनही तुझ्यासार…तुला हा जगजेठी दिसणार नाही. व्यर्थ का दुरून श्रीमुख न दिसणाऱ्या विठ्ठलाला दंडवत घालतोस चोख्या?” ह्यावर आमचा अडाणी चोखा मेळा त्या कर्मठ बडव्यांना, आचार्यांना लीनतेने म्हणायचा,” माझे मायबाप हो, पांडुरंगाने मला देवळात नेऊन दर्शन द्यावे एव्हढे मोठे भूषण कशा करता पाहिजे ! अहो लक्षावधी कोसावरून सूर्य इथल्या तळ्यातील कमळाला फुलवतो; तसा दुरूनही पांडुरंग माझं रक्षण करतो. चोखा ढुढ्ढचार्यांच्याच शब्दांत माप घालतांना म्हणतो,” दोन लक्ष गावे निशापती। चकोरावरी अत्यंत प्रीती। तेवी अनाथनाथ कृपामूर्ती । माझा सांभाळ करीतसे।। इथेच न थांबता चोखोबा पुढे आणखी एका मात्रेचा वळसा त्यांना चाटवत सांगतो, कासवी कशी दुरून केवळ प्रेमळ नजरेने पाहात आपल्या पिलांना वाढवत सांभाळ करते तसे, मायबाप हो! विठोबाही माझ्याकडे इतक्या दुरून कृपादृष्टीने पाहतो!” चोखा मेळा त्यांना आता शेवटच्या मात्रेचे चाटण चाखवत विचारतो,” महाराज हो! चोवीस तास त्याच्याजवळ असले आणि मनात पांडुरंगाविषयी प्रेम भक्ती नसली इतकेच काय त्याचा विचारही मनात नसला तर त्याच्या जवळ राहण्याचा काय फायदा? चोख्याचे हा नम्र टोला खाऊन लाजलेली ती सर्व पंडीत मंडळी चला चला, लवकर निघा म्हणत लगबगीने काढता पाय घेत.

एके रात्री चोख्याच्या घरी अचानक पंढरीनाथ आले. ते गडबडून गेलेल्या चोखामेळ्याला म्हणाले,”चोखा चल; मी आताच तुला माझ्या राऊळात नेतो.” आणि क्षणार्धात चोखोबा आणि विठ्ठल गाभाऱ्यात आले. विठोबाने चोखोबाला आपुल्या ‘जीवीचे निजगुज’ बोलून दाखवले. “ अरे चोखा! रोज सकाळी मी तुला महाद्वारा बाहेर उभा असलेला पाहात असतो.,तुझी आठवण येत नाही असा क्षणही जात नाही. नाम्याचा नैवेद्य खाताना, पाणी पिताना तुझ्या आठवणीने उचकी येते; ठसका लागतो! तुझ्या आवणीनेच हे होते.” हे ऐकून चोखा काय बोलणार? त्याचे डोळे भरून आले! विठोबाचे पाय धरत तो इतकेच बोलू शकला,” विठ्ठ्ला मायबापा, तूच खरा आम्हा अनाथांचा नाथ आहेस!”

बाहेरच बाजूला असलेल्या एका पुजाऱ्याला हा संवाद ऐकू आला. त्याने पांडुरंगाचा आवाज ओळखला नाही(त्यात आश्चर्य कसले?) पण चोखामेळ्याचा आवाज नात्र ओळखला. दाराला कडी कोयंडा कुलुप घातलेले असतानाही हा चोखोबा गाभाऱ्यात शिरला ही बातमी त्याने धावत पळत जाऊन इतर बडवे मंडळींना सांगितली. सगळे जमले.कलुप काढून आत गेले तर खरंच तिथे विठ्ठल मूर्तीपाशी हात जोडून चोखामेळा पुटपुटत असलेला दिसला. मग काय विचारता! “ कुलुप कसे काढलेस? आत कसा शिरलास? दरवाजे बंद करतानाच तू आत होतास का? अनेक प्रश्न धडाधड विचारत होते सर्वजण.

चोखा मेळा हात जोडून दीनवाणे सारखे इतकेच म्हणत होता,” अहो माझा काही गुन्हा नाही. मला स्वता पांडुरंगानीच हात धरून आत आणले. खरं त्येच सांगतोय मी. मला जाऊ द्या. दया करा माझ्यावर” असे म्हणत चोखामेळा जाऊ लागला. पण त्याला सगळ्या वरिष्ठांनी दरडावून सांगितले,”चोख्या आता जा. पण इथे पंढरपुरात राहायचे नाही. तू राहिलास इथे तर तू सांगतोस तसे पांडुरंग तुला देवळात घेऊन येईल रोज. विठ्ठ्लाला तुझा विटाळ नको. काय? पुन्हा इकडे यायचे नाही, लक्षात ठेव!” अशी त्याला तंबी दिली.

विठ्ठलाला तुझा विटाळ नको हे ऐकल्यावर मात्र चोखा थबकला; आणि म्हणाला,” महाराज मी पंढरीनाथाला बाटवले असे म्हणू नका हो.अहो शूद्राने आणि ब्राम्हणाने दोघांनीही गंगेत स्नान केले तर गंगेला कसे काय दूषण येते? गंगा कशी अपवित्र होईल? अहो दुर्जनाच्या अंगाला वारा लागला तर वारा दुष्ट होतो का? त्याला कसला दोष लागेल? पांडुरंगालाही सर्व जाती सारख्याच आहेत!तो आहे तसाच आहे!”

चोख्याचे हे बिनतोड विचार ऐकल्यावर तर पुजारी मंडळी अधिकच खवळली. आणि म्हणाले,” चोख्या,आम्हाला ब्रम्हज्ञान शिकवू नकोस. चल निघ इथून.” चोखा हिरमुसला आणि घरी परतला.विठ्ठलालाच आपला उबग आला की काय असे मनाला विचारत घरी परतला.

दुसरे दिवशी आपला प्रपंच पसारा होता तेव्हढा घेऊन नदीपल्याड राहायला लागला. कुठेही असला, राहिला तरी ऱ्भक्त हरिभजनाशिवाय कसा राहील? रोज पांडुरंगाची आठवण काढत तो हरिनामसंकीर्तनात राहू लागला. नंतर काही दिवसांनी विठोबाच्या देवळाला सन्मुख होईल अशी एक दीपमाळ त्याने बांधली.

एके दिवशी दुपारी लिंबाच्या झाडाखाली चोखोबा जेवायला बसला असता अचानक पांडुरंग आले! चोखोबाचा आनंद काय वर्णावा! बायकोला हे सांगितले. तिचीही धांदल उडाली. विठ्ठल आपल्याइथं जेवणार म्हणल्यावर दिवाळीही फिकी झाली की! चिवडा लाडू कुठुन असणार पण भाकरी आमटी दह्याचे गाडगे आणू ठेवू लागली. दोघे जेवायला बसले. देवा भक्ताच्या गोष्टी चालू होत्या. आणि जेवणही. तिकडून पंढरीचा पुजारी तिथे आला. आणि चोखोबा जेवतोय बायको वाढतेय हे तो पाहात होता. वाढताना चोखामेळ्याच्या बायकोच्या हातून दही सांडले असावे. कारण चोखा म्हणाला ,” अगं सावकाश. आज पंढरीनाथ महाराज जेवताहेत आपल्याकडे. आणि तू त्यांच्या भरजरी पितांबरावर दही सांडलेस की! जरा बेताने!” चोखा म्हणत होता. काही वेळाने झाडाकडे पाहात वर बसलेल्या कावळ्याला चोखोबा म्हणतो,” काकबा, हे काय करता? लिंबोळ्या नीट खा. खाली भगवंताच्या पानात टाकू नका.” म्हणत त्याने जवळ पडलेली निंबोळी उचलून फेकून दिली. हे ऐकून पुजारी कातावला. पितांबरावर दही सांडले काय म्हणतोय? कावळ्याला लिंबोळ्या अर्घवट खाऊन टाकू नको काय म्हणतोय! काय चाललेय काय हे सगळे त्याचे थेर? मला पाहून हा मुद्दाम मला खिजवण्यासाठीच करतोय.दुसरं काय?! “ असे स्वत:शी म्हणत तो पुढे झाला आणि चोखामेळ्याच्या अंगावर ओरडून म्हणाला,” काय रे चोख्या, हे काय पाखंडाचे थोतांड चालवले आहेस? कुठला विठोबाआणि त्याचा पितांबर? कावळ्याशीही काय बोलतोस!” असे म्हणत संतापाने पुढे होऊन चोखामेळ्याला एक सणसणीत मुस्काडात ठेवून दिली! चोख्याचा गाल चांगलाच फुगला होता. चोखा गालावर हात ठेवून कळवळत मागे कलंडला. त्याच्यावर आणखीनच दरडावत, “ ही नाटकं बंद कर.” असा दम देत पुजारी नदी पार करून विठ्ठल मंदिरात आला. गाभाऱ्यात गेला. तो हतबुद्धच झाला. दुसरे दोन तीन पुजारी होते तेही गप्प गप्प होते!

विठोबाच्या मूर्तीचा दगडी गाल सुजून चांगलाच फुगला होता. आणि विठोबाच्या पितांबरावर दही सांडलेलेही दिसले! ते पाहून पुजारी घाबरला. उलट पावली चोखामेळ्याकडे गेला. इतर ब्राम्हण व मजारी बडवेही त्याच्या मागोमाग निघाली. चोखामेळ्यासमोर तो पुजारी साष्टांग नमस्कार घालत म्हणाला,” चोखोबा (आता चोख्या म्हणाला नाही!) मला क्षमा करा. तुमच्या भक्तीभावाची मी कुचेष्टा केली. तुम्ही माझ्याबरोबर देवळात चला. विठोबाची समजुत घाला. मला वाचवा!”

चोखा म्हणाला, “ ममाझी जागा देवळाबाहेर ! आता तर तुम्ही गावाबाहेर काढले मला. विठोबा माझं काय ऐकणार! तुम्ही ब्रम्हज्ञानी माणसं. मी साधा शुद्रातला शूद्र. विठोबा माझं काय ऐकणार? “
पुजारी आणि आता इतर ब्रम्हवृंदही गयावया करू लागले. चोखोबा तयार झाला.

गाभाऱ्यात गेल्यावर विठोबाचा तो इतका सुजलेला गाल, की एक डोळाही दिसेना असा बारीक झाला होता. आपल्या पांडुरंगाचे असे श्रीमुख पाहून चोखोबा विठोबाच्या पायावर डोके ठेवून मुसमुसून रडू लागला. मनात सारखे घोकत होता,” पांडुरंगा, विठ्ठला मायबापा! अरे मी कोण कुठला.क्षुल्लक क्षुद्र माणूस.माझे घाव तुम्ही झेलले. माझ्यावरचे तडाखे तुम्ही खाल्ले, सोसले!
करूणाकरा, विठ्ला म्हणत त्याने पांडुरंगाच्या गालावरून आपला हात हळुवारपणे फिरवला. विठ्ठ्लाचा सुजलेला गाल पूर्ववत झाला. त्याचे सावळे सुंदर रूप पुन्हा नेहमीसारखे साजिरे गोजिरे मनोहर झाले!

चोखोबा बरोबर इतर सर्व मंडळी जय जय रामकृष्ण हरी ह्या भजनाचा घोष तल्लीनतेने करू लागले व नंतर त्यांच्या सुरांत आपलेही सूर मिसळून आपणही ‘पुंडलिक वरदाऽ हाऽऽरी विठ्ठल ! श्रीपंढरीनाऽऽथ महाराऽऽज की जय।। चा जय जयकार करू या!

म्हैपतचे किराणा मालाचे लहानसे दुकान होते. दुकान लहान आणि झोपडपट्टीच्या भागातले. त्याच्याकडे येणारी गिऱ्हाइके सुद्धा त्याच्यासारखीच! म्हैपत रोज घंटी सोडून दोन्ही मडगार्ड खडखडऽ वाजणाऱ्या, चारी दिशेने गरकन् फिरणाऱ्या हॅंडवेल व चेनचे चाक कुंईंऽकुईंऽखटक् खटक् करणाऱ्या खडार्डम स्टाप सायकलवरून यायचा.

त्याची गिऱ्हाईकेही चालत चालतच यायची. कोणी दोन्ही पायांनी लंगडा असला तरी बूट पाॅलिशमधल्या डेव्हिड सारखा एकच कुबडी घेत पण दुप्पट लंगडत येई, तर लहान पोरं चड्डी नसल्यामुळे बापाचा किंवा थोरल्याचा मोठा सदरा घालून, पोरी डोक्याला सटी सा महिन्यात तेल लागलेले आपले झिंज्यापकाडीचे केस मिरवत, तर बायाबापड्या रोजच तेच दंड घातलेले लुगडे किंवा पातळ लेवून येत, बोळक्या तोंडाचे म्हातारे दाढी करणे परवडत नसल्यामुळे अनायासे वाढलेल्या दाढीने गालाचे खड्डे बुजवून येत, तर रशीद मामू धेलेका गूड उधार घ्यायला यायचा ते मात्र दाढीला मेंदी लावून!

गंगव्वा आजी छातीच्या फासळ्यावर गळ्यातले चांदीचे काळपट लिंग आदळत, तर बाबूची भारदस्त आई आपलेच वजन कसे बसे उचलत तीन महिन्याच्या उधारीतील फक्त एक आणा देऊन तांबड्या मिरच्या,मीठ आणि दोन कांद्याची तीन आण्याची नविन उधारी करून जाई, बौद्धवाड्यातले लोक येत,सुताइतकी जाड मेणबत्ती, नीळीची पूड घेऊन जात. ही गिऱ्हाइकं. स्कोडा जाऊ द्या मोडीत गेलेल्या मारुती ८०० मधून येणारे गिऱ्हाइक कुठून येणार? हां! आला तर झोपडपट्टीच्या व लहान लहान टपरींच्या वसुलीसाठी फटफटीवरून गाॅगल लावलेला रम्या यायचा. पण त्याला दिलेल्या सिगरेटच्या पाकिटाचे पैसे मागायला म्हैपतची काय छाती होती!

आता सांगा ह्याच्याकडे स्कोडात बसून येणारे कुणी गिऱ्हाइक कसे येईल? आणि म्हैपतीला त्याची गरजही नसे.

तो सकाळी आपली ‘खड खड खडा्र्ड’ प्रख्यात सायकल बाजूच्या बोळात ठेवत असे. दुकान उघडून करायची तेव्हढी झाडलोट करून विठोबाच्या तसबिरीला उदबत्ती दाखवून नमस्कार करून गिऱ्हाइकाची वाट बघत बसे. थोड्या वेळाने रस्ता झाडणारी,खराट्यापेक्षाही बारीक असलेली अक्की येई. कधीमधी खोकत, अर्धशिशीच्या डोकेदुखीमुळे बिब्याच्या फुल्यांनी रंगवलेल्या भुवया कपाळ दाबत रस्ता झाडायची. म्हैपत तिला हाक मारून कधी ज्येष्ठमधीच्या तुकड्या बरोबर काथाचा लहान खडा चघळायला देई. कधी लवंग तर कधी खडीसाखरेचा तुकडा देई. अक्की ते तुकडेकपाळाला लावून मानेनेच नमस्कार करून तोंडात टाकायची. काम चालू करायची. आलाच कधी ह्या वस्तीत तर कुणाची मनिआॅर्डर घेऊन पोस्टमन येत असे.

तो पत्ता विचारायला म्हैपत शिवाय कुणाकडे जाणार? त्याच्याच फळीवर बसणार. मग म्हैपत समोरून जाणाऱ्या पोराला अरे,” त्या लिंबेराव पोतराजाला पाठव रे दुकानात. पोस्टमनभाऊ आलेत म्हणावं; आन हां चाबूक नको आणू म्हणावं. काय? जा सांग.” तो यायचा. अंगठा द्यायचा. म्हैपत साक्षीदार म्हणून सही करायचा. दहा रुपये पाहून हरखलेला पोतराजा निघाला की म्हैपत त्याला,” अरे माझी उधारी कधी देणार? द्यायची विसरू नको बाबा.” इतकंच म्हणायचा. पोस्टमनला सुपारीचे लहान पाकिट द्यायचा.

पोस्टमनही ती लहान पुडी तिथेच फाडून त्यातले चार सुगंधी तुकडे चघळत कागद फेकून निघून जायचा. म्हैपतचे मग च्याची पत्ती, साखर, काडी पेटी, एक बिडी बंडल हिरवा दोरा, निरमाची लहान वडी, लाईफबाॅय, शेंगादाणे, मसुरची लाल डाळ,गोडबोले सातारी जर्द्याचा तोटा, कुणाला गाय छाप जर्दाच पाहिजे तर कुणाला अंमळनेरचा पटेल जर्दाच चालत असे पण हे सगळे पटापटा देणे सुरु होई. दिलेल्याचे पैसे घ्यायचे उरलेली चिल्लर मोड द्यायची;उधाऱ्याची उधारी लिहायची; लिहिताना “आता उधारी मिळणार नाय बघ.ही शेवटची!” असा रोजचा दम द्यायचा. म्हैपतचा दम फुसका हे गिऱ्हाइकालाही माहित असते. तो फक्त मान हलवत जायचा. ह्याचा अर्थ म्हैपतचा दिवस सुरू झाला.

पण म्हैपतचा एक कायदा होता. तो जर्दा तंबाखू सिगारेट कुणालाही कधीही उधार देत नसे. असं का विचारले तर म्हणायचा तेव्हढीच कमी खातात हो; कमी ओढतात रोख द्यायचे म्हटल्यावर! मग बिडी बंडल का देतो उधार? ह्यावर तो सांगेल,” अवो, बिडी ती केव्हढी! तिच्यात तंबाखू निम्मीच असते. आन बिडी ओढणारा किंवा ओढणारी बी जास्त करून गरीबच असतात.कितेकदा अर्धीच ओढून बंडलात ठेवतात!” म्हैपतचे हे इतकेच आर्थिक,नैतिक व सामाजिक तत्वज्ञान!

थोड्या वेळाने वेळाने झोपडपट्टीतून कोणी दोन माणसे साधु बनून शहरात फेरी मारायला निघायचे. त्यांना म्हैपती,” ए चंगू मंगू! माझे पैसे केव्वा देणार?” निघाले चिमटा वाजवत!”ते दोघे हसत पण केविलवाणे तोंड करत,काय म्हैपतभाऊ असली पैली भोनी करतो कायरे ? आधीच आम्हाला लोक हडत हुडुत करतात. मोटारवाले तर आमाला पाहिले की काचा वर करतात.,एक दोघे ट्रकवाले, रिक्षावाले काही द्येतात.पन काऽय रया नाही राहिली. सगळी नावं घेतो ज्या त्या वस्तीत, सोसायटीत. अलख निरंजन! बम् भोले नाथ!गुरूद्येव द्त्त! अवधूत चिंतन… ! घसा दुखतो. अान तू हे उधारीचे काढले.” असे म्हणत सटकतात.

म्हैपत दुपारी आपला डबा खायला बसणार ह्याचा सुगावा कोपऱ्यावरच्या एका पायावर उभे राहून काही न बोलता भिक मागणाऱ्या ‘ हटयोगी’ मौनी भिकाऱ्याला आणि पलिकडच्या मोरपिसाच्या झाडूवाल्या फकिराला कसा काय लागतो ते म्हैपतलाही समजले नाही. अर्धा डबा झाला की हटयोगी दोन्ही ढांगा भराभर टाकत आणि फकीर झाडू खाकोटीला मारत, क्या म्हैपतबाबा म्हणत आलाच. म्हैपतही डोळ्यांनीच या म्हणत डब्यातले जितके देता येईल तेव्हढे दोघांना देत असे. दिस संपला. रात्रीचे अकरा वाजता दुकान बंद करून गल्ला रेक्सिनच्या पाकिटात, पाकीट हिरव्या रेक्सिनच्या पिशवीत, पिशवी सायकलच्या गर्रकन चारी दिशेला फिरणाऱ्या हॅन्डवेललाअडकवत म्हैपत सायकलवर टांग मारून मडगार्ड खड खड खाडार्ड खड वाजवत,चेन व चाक कुईं कुईं खटक् करत घरी जाई.बायका पोरांची चौकशी करून अंथरूणाला पाठ टेकायच्या आधी ‘देवाचिया दारी’ हा अभंग व सुंदर ते ध्यान’ भजन झाले की ‘पांडुरंगा विठ्ठला मायबापा’ म्हणत हात जोडत झोपी जायचा.

एके रात्री म्हैपतीच्या स्वप्नांत विठोबा आला. आला तो डोक्यावर किरीट, तुळशी हार घातलेला, कानात मकर कुंडले, कंठी कौस्तुभ मणि विराजत असलेला मुक्तफळांचा कंठा घातलेला, झळाळता पिवळा पितांबर नेसलेला, अशा भरजरी रूपातच! विठोबाचे ते रूप पाहून म्हैपत इतर सर्व काही विसरला. विठोबा म्हणाला, “म्हैपत तुला भेटायला मी उद्या येणार आहे.” “म्हणजे मला दर्शन देणार?” माहित असलेले मोठे शब्द वापरून म्हैपत विठोबावर इम्प्रेशन मारत होता. विठोबा फक्त त्यालाच जमेल आणि शोभणारे मधुर हसत, न बोलता फक्त मानेने हो म्हणाला आणि गायब झाला. सकाळ झाली म्हैपत उठला पण विठोबाला आपण नमस्कारही करायचा विसरलो ह्या चुटपुटीने सारखा हळहळत होता.

म्हैपत आज त्याच खड खड खडार्ड आणि कुंईं कुंईं खटक् करणाऱ्या सायकल वरून येत होता. पण विठोबा भेटणार त्यामुळे त्याला आज ते आवाज ऐकूच आले नाहीत. हिरव्या रॅलेवरून येतोय ह्या थाटात दुकानापाशी आला. सायकल बाजूच्या बोळात ठेवली. रोजचा दिवस सुरू झाला.

पण आज रस्ता झाडायला अक्की आली नव्हती. तिच्या ऐवजी दुसरीच कुणी बदली आली होती. थोडा वेळ म्हैपत विचारांत होता. पण पांडुरंगाला उदबत्ती ओवाळण्यात त्याचा वेळ गेला. मग रस्याकडे पाहात असता ती बदलीबाई आली. विचारू लागली, “म्हैपतशेठ तुमीच का?” म्हैपतचा शेठ झाल्याने तो कोड्यात पडला. पण तो हो म्हणाल्यावर ती बाई म्हणाली, “शेठ अक्की लै बिमार हाये फार. डाॅक्टरकडे नेले पायजे तिला. पर… “ म्हैपतला समजले.त्याने इकडे तिकडे पाहिले. त्याला मेंदीबाबा रशिदमामू दिसला. “ओ मामू जरा दुकानाकडे ध्यान दे. मी आलोच.” अरे मै क्या ध्यान देणार? कुणी आलं गिऱ्हाईक तर?” “काडी पेटी बिडी बंडल साबुन अस दे . दुसरं काही देऊ नको.”इतके सांगून तो त्या बाई बरोबर अक्कीच्या झोपडीकडे गेला.

तिथलं चित्र पाहिल्यावर म्हैपतला आपण कुठं आलो ते समजेना. पण गटारी, ओघळ,शेवाळ, घाण चुकवत टपरीजवळ आला. अक्की शुद्ध नसल्यासारखी बोलत होती. म्हैपत दुसऱ्या बाई बरोबर डाॅक्टरकडे गेला. दादा बाबा करून डाॅक्टरला आणला. त्याने अक्कीला तपासले. दोन इंजेक्शने दिली. गोळ्या लिहून दिल्या. म्हैपत झपाट्याने दुकानाकडे गेला.औषधे आणली. दोन फळं घेतली. सर्व त्या बाईजवळ दिले. आणि म्हणाला. बाई आज तुम्ही तिच्याजवळ थांबा.मी तुमच्या मुकादमाला सांगतो.” म्हैपत दुकानात आला. मेंदीवाल्या मामूने विकलेल्या वस्तुचे पैसे त्याला दिले. आणि रशिद मामू गेला.

दिवस सुरू झाला होताच. रोखीची कमी,उधारी जास्तीची अशी रोजची विक्री सुरू झाली. तेव्हढ्यांत नरसू तेलगी एक पाय खुरडत खुरडत पोराला घेऊन आला. “ म्हैपतबाबा, हे माझा नातू. तेन्ला कारखान्यात बोलावलंय. पैसे नाहीत. कारखान्यात जायाला. रिक्षा लागंल, लांब हाये म्हनतो फार. आणि बघ, चहा पाव खायलाही काही लागतील. आज येव्ढी वेळ भागव. नोकरी लागली तर तुझे पैसे दुपटीने देईन”. म्हैपतने पैसे काढून त्या पोराला दिले. नरसू तेलगी आणि नातू म्हैपतला हात जोडून गेले. म्हैपतचे हात चालत होते. वस्तु देत होता. उधारी लिहित होता. कुणी रोख दिले ते घेत होता. पण आज काही झाले तरी एक आण्याचा आवळा देऊन चार आणे उधारीचा कोहळा घेऊन जाणाऱी बाबुची आई आली तर तिला उधारी द्यायचीच नाही असं तिला येताना पाहूनच त्याने ठरवले.

बाबुची आई आली. नेहमीच्या हळू आवाजात बोलून तिने दोन आणे दिले.आणि नविन वस्तु मागितल्या.म्हैपत ढिम्म बसला. पण तिने गयावया केल्यावर उधारी दिलीच! म्हैपत स्वप्न, विठोबा विसरला होता. पण आता लक्षात आले. अरे इतका वेळ झाला. पण विठोबा काही आला नाही. चुटपुट लागली. “नमस्कार करायचा विसरलो. विठोबा रागावला असेल. पण त्याला समजू ने का मी गांगरून गेलतो.” असे पुटपुटत गिऱ्हाइकी करत होता. मध्येच मोठ्या रस्त्याकडे पाहायचा, विठोबा तिकडून येईल म्हणून! मोठ्या रस्त्यावरून रोजची ट्रक बस रिक्षा मोटारी जातच होत्या. ती रहदारी तेव्हढी दिसली!

दुपार झाली. डबा खायची वेळ झाली. अर्धा डबा खाऊन झाला.तेव्हढ्यात एक कुत्रा आला. काटकुळा. मागचा एक पाय न टेकता चालत होता. कुत्रा रोज कधी दिसत नव्हता. पण म्हैपत खात होता, कुत्रा पाहात होता. म्हैपतने एक पोळी त्याला दिली. कुत्र्याने शेपटी हलवली. पोळी घेऊन गेला. ‘हटयोगी’ दोन्ही ढांगा टाकत व फकीर पंखा खाकोटीला मारत दोघेही आले. म्हैपतीने त्यांना रोजच्या प्रमाणे आपल्या डब्यातले खायला दिले. फकीर दुवा देत आणि ‘हटयोगी’ एक हात उचलून नमस्कार करत गेला. दुकान सुरू झाले. लिंगायत गंगव्वा आली ती रडतच. काय झालं असे विचारताच ती जास्तच रडू लागली.मग पुन्हा विचारल्यावर,” काय सांगायचं म्हैपतभाऊ!” म्हणत गावाकडे तिचे वडील वारल्याचे तिने सांगितले. म्हैपतने न बोलता पेटीतल्या थोड्या नोटा काढून दिल्यावर ती आपले हाडं आणि शिराच राहिलेले दोन्ही हात जोडून म्हैपतच्या पेटीवर डोके टेकून स्फुंदत स्फुंदत रडत काही तरी बोलली. पुन्हा पुन्हा हात जोडून ती माघारी गेली. दिवस संपत आला. रात्र झाली. अकरा वाजले. आज काही गल्ला नव्हताच. काय जो होता तो रेक्सिनच्या पाकिटात, पाकिट हिरव्या रेक्सिनच्या पिशवीत, पिशवी चारी दिशेला गरकन् फिरणाऱ्या हॅंडवेलला अडकवून सायकलवर टांग मारून खड खड खाडार्ड खड वाजवत, कुंईं कुंईं खटक् करत घरी आला.

बायका पोराची चौकशी केली.अंथरूणाला पाठ टेकायच्या आधी ‘देवाचिये दारी’ हा अभंग आणि ‘सुंदर ते ध्यान’ हे भजन म्हणून ‘पांडुरंगा विठ्ठला मायबापा’ म्हणत पडला. आणि आज विठ्ठलाने फसवले. भेटायला येतो,दर्शन देतो असे मधाचे बोट लावून गेला पण आला नाही! जाऊ द्या. तो देव आहे. आपण काही देव नाही. असं म्हणत झोपी गेला. स्वप्नात पुन्हा विठोबा आला. त्याला काही बोलू न देता म्हैपत एकदम बोलू लागला, “विठ्ठला,पांडुरंगा मला फशिवलस आज. येतो म्हणालास पण तू काही आला नाहीस. काल तुला नमस्कार करायचा विसरलो म्हणून आला नसशील. आता आधी मी नमस्कार करतो तुला”असे एका दमात म्हणत म्हैपतने पांडुरंगाला दंडवत घातले.पांडुरंग नेहमीप्रमाणे त्यालाच जमणारे व शोभून दिसणारे मधुर हसला. म्हणाला, “म्हैपत,मी तीन चार वेळा येऊन गेलो.” “ तीन चार वेळा? अरे एकदाही दिसला नाहीस तू मला विठ्ठला!आणि तीन चार वेळा काय म्हणतोस तू?” “ म्हैपतबाबा, अरे अरे अक्की आजारी आहे हे सांगणारी बाई आणि अक्कीच्या रूपाने, नरसू तेलगी आणि त्याचा नातू, रोज न दिसणारा कुत्रा, लिंगायत गंगव्वा आणि आणखी किती किती रूपानी मी तुला दर्शन देणार? “ हे ऐकल्यावर म्हैपतचा गळा दाटून आला. आपोआप हात जोडले गेले. विठोबा पुढे म्हणाला, “ खरं सांगू म्हैपत ! अरे त्या सगळ्यांच्या डोळ्यांनी मीही तुलाच पाहात असतो! अरे तूही माझा विठोबाच ! पांडुरंगच असे म्हणाल्यावर म्हैपतच्या डोळ्यांतून घळघळा पाणी वाहू लागले. त्याबरोबर त्याच्याही तोंडावर विठ्ठलालाच जमणारे आणि शोभून दिसणारे मधुर हसू उमटू लागले! म्हैपत आणि स्वत: पांडुरंग “सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी ‘ भजन केव्हा म्हणू लागले ते दोघांच्याही लक्षात आले नाही!

जय जय रामकृष्ण हरी।जय जय जय रामकृष्ण हरी!

गाडीला आज गर्दी नव्हती.डब्यात येऊन बसण्यापूर्वी सगळी गाडी पाहातच आलो होतो. तुरळक गर्दी असेल नसेल. माझ्या डब्यात तर मी एकटाच होतो. कुणी तरी यावे असे मनात बरेच वेळा घोकून झाले. शेवटी मुंबईत दुकानांच्या समोर,” या साहेब चांगला कपडा आलाय; बघायला काय हरकत आहे;”या ताई एकदम नव्या फॅशनच्या साड्या आल्यात, कांजिवरम मधुबनी प्रिंट बघातर ताई!” असे गिऱ्हाईकांना हिंदीत बोलत बोलवतात तसा डब्याबाहेर जाऊन,” या या, डबा खराच आपलाच आहे! मोकळा, एकदम रिकामा; झोपा, पसरा, वरचा बर्थ घ्या,खालती बाकावर झोपा,सगळा डबा तुमचा,या या ! पटकन गर्दी होईल बसून घ्या बसून घ्या भाऊसाहेब!” असे ओरडून बोलवावे वाटू लागले. आणि खरंच उतरलो डब्यातून. उभा राहिलो. थोडे खाकरून घेतले. पण तो विक्रेत्याचा आवाज आणि स्टायलीत ओरडणे जमणार नाही हे समजायला अर्धा क्षणही लागला नाही. त्या गायकीचे ‘घराणे’च निराळे! तरी नोकरीत असताना आमचे एक जनतेसाठी असलेले “प्राॅडक्ट” विकण्यासाठी, दुकानांत माल सजवून रस्त्यात उभारून लोकांना हाकारून आणणाऱ्या विक्रेत्याच्या कामासाठी तरूण मुलांच्या मुलाखतीत अगोदर मी त्याचे प्रात्यक्षिक स्टाइलीने करून दाखवत असे. शिक्षणाची अट नव्हती. १०-२२वी ची मुलेही चालली असती. पण फारशी हाताला लागत नव्हती. दोन चार मिळायची. हे असू दे.

कोणी येतेय का आपल्या डब्याकडे हे मी जो दिसेल त्याच्याकडे आशाळभूतपणे पाहात विचार करत होतो. कोणी येत नाही पाहून आज रेल्वेवर बहिष्कार तर नाही घातला कुणी अ.भा. संघटनने ही शंकाही मनात आणली. डब्यात येऊन खिडकीजवळच्या जागेवर बसलो. समोरच्या बाकावर पाय पसरून बसलो.पुन्हा असा योग केव्हा येईल ते कुणाला माहित.? मग वरच्या बर्थवर, ह्या वयात,कुणी नाही पहायला तोपर्यंत, कसाबसा चढून पसरलो.पुन्हा खाली आलो.डब्यात प्रत्येक सीटवरचे नंबर वाचत संपूर्ण डबा फिरून आलो. दूरच्या दरवाजाजवळच्या बाकावर एक माणूस पेंगत होता. पुन्हा ते नंबर उलट्या क्रमाने वाचत जागेवर येऊन बसलो. रामरक्षा म्हणावी का असा उगीच एक विचार आला.उगीच का म्हणायचे तर ती येत नव्हती मला. पण अशावेळी म्हणतात हे वाचल्याचे, सांगितल्याचे आठवले इतकेच.

गार्डाने शिट्टी वाजवली. अरे वा गार्ड तरी आलाय. त्याने एकदा शिट्टी वाजवली की गाडी लगेच सुटत नाही. प्रत्येकाला आत्मसन्मान असतो. तसा इंजिनच्या ड्रायव्हरलाही असणारच की.त्याने शिट्टी वाजवली की इंजिनड्रायव्हर कधीच लागलीच गाडी चालू करत नाही. तो आपला राग फक्त इंजिनाची वाफ फस्स करत थोडावेळ सोडतो. गार्ड शिट्टी न वाजवता उगीचच दिवसासुद्धा दिवा हलवतो.ड्रायव्हर फक्त एक लघु शिट्टी कुक् करून वाजवतो. व वाफेचा जोरदार फवारा सोडून खदाखदा हसतो! हे सगळे आता माहित झाले होते. एएसएम एक वहीसारखी गुंडाळी हातात घेऊन गार्डापाशी जाऊन दमात घेतल्यासारखे फक्त दाखवत पण अजिजीने गार्डाला व त्याच्या शेजारी फर्स्ट सेकंडच्या स्लीपरच्या कंडक्टरला काही तरी सांगतो. हे इंजिनड्रायव्हरला सहन होत नाही. तो लगेच सगळ्या स्टेशनला हादरा बसेल अशी शिट्टी तर वाजवतोच पण चाकेही तिथल्या तिथेच वरच्यावर फिरवतो न फिरवतो तेव्हढ्यात माझ्या डब्यात दहा बारा तरुण मुलांचा घोळका मोठ्याने बोलत हसत ओरडत शिरतो. मला बरे वाटते. पण तितक्यात संपूर्ण डबा रिकामा असूनही, “ ओ आजोबा तुमच्या पादुका खाली घ्या ना!” “ दुसऱ्यांनाही बसायचं असतं.” मी म्हणतो, “अरे सगळी बाकं रिकामी आहेत तिथे बस.”रिकामी आहेत ना?” मग तुम्ही बसता का तिकडे?” तो मला खोट्या नम्रतेने सांगतो. मी पाय खाली घेतो. इतरांची आपापसांत काही तरी बोलणे,गप्पा चालू असतात. गाडी सुरू होऊन बराच वेळ झाला, हे मी आतल्या आत मुलावरच्या रागाने धुमसत होतो त्यात,लक्षातच आले नव्हते.

मुलांच्या गप्पा हसण्या खिदळणे गाणी ह्यातून त्यांचा विषय गाडीची साखळी ओढण्यापर्यंत येऊन पोचला होता. “ अरे व्हिकी, साखळी खेचायची का?” “का काय करणार खेचून? दंड कोण भरणार? तुझा होणारा सासरा?” “ तो कशाला भरेल? तूच भरायचा. नाहीतरी तुझं तिकीट शशानेच काढलंय की!” “ अबे तिकिट कितीचं आणि दंड केव्हढा माहित आहे ना? त्याला पाचशे रूपये म्हणतात. काय समजला का? किती शून्य असतात माहित तरी आहे का?” सगळं कुणाच्या ना कुणाच्या खिशात हात घालून चालतंय म्हणून बरं आहे.” हो ना करता सगळ्यांनी वर्गणी करून पैसे गोळा करायचे ठरले त्यांचे. दंड आणि तुरुंगाची हवा दोन्ही खायला लागती म्हणे कधी. त्या गार्डाच्या मनावर आहे ते: थोडे जास्तच टाका बे सगळ्यानो.” असं बोलत एकजण पैसे गोळा करू लागला.”अरे वा! १२००रुपये जमलेत!” एकूण १२०० रू. जमले. ते एका मुलाने खिशात कोंबले. मी हे सर्व पाहात होतो. आता साखळी कुणी ओढायची ठरले. तेव्हढ्यात एकाला शुद्ध हवा लागली असावी. तो म्हणाला, “अबे साखळी कुणी ओढली तर कुणाकडे बोट करणार?” अरे जो साखळी खेचेल त्याच्याकडे! ते ऐकल्यावर मग तू ओढ,तू खेच”सुरु झाले.

एक खरा हुषार होता. मला पाय खाली ठेवायला लावणारा तो. तो म्हणाला, अरे आपले आजोबा आहेत ना! ते येतील मदतीला!” “ हो रे हो” हो की, आपले आजोबा आहेतच मदतीला!” म्हणजे दंडही भरायला नको आपल्याला. काय?”त्यांच्या मोठ्या आरड्या आोरड्यात मी गयावया करून म्हणालो, “अरे साखळी ओढू नका रे. काय करणार साखळी ओढून? हा कसला खेळ चाललाय?”. नका ओढू रे.” मी असे म्हणाल्यावर तर ते जास्तच चेकाळले. “ अहो आजोबा आम्ही काही कुण्या बाईच्या गळ्यातली साखळी ओढत नाही! साध्या आगगाडीची ओढतोय. गंमत असते ती.” “अरे आजोबा घाबरले रे!” म्हणायला लागले. मी केविलवाणा होऊन म्हणालो, “अरे बाळांनो माझ्याकडे पैसेही नाहीत. म्हणजे मला तुरुंगातच पडावे लागणार.” माझ्या गयावया करण्याकडे लक्ष न देता मुलांनी साखळी जोर लावून खेचली. गाडी थांबली. पोरं खुषीत होती. पराक्रमाची पावतीही मिळाली. गाडी थांबली. गार्ड पोलिस तिकीट इन्स्पेक्टर आले.

साखळी कुणी ओढली चौकशी सुरू झाली. मुलांनी कुणी हसणे दाबत गंभीर चेहरे करून माझ्याकडे बोट दाखवले. पोलिस गार्ड सगळे माझ्यावर चालून आले.” येव्हढे म्हातारे झाला आणि साखळी ओढता!? अहो ह्या पोरांनी ओढली तर समजू शकतो. पण तुम्ही? येव्हढं वय झालं तरी खेळ सुचतात असले?” आणिही बराच संस्कार वर्ग घेतला माझा त्यांनी. ते ऐकल्यावर दोघे तिघे एकदम म्हणू लागले,” साहेब आम्ही सांगत होतो त्यांना आजोबा! साखळी ओढू नका नका म्हणून; पण त्यांनी ऐकले नाही.”हे ऐकल्यावर तर ती सगळी अधिकारी मंडळी आणखीच खवळली. मी त्यांना हात जोडून चेहरा केविलवाणा करत म्हणालो,” साहेब, मला साखळी ओढलीच पाहिजे होती हो. मला दमदाटी करून माझ्या म्हाताऱ्याचे बाराशे रुपये ह्या मुलांनी काढून घेतले की हो! काय सांगू! ते पहा त्या मुलाजवळ आहेत. तपासा त्याचे खिसे!” ते दोन पोलिस लगेच सरसावून त्यांनी त्या पोराला घेरून पकडले. त्याच्या खिशांत सापडले बाराशे रुपये. पोलिसांनी ते मला परत दिले. त्या पोरालाच नाही तर सगळ्यांना घेऊन ते निघाले. खाली उतरल्यावर ती मुलं माझ्याकडे खाऊ का गिळू नजरेने पाहात होते. माझ्या डोक्यावरील पांढऱ्या केसात हात फिरवत मी पैसे खिशात ठेवत,न हसता इतकेच म्हणालो,”अरे उगीच नाही चार पावसाळे जास्त पाहिले!”

(स्वामित्व नसलेल्या डाव उलटवण्याच्या एका चुटक्याची ही गोष्ट केली आहे.)